به گزارش مشرق، سال ‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ در ایران منشأ بسیاری از تحولات اقتصادی و سیاسی است؛ ملی شدن صنعت نفت، اصلاحات ارضی، افزایش بی‌حدوحصر فروش نفت، مهاجرت گسترده روستاییان و گسترش بی‌رویه درصد شهرنشینی مواردی هستند که آثار آنها حتی در زندگی امروز جامعه ایرانی انعکاس یافته است.

نیم نگاهی به وضعیت اقتصادی دوران پهلوی بیانگر این واقعیت است که باوجود اینکه رژیم پهلوی به پشتوانه دلارهای نفتی و حمایت های گسترده بیگانگان با ورود کلاهای مصرفی و تجملاتی از خارج به داخل ایران توانسته بود وضعیت اقتصادی بخش‌هایی از کشور خصوصا گروه‌های وابسته به قدرت و یا مناطق مرفه نشین و شهری را خوب جلوه دهد، اما نگاهی دقیق‌تر به ساختارها و برنامه‌های اقتصادی و نحوه عملکرد مدیریت کلان کشور در این زمینه و وضعیت اغلب طبقات زیرین جامعه همگی حکایت از اوضاع رو به وخامت و منفی اقتصاد کشور در آن دوران دارد.

به عبارت دیگر، بیان واقعیت اقتصادی در این دوره به روایت دست اندرکاران دولتی در دوره پهلوی نشان می دهد، اقتصاد در این دوران دچار فروپاشی از درون شده و آمارها تنها به نفع شاه بوده است.

* رشد قیمت نفت و کنار گذاشته شدن برنامه‌های توسعه توسط شخص شاه‌

رشد اقتصادی بالای ۱۰ درصد در برخی سال های دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی به دلیل رشد قیمت نفت و کنار گذاشته شدن برنامه‌های توسعه توسط شخص شاه، روی دیگر رشد اقتصادی در کشور بوده است. این رشد اقتصادی بدون هرگونه محدودیتی مانند تحریم و جنگ رخ داده است و سیاست های خودکامه شاه این فرصت تاریخی را از کشور برای توسعه گرفته است.

* شاه بودجه ۲ سال کشوری مثل سوئیس را ۲ روزه در جشن‌های ۲۵۰۰ ساله خرج کرد

گزارش ها نشان می دهد، خزانه کشور به ‌واسطه فروش نفت آنقدر بزرگ شده بود که شاه بی ‌توجه به هشدار سازمان برنامه و بودجه، مستانه در حال خرج کردن این پول‌ها بود. آنچنان که برای برگزاری جشن‌ های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی حدود ۶۵۰ تا ۸۰۰ میلیون دلار هزینه کرد. «مارسل هودر» عضو تیم تدارکات این جشن درباره هزینه ‌های جشن می ‌گوید: «بودجه دو سال سوئیس را ظرف دو روز خرج کردند».

سلطه کامل محمد رضا پهلوی بر همه ارکان جامعه ایرانی، اقتصاد، سیاست و فرهنگ آن در عمل با توزیع موازی ثروت منافات داشت. به همین دلیل با وجود اجرای برنامه های پر سر و صدا (انقلاب سفید، اصلاحات ارضی و غیره) در میدان عمل در زندگی قاطبه مردم تغییری رخ نمی داد.

با اجرای سیاست‌های اقتصادی در این دوره، ثروتمندان که عمدتا مورد تأیید دستگاه حاکمه بودند ثروتمندتر می شدند و برای مردم هر روز مانع جدیدتری در راه بهره برداری مساوی از ثروت ایجاد می شد. کنترل شدید دولت بر همه ارکان اقتصاد خود به خود موجب می‌شد که مردم از مزایای اقتصادی محروم شود.

