به گزارش مشرق به نقل ازخبرآنلاین، پیش از آغاز استقلال آذربایحان روابط ایران و آذربایجان اگرچه در پاسخ به سالها دوری، گرم و صمیمانه پیش می رفت، اما با روی کار آمدن جبهه خلق به رهبری ابوالفضل ایلچی بیک که بعدها نخستین رئیس جمهور آذربایجان مستقل شد، روابط دو کشور به تیرگی گرایید. جریانهای پان ترکیستی هم بی تاثیر نبودند و موجی از تنشها را سبب شدند. با روی کار آمدن حیدر علی یف رابطه بهبود یافت و تا زمان مشارکت ایران در کنسرسیوم نفت در سال 1995 ادامه یافت. با کنار گذاشته شدن ایران از این کنسرسیوم روابط دو کشور دوباره رو به تیرگی نهاد. رهبران دو کشور پس از چند سال به این نتیجه رسیدند که به عنوان دو کشور همسایه باید با یکدیگر روابط نزدیکی داشته باشند.
با خروج آذربایجان از مدار روابط نزدیک با روسیه و ایران و پیوستن به ساختار های غربی و همکاری نزدیک با ایالات متحده و شرکت کردن در طرح مشارکت برای صلح ناتو و دیگر ساختارهای غربی، آذربایجان سعی داشته است نگاه به غرب را دنبال کند. ساخت خط لوله انتقال نفت و گاز به سوی غرب، آذربایجان را بیشتر به غرب نزدیک و از حوزه ایران و اسلام دورتر کرده است. اگرچه آذربایحان کشوری مسلمان(با اکثریت شیعه و بزعم مسئولان ایرانی دومین کشور شیعه جهان) است، ولی ساختار سیاسی آن، کشوری لائیک است و بر اساس قانون اساسی آن دین از سیاست جداست. وضعیت دین در آذربایجان ساختاری شبیه به ترکیه دارد. اما از آنجا که ترکیه کشوری سنی مذهب است، دوایر دینی ایران چندان تنشی با آن ندارند، ولی چون آذربایجان شیعه مذهب است، برخی حوزه ها و دوایر دینی می خواهند از نظر مذهبی رهنمودهایی ارائه فرمایند که این بزعم دولت آذربایجان به منزله دخالت در امور داخلی ارزیابی و این کشور را از ایران گریزان می سازد و با احساس خطر از سوی مسلمانان بنیادگرا جبهه گیری ها آغاز می شود که آن را به عنوان دخالت در امور داخلی خود قلمداد می کنند.
اکنون ما به عنوان کشوری همسایه انتظاراتی از آذربایجان داریم که شاید تا حدودی از نظر اندشه اسلامی بجا واز نظر حقوق بین الملل نابجا باشد. به نظر می رسد عمق تنش بین دو کشور نبود دیالوگ بین دوایر دولتی و حکومتی و علمی و سیاسی است. تا کنون اختلافات چندی بین دو کشور حل ناشده باقی مانده و به گسترده شدن دامنه تنش ها افزوده است.
مطبوعات و رسانه های آذربایجان برخی موارد تنش آلود را بروز داده و به ادامه تنش سبب شده اند. هر چند در ایران نیز برخی جریانها هم در این زمینه رفتارهای بعضاً ناهنجار داشته اند. در هر حال برای تیرگی روابط دو طرف لازم است. با روی کار آمدن الهام علی یف روابط با فراز و نشیب هایی همراه بوده است که در دوره دوم ریاست جمهوری ایشان روابط به گونه ای سامان یافته بهبود یافت و اکنون دو سالی است که در مدار خود نمی چرخد. دو کشور همسایه با مرزهای زمینی و دریایی ناگزیر به رعایت حسن همجواری و بهبود روابط هستند. دو کشور همسایه نمی توانند و نباید روابط تنش آمیز داشته باشند.
اکنون آذربایجان کشوری است که بنا به خواسته های دولت و ملت خود در صحنه سیاسی منطقه و جهان به ایفای نقش می پردازد. در این عرصه قرار است ایران از طریق راه آهن به شبکه راه آهن آذربایجان متصل و از آن طریق با روسیه و سپس اروپا ارتباط ریلی برقرار کند. در طرح خط لوله انتقال گاز در چارچوب طرح ناباکو امکان صادرات گاز ایران به اروپا از طریق همکاری با آذربایجان وجود دارد. ایران راه ارتباطی زمینی بخش برونگان آذربایجان(جمهوری خودمختار نخجوان) را با خاک اصلی آذربایجان فراهم می سازد. گاز آذربایجان از خاک اصلی از طریق ایران به همین منطقه سوآپ می شود. تعدادی از شرکتهای ایرانی در آذربایجان فعال هستند. تعداد زیادی از مردم آذربایحان علاقه مند به برقراری روابط و مسافرت به ایران و بعضا مقلد مراجع تقلید ایران هستند. موارد زیادی وجود دارد که به ضرورت ادامه روابط دو کشور می انجامد که مهمترین آن همسایگی است. نمی توان به صرف برخی تنش ها روابط طبیعی دو کشور را نادیده گرفت. هر دو کشور عضو سازمان اکو، سازمان کنفرانس سران اسلامی و برخی ساختارهای اقتصادی از جمله کریدور ترانزیت شمال – جنوب هستند. روزانه هزاران شهروند آذربایجان به ایران سفر می کنند و ایران رژیم ویزا را برای شهروندان آذربایجان لغو کرده است، در حالی که جمهوری آذربایجان نظام ویزا برای شهروندان ایران را کماکان ادامه می دهد.
اکنون باید به ریشه یابی تنش بین روابط بیشتر اندیشید و آن را بررسی، شناسایی و چاره اندیشی کرد. در حوزه سیاست برقراری روابط آذربایجان با اسرائیل موجب نارضایتی ایران است. در مقابل آذربایحان از روابط نزدیک ایران با ارمنستان ناخشنود است. برگزاری یورو ویژن در شهر باکو مورد انتقاد ایران است. ایران بر این باور است که آذربایجان کشوری مسلمان و شیعه است و لازم است شئونات یک کشور اسلامی را مورد توجه قرار دهد. ولی باید توجه داشت که اگر حکومتی حقوق و خواسته های ملت خویش را زیر پا بگذارد، نمی توان در امور داخلی آن دخالت و از عوض ملت آن کشور با رهبران طرف مخالف به ستیز برخاست. این مردم هر کشور هستند که می توانند در باره ساختار سیاسی آن کشور تصمیم بگیرند. مواردی از این قبیل از سوی برخی دولتها صورت گرفته که به تیرگی روابط انجامیده است. نمی توان آذربایجان را به برگزاری یا توقف جریانی وادار کرد، مردم آن کشور و ساختارهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آن خود باید تصمیم بگیرند و نه ما.
از دیگر اختلافات بین دو کشور برخی اعتراضات در برابر سفارت ایران در باکوست که ایران انتظار دارد شئونات نمایندگی سیاسی ایران و هیات دیپلماتیک ایران در باکو و حرمت مقامات و رهبر ایران حراست و محترم شمرده شوند. فراخوان سفیر ایران در باکو به تهران در اعتراض به همین بی حرمتی ها بوده که ایران انتظار دارد این حقوق و عرف بین الملل رعایت و محترم شمرده شود و مقامات آذربایجان امکان تجمع های اهانت آمیز به عناصر شناخته شده ندهد.
ما به نیکی می دانیم که هر کشور در محدوده سیاسی خود صاحب اقتدار و اختیار است و کشوری دیگر (مگر در مورد برخی کنوانسیونهای سازمان ملل)، نمی تواند در امور داخلی کشوری دیگر دخالت کند. از این منظر ایران به جمهوری آذربایجان در مورد اظهار نظرهای مقامات رسمی دولتی و غیررسمی و غیر دولتی در مورد جمعیت ایرانیان آذری زبان اعتراض دارد. در هر حال ایرانیان آذری خود غیورترین اقوام ایرانی هستند و در چارچوب ایران اسلامی از بلوغ سیاسی برخوردار و رشید هستند و نیازی به وصی و قیم ندارند. گفته شده که حیدر علی یف رهبر فقید جمهوری آذربایجان به فعالان جریانهای اتحاد دو آذربایجان گفته بود که در این زمینه زیاد کوشش نکنید که آنها را بسوی خود جلب کنید، آنان ایرانیان آذری زبان هستند و نه آذری های ایرانی و به یاد داشته باشید که آنها تن و ما بازو هستیم. اگر وحدتی لازم باشد این ما هستیم که باید به آنها بچسبیم و نه آنها به ما. زیرا بازو به تن می چسبد و نه تن به بازو.
برای برطرف کردن تنش موجود لازم است ابتدا گروه دوستی پارلمانی باب گفت و گو با طرف آذری را فراهم و به جمع بندی مورد توافق دست یافته و آن را نصب العین قرار دهند. برگزاری میزگرد دوجانبه بین دو کشور از سوی وزارت خارجه ضروری و بایسته است تا به ریشه یابی و آسیب شناسی موضوع پرداخته و به راه حلهای اساسی جهت بنیان نهادن روابطی منطقی دست یابند. برای هر دو طرف لازم است نهادها و ساختارهای نمایندگی ها و حدود وظایف و اختیارات آنها بطور متساوی الطرفین و مرضی الطرفین معین و بدان عمل شود. هر دو طرف مساعی جمیله خود را برای زدودن تنش بردارند و پس از اقدامات لازم دیدار سران را از کشورهای یکدیگر فراهم آورند.