سرویس جهان مشرق - سند ارزیابی اسراتراتژی اسرائیل - سال ۲۰۲۳، سندی ۸۱ صفحه ای است که توسط موسسه مطالعات امنیتی ملی رژیم صهیونیستی - (INSS) در رابطه با حوزه های سیاسی، امنیتی، فناوری، بین الملل و اقتصادی منتشر شده است.

موسسه مذکور یک موسسه تحقیقاتی و اندیشکده مستقل صهیونیستی است که در حوزه مسائل امنیت ملی مانند امور نظامی و استراتژیک، تروریسم و تنش های کم شدت، موازنه قوا در خاورمیانه و جنگ سایبری فعالیت می کند. از این موسسه به عنوان یکی از بهترین اتاق های فکر در خاورمیانه و شمال آفریقا یاد می شود.

این موسسه ماموریت خود را شکل دهی به گفتمان عمومی موضوعات در دستور کار امنیت ملی اسرائیل، تجزیه و تحلیل سیاست‌ها و توصیه‌هایی برای تصمیم‌گیران، رهبران عمومی و عموم استراتژیست ها تعریف می کند. در حال حاضر، رئیس این موسسه، تامیر هیمن، رئیس سابق سازمان "آمان" ارتش رژیم صهیونیستی است.

در این گزارش، بخش مرتبط با ایران در این گزارش، از زبان عبری به فارسی ترجمه شده است.

لازم به ذکر است که مشرق صرفاً جهت اطلاع نخبگان و تصمیم‌گیران عرصه‌ی سیاسی کشور از محتوای گزارش مذکور این متن را منتشر می‌کند و دیدگاه‌ها، ادعاها و القائات این گزارش لزوماً مورد تأیید مشرق نیست.

ایران - ماموریت: مهار چالش هسته ای و تحکیم منطقه ای

اهداف اسرائیل در قبال ایران:

مهار چالش هسته‌ای و نفوذ منطقه‌ای ایران

نویسندگان: سیما شیین، راز زیمت، افرایم اسکلای، سارا لیرن زیلبربرگ، یووال ریمون

استراتژی کنونی اسرائیل:

عدم بازگشت به برجام، توافق جدیدی اما با شرایط سخت‌تر و طولانی‌تر، برطرف کردن تهدیدات نظامی، مقابله با اقدامات منطقه‌ای، حمله به سوریه و حمله به افراد و بخش‌های مهم

وضعیت کنونی در کشور مد نظر (ایران)

در حوزه هسته‌ای: غنی‌سازی مواد با درصد بالا، هزاران سانتریفیوژ پیشرفته، محدود کردن نظارت‌ها، قابلیت رسیدن به مواد شکافت‌پذیر برای ساخت سه رآکتور دیگر؛ اقدامات منطقه‌ای: تداوم تلاش و اقدام با وجود چالش‌های مشروعیت.

شکاف در استراتژی اسرائیل

ایران در حال پیشروی برای کسب توانایی شکافت هسته‌ای نظامی در کوتاه‌مدت است و (در اسرائیل) واکنشی برای تداوم این امر وجود ندارد، اختلاف در مصداق تهدید نظام بین‌الملل (از اقدامات هسته‌ای ایران)، تنهایی اسرائیل در نظام بین‌الملل.

استراتژی جایگزین

آشتی با ایران به عنوان یک کشور آستانه هسته‌ای و شاید در آینده یک کشور هسته‌ای؛ به تعویق انداختن پیشرفت در فعالیت‌های ایران با ضربه زدن به مراکز هسته‌ای؛ فشار اقتصادی و انزوای سیاسی؛ دستیابی به یک گزینه نظامی به صورت مستقل و اجرا در یکی دو سال آینده؛ اقدام نظامی همه‌جانبه علیه حزب‌الله که در صورت موفقیت ممکن است ابزار اصلی بازدارندگی ایران در برابر اسرائیل را از دست ایران خارج می‌سازد.

استراتژی پیشنهادی

تقویت همکاری با ایالات‌متحده برای بهبود گزینه نظامی و ایجاد یک ساختار سیاسی برای مبارزه علیه سلاح‌های هسته‌ای (دستکم برای کند کردن دستیابی به سلاح هسته‌ای) در کنار ایجاد یک گزینه نظامی به صورت مستقل؛ در مواجهه با اقدامات منطقه‌ای، پیشگیری مستمر از بهبود ظرفیت‌های ایران در سوریه و لبنان و کاهش استقرار ایران در سوریه.

گام‌های پیشنهادی عملی

هماهنگی با ایالات‌متحده در مورد خطوط قرمز و واکنش به حفظ و عبور از آن‌ها، تضمین فضای عملیاتی مستقل برای اسرائیل، دریافت امکانات نظامی پیشرفته از امریکا، ایجاد بازدارندگی معتبر، تشدید نظارت بر اجرای تحریم‌ها با تأکید بر صادرات نفت، افزایش اقدامات برای نابودی مراکز هسته‌ای ایران، افزایش نظارت و جلوگیری از سفارش ماشین‌آلات و خرید مواد و ماشین‌آلات توسط ایران.

تبیین وضعیت

سال ۲۰۲۲ برای ایران با ترکیبی از دستاوردها و چالش‌ها شناخته می‌شود، چهار سال پس از خروج ترامپ از توافق هسته‌ای، برنامه هسته‌ای ایران با گام‌های شتابان در حال پیشرفت است و ایران را به آستانه (ساخت بمب) هسته‌ای می‌رساند؛ این مرحله این امکان را به ایران می‌دهد که اگر بخواهد، در مدت کوتاهی یک وسیله انفجاری و آزمایش هسته‌ای را کامل کند و در مدت حدود دو سال یک کلاهک هسته‌ای را تکمیل کند. برنامه هسته‌ای در حال حاضر شامل غنی‌سازی در دو سایت هسته‌ای، غنی‌سازی با درصد بالا، تأمین مواد لازم برای شکافت هسته‌ای با سطوح مختلف غنی‌سازی است این برنامه امکان غنی‌سازی بالایی را برای تأمین مواد لازم برای حدود چهار