* نتایج زیان بار سیاست‌های اقتصادی شاه

کارشناسان اقتصادی معتقدند تک‌ محصولی شدن اقتصاد کشور و وابستگی شدید به نفت، نابودی کشاورزی و رشد قابل ‌توجه مهاجرت‌ از روستا به شهر، توزیع ناعادلانه درآمدهای ملی و احتکار ثروت ملی در دست ۷۶ شاهپور و شاهدخت، سطح پایین بهره ‌وری، تشدید فاصله طبقاتی و غیره ازجمله نتایج زیان ‌بار سیاست‌ های اقتصادی محمدرضا پهلوی بود.

رشد تولید ناخالص داخلی نشان می‌دهد، در این دوره باوجود افزایش درآمدهای دولت، اما در مقایسه با سال های بعد از انقلاب، به دلیل بی توجهی شخص شاه به گزارش های سازمان برنامه و بودجه و هزینه کرد درآمدهای نفت در مسیری غیر از توسعه ملی، GDP رشد قابل توجهی نداشته است.

* تولید ناخالص داخلی چگونه حرکت کرده است؟

رشد تولید ناخالص داخلی در این دوره تا سال ۵۵ که قیمت نفت رشد قابل توجهی داشته است، به صورت صعودی بوده و با ایجاد اولین بحران نفتی در سال ۱۳۵۵، این رشد نیز متوقف و به صورت کاهش خود را نشان داده است.

با آغاز انقلاب و به تبع بی ثباتی‌های اقتصادی ناشی از تحولات سیاسی و پس از آن جنگ، در اواخر دهه ۵۰ تا پایان سال ۱۳۶۰، میزان تولید با کاهشی حدودا ۳۰ درصدی مواجه شد.

در طول سال های ۱۳۶۰ تا ۶۳، رشد اقتصادی کشور خوب و نسبتا بالا بود؛ به ویژه در سال ۱۳۶۲ که این شاخص به حدود ۱۴.۴۰ درصد رسیده بود. در سال بعد از آن با مقداری کاهش به ۱۰.۲۹ درصد رسید. اما از سال ۱۳۶۳ آثار رکود اقتصادی نمایان شد، تبعات ناشی از جنگ، بار مالی ناشی از آن، تحریم های اقتصادی و کاهش تولید، منجر شد که رشد اقتصادی رو به کاهش بگذارد.

تا سال ۱۳۶۷ این رکود ادامه داشت و با پایان یافتن جنگ و آغاز دوره سازندگی رشد تولید ناخالص داخلی روند صعودی خود را آغاز کرد. اداره کشور بر اساس برنامه های پنج ساله توسعه در دوران پس از جنگ یکی از دلایل این رشد و توسعه بوده است.

برخلاف نوسانات در رشد و ایجاد تورم بالای ۱۰ درصد در بیشتر سال‌های پس از انقلاب با وجود موانع و تحریم های اقتصادی و غیره، انقلاب اسلامی ایران دستاوردهای (عمدتا اقتصادی) زیادی تاکنون داشته است.

* خروج از اقتصاد تک محصولی دستاورد بزرگ اقتصادی انقلاب

تولید روزافزون نفت و گاز و صادرات آن و فرآورده، ساخت پالایشگاه، خودکفایی در بسیاری از محصولات، رشد صادرات غیرنفتی و... از جمله توفیقات کشور در زمینه اقتصادی بوده است. همه این اتفاقات در حالی رخ داده است که کشور در ۴۳ سال گذشته دایم در موقعیت شدیدترین تحریم ها بوده و این مساله سبب شده است، بخشی از رشد اقتصادی کشور با چالش مواجه شود.

اما نکته قابل توجه در مقایسه کیفیت تولید ناخالص داخلی دوران قبل و پس از انقلاب نشان می دهد، رشد اقتصادی کشور در دوران پس از انقلاب بر خلاف آنچه که در دوره پیش از انقلاب رخ داد به گونه‌ای بود که ‌کشور از اقتصاد تک محصولی تا حدود زیادی خارج شده است و این مساله در صورتی در سال های آینده ادامه داشته باشد، می تواند یک دستاورد مهم برای اقتصاد کشور باشد.