سرویس دیدگاه مشرق - قاسم شبان نیاء، دانشیار گروه علوم سیاسی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در مقاله چاپ شده در دو فصلنامه علمی، تخصصی فقه و سیاست نوشت:

سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، علاوه بر حکمت و مصلحت، بر اصل عزت بنا شده است. در مطلب پیش رو با بهره گیری از روش استنباط از منابع اولیه اسلامی، قانون اساسی و بیانات رهبران فکری انقلاب بر بخش الزامات عزت در کنش با بازیگران بین المللی تمرکز می شود.

در منابع اسلامی، شواهد بسیار بر اهمیت اصل مبنایی عزت می توان یافت. از جمله در قرآن کریم تصریح شده است عزت، تنها از ناحیه خداوند متعال نشأت می گیرد(فاطر، ۱۰) و در آیه دیگری، عزت را تنها در جبهه حق و متعلق به خداوند، رسول مکرم اسلام (ص) و مؤمنین دانسته است(منافقون، ۸). به جهت عزتی که خداوند متعال به بندگان مؤمنش اعطا فرموده، هیچگاه به او اجازه نمی دهد عزت را با ذلت معامله کند لذا امیر المؤمنین علی (ع) توصیه فرمودند: "کسی خود را به بندگی کس دیگر نگیرد و همواره آزاده باشد چرا که خداوند انسان ها را آزاده قرار داده است". روایاتی همچون: مرگ و نه خواری و رسوایی (تمیمی آمدی، ۱۳۷۳، ج ۱، ص ۹۸)، مردن و پستی نکشیدن و به اندک ساختن و خواری نبردن (نهج البلاغه، حکمت ۳۹۶)، گویای این نکته هستند که اسلام حتی در شرایط سخت اجازه ذلت و خواری را به افراد نمی دهد. این فرمایشات و مانند آن حکایت از جایگاه رفیع اصل عزت در نظام اسلامی دارد. تحقق اصل عزت، مستلزم تحولات اساسی در حوزه رفتار و ساختار سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است.

الزامات رفتاری اصل عزت در مواجهه با کشورهای اسلامی:

1- اتخاذ سیاست های هم گرایانه در میان کشورهای اسلامی :

هر گاه در میان کشورهای اسلامی هم گرایی در اولویت قرار گرفته است، شاهد عزت بلاد اسلامی بوده ایم و هر گاه وا گرایی اتفاق افتاد، شاهد افول و کاهش نقش آنها در مواجهه با مسائل بین المللی بوده ایم. از این رو جمهوری اسلامی می تواند با استفاده از ساز کارهایی مانند موارد ذیل به این مهم جامه عمل بپوشاند:

• بهره گیری از ظرفیت تالیف قلوب با هدف جلب قلوب مسلمین نسبت به یکدیگر و جلوگیری از تفرقه ناشی از اختلافات دینی و مذهبی
• تقویت روحیه تعاون و همکاری
• پرهیز از هرگونه رفتارهای تفرقه انگیز
• تلاش در رفع تنش های ایجاد شده در میان مسلمین

۲- حمایت از یکدیگر در مقابل تهدیدات مشترک :

از جمله سیاست های جمهوری اسلامی که در راستای حفظ عزت و اقتدار جبهه اسلام در مقابل کفر تعریف شده است، حمایت از سایر مسلمین در زمانی است که مقابل دشمن مشترکی قرار گیرند؛ در روایتی از حضرت رسول اکرم (ص)

مؤمنان همچون ید واحده در مقابل سایرین قلمداد گردیده اند. (مجلسی، ج ۵۸، ص ۱۵۰)

 امام صادق (ع) در این خصوص فرموده اند؛ اگر کسی علی رغم یاری جستن برادران ایمانی به آن وقعی ننهد، خداوند او را مورد ابتلای شدیدی قرار خواهد داد. (حر عاملی، ج ۱۶، ص ۳۸۶)

الزامات رفتاری اصل عزت و مواجهه با کشورهای غیر اسلامی:

۱- حفظ اقتدار و صلابت در برابر دشمن

عزت و اقتدار مسلمین در گرو تقویت روحیه صلابت و پایداری در میان آنان است و جمهوری اسلامی در حال حاضر می تواند به عنوان محور جبهه مقابل با نظام سلطه، از این عزت و اقتدار پاسداری نماید.

در قرآن کریم نخست بر آمادگی کامل و به نمایش درآوردن قدرت توسط مسلمین در پیش چشم دشمنان تاکید شده (انفال، ۶۰) و آنگاه به مسلمین اجازه داده شده در صورت درخواست صلح از طرف مقابل، آن را بپذیرند (انفال، ۶۱)؛ البته این صلح تا زمانیست که دشمن از سر مکر و خدعه وارد نشود(همان)؛ بلکه باید مراقبت نمود تا این صلح باعث تضعیف مسلمین نگردد.

از همین روی پیامبر اسلام در زمان فتح مکه دستور دادند ابوسفیان را در در مکانی نگه دارند تا عبور لشکریان اسلام را ببیند و تحت تاثیر قدرت سپاه خدا قرار گیرد (الکتانی، بی تا، ج ۱، ص ۲۰۵)

البته نرمش مقطعی نیز گاهی لازم است؛ در توصیه امیرالمومنین علی (ع) آمده است که هر گاه نیاز باشد باید به دشمن تا آن حد نزدیک شد که بتوان به خواسته خود دست یافت، اما حضرت هشدار دادند نباید این قرابت به گونه ای باشد که سبب خواری خود و همراهان شود(ابن ابی الحدید، بی تا، ج ۲۰، ص ۳۴۲).

پیامبر اکرم رای نیل به هدف خود تصمیم گرفتند در حدیبیه امتیازاتی به طرف مقابل بدهند. قریش سه پیش شرط برای مذاکرات قرار دادند. علاوه بر این در یکی از بندهای صلح نامه تصریح شد اگر کسی از مسلمانان مکه به مدینه گریخت به مکه بازگردانده شود ولی برعکس نه. حتی در نوشتن متن توافق نامه شروع با "به نام خداوند مهربان" را نپذیرفتند حتی از استفاده از لفظ پیامبر خودداری کردند اما با تمام این موارد پیامبر اکرم چون نتایج پر برکتی برای این صلح می دیدند، علی رقم مخالفت برخی مسلمین آن را پذیرفتند. در اثر این توافق اسلام در عربستان گسترش پیدا کرد. تعبیر "نرمش قهرمانانه" از سوی مقام معظم رهبری جلوه ای از انعطاف در عین صلابت و مقاومت است. اما در این حین نباید از کید دشمن غافل بود و همواره باید آن را رصد کرد.

"نرمش در یک جاهایی بسیار لازم است، عیبی ندارد، اما این کشتی گیری که دارد با حریف خودش کشتی می گیرد و یک جاهایی به دلیل فنی، نرمشی نشان می دهد، فراموش نکند که طرفش کیست، فراموش نکند که مشغول چه کاری است، این شرط اصلی است، بفهمد که دارد چه کاری انجام می دهد، بدانند که با چه کسی مواجهند، این را توجه داشته باشند" (امام خامنه ای، ۲۶/۶/۱۳۹۲)

۲- بهره گیری از اصل تولی و تبری در تنظیم روابط خارجی

از جمله فرائض دینی تولی و تبری است که پیامد آن دو قطبی جبهه ولایی و طاغوت است. دیپلماسی جمهوری اسلامی مبتنی بر اصل عدم دوستی با دشمنان حق و لزوم دوستی با مومنان است. قرآن کریم مسلمین را از رابطه ولایی با کفار و مشرکین به عنوان مظهر طاغوت، پرهیز داده است. آیاتی با صراحت بر این مطلب دلالت دارند که هرگونه رابط ولایی مسلمین با کفار، به شکل مطلق ممنوع است. جالب توجه است که کفر مقید به اموری همچون؛ جنگ و خصومت کفار نشده و خود کفر فی نفسه، باعث ممنوعیت جنین رابطه ای است(نساء، ۱۳۴ و ۱۴۴؛ آل عمران، ۲۸). همچنین در آیاتی از رابطه ولایی با اهل کتاب نیز پرهیز داده است(مائده، ۵۱ و ۵۷).

مراد از رابطه ولایی با کفار مسئله دوستی و محبت آنها در دل مسلمین است یعنی عدم الگو قرار دادن و تبعیت از آنها و یاری رساندن به آنها.

موالات و دوستی به انواع قلبی و عملی تقسیم می شود. موالات عملی مواردی همچون اطاعت و تبعیت کردن از آنها در امور شرعی، صاحب زار و سر گرفتن کفار، نصرت و یاری کافرین ضد مسلمین

علاوه بر این در باب مصادیق تبری نسبت به دشمنان اسلام و عدم اعتماد نابجا نسبت به آنهاست می توان بطور مثال موارد ذیل را بیان نمود؛

· از او انتظار خیر اندیشی در مذاکرات نسبت به خود داشتن. به فرمایش حضرت علی (ع) : نادان کسی است که از دشمنش خیر خواهی طلبد(تمیمی آمدی، ج ۴، ص ۴۷۳)

· رایزنی با او در مواردی است که آگاهی از آن باعث قدرت یافتن دشمنان بر مسلمین گردد. در آیه شریفه آل عمران، ۱۸؛ "ای کسانی که ایمان آورده اید، محرم اسراری از غیر خود انتخاب نکنید. آنها از هرگونه شر و فسادی درباره شما کوتاهی نمی کنند. آنها دوست دارند شما در رنج و زحمت باشید" تاکید شده است که اسرار خود را در اختیار دشمنتان قرار ندهید، چرا که آنها از همین اسرار علیه شما بهره خواهند گرفت. علی (ع س) نیز فرموده اند "دشمنت را به مشاوره نگیر و اخبارت را از او پنهان کن"(تمیمی آمدی، ج ۶، ص ۲۶۹)، "دشمنت را امین مشمار، گر چه سپاس گوید"(تمیمی آمدی، ج ۶، ص ۲۶۸)

· دراز کردن دست خود به سوی دشمن در زمان نیازمندی: "آنکه از دشمنش بر رفع نیازش کمک جوید، دوری اش از خواسته اش بیشتر می شود"(تمیمی آمدی، ج ۵، ص ۴۱۴).

۳- تقویت روحیه استقلال و نفی سلطه پذیری

از جمله اصولی که نفی استکبار را فراهم می کند اصل نفی سبیل است. آیا شریفه نساء، ۱۴۱ "خداوند اجازه سلطه کفار بر مومنان را نداده است". در حقیقت راه نفوذ و تسلط حکومت های خارجی و آحاد بیگانگان را بر کشورهای اسلامی و آحاد مسلمانان مسدود کرده است. در نتیجه، تحت هیچ شرایطی و در هیچ زمینه ای نباید اجازه داد، کفار بر مسلمین چیره گردند. رعایت این اصل، عزت و اقتدار را برای جمهوری اسلامی به ارمغان خواهد آورد.

در روابط بین الملل، عزت کشور نه در انفعال و خود باختگی، بلکه در گروی روحیه استقلال طلبی و نقی سلطه پذیری است. همانطور که حضرت زهرا (س م) فرمودند "آنچه که مایه عزت و اقتدار دولت اسلامی می گردد، حفظ روحیه جهادی و عدم پذیرش سلطه بیگانگان است"(حر عاملی، ج ۱، ص ۲۲)

در صورتی که آنان در عرصه های اقتصادی، سیاسی یا نظامی، بر مسلمین مسلط گردند، در ادامه معترض مقدسات آنها نیز خواهند شد و تلاش می کنند تا مسلمانان را به سوی آیین خود سوق دهند (ممتحنه، ۲)

۴- عدم خود باختگی و سستی در برابر بیگانگان.

در آیات شریفه "سستی مکنید و محزون نگردید، چرا که شما ایمان داشته باشید، برترید"(آل عمران، ۱۳۹) و "مبادا سستی کنید و دشمن را به صلح و سازش فراخوانید؛ در حالی که شما برترید و خدا با شماست و او از پاداش اعمال تان نمی کاهد" (محمد، ۳۵)، تصریح دارد مسلمین نباید اقداماتی انجام دهند که موقعیت آنها را در میان کشورهای دیگر متزلزل سازد و از اقتدار آنها بکاهد.

امیر مومنان همیشه می فرمود : این امت همیشه در نیک بختی به سر برند تا وقتی که لباس بیگانگان را نپوشند و غذای آنها را نخورند، امام وقتی چنین کردند، خداوند آنها را به خواری اندازد (برقی، ج ۲، ص ۴۱۰)

اساسا کسی که تحت تاثیر دشمن فرار گیرد، سعی خواهد نمود که خود را به او شبیه سازد و همین امرزمینه ایجاد علاقه او به دشمن را آماده خواهد کرد. حضرت امیر فرمودند "کسی که خود را به قومی شبیه سازد، در نزد دیگران از آنان به شمار خواهد رفت" (نهج البلاغه، حکمت ۲۰۷)

۵- لزوم حفظ هوشیاری در برابر فریب کاری دشمن

گاهی ممکن است دشمن با هدف فریب، از باب مذاکره با مسلمانان درآید. لذا هم در زمان تعامل و هم در زمان تقابل، در برابر بیگانگان باید نهایت دقت و هوشیاری را به عمل آورد. حتی ممکن است با وجود رسیدن به توافق و در زمانی که اذهان به سوی اجرایی شدن توافقات است، در سویی دیگر دشمن در صدد توطئه برای تضعیف یا ساقط کردن جمهوری اسلامی باشد.

حضرت علی در نامه خود به مالک اشتر از دشمن پنهان این جنین پرهیز دادند؛ زنهار از دشمن خود پس از آشتی کردن، زیرا گاهی دشمن نزدیک می شود تا غافلگیر کند، پس دور اندیش باش و خوشبینی خود را متهم کن (نهج اللاغه، نامه ۵۳)

در نامه ای دیگر حضرت فرمودند کسی که بخواب رود، دشمن خواب نخواهد داشت (نهج البلاغه، نامه ۶۲)، لذا در صورت توجه باید منتظر تهاجم و شبیخون فرهنگی، سیاسی، نظامی و اقتصادی از سوی دشمن را داشته باشیم.

۶- موقعیت شناسی در برابر دشمن

از جمله عواملی که زمینه ساز عزت و اقتدار جمهوری اسلامی نسبت به بازیگران دیگر روابط بین الملل خواهد گردید، شناخت دقیق از شرایط و موقعیت خود و دشمن است. نبود چنین شناختی، منجر به غفلت از دشمن و نحوه عملکردش خواهد شد. بفرموده حضرت علی (ع) به کارگیر با دشمنت انتظار توانایی و زمان شناسی را تا پیروز گردی (تمیمی آمدی، ج ۲، ص ۱۹۲)

موضع اقتدار در روابط با بیگانگان  نباید منجر به کوچک شمردن آنها گردد، چرا که این امر زمینه سازی غفلت و فریب از دشمنان خواهد گردید.

امیرالمومنین فرمودند "دشمن را هیچگاه کوچک نشمار ولو اینکه ضعیف باشد"(تمیمی آمدی، ج ۲، ص ۲۷۳).

در نتیجه این بحث تحقق هر یک از سه اصل؛ عزت، حکمت و مصلحت، به عنوان اضلاع سه گانه سیاست خارجی جمهوری اسلامی که برآمده از منابع اسلامی است الزاماتی را در پی دارد. زمانی جمهوری اسلامی در دو عرصه عملی و رفتاری بتواند این الزامات را عملی سازد موفق به تحقق این ضلع ها در سیاست خارجی خود خواهد گردید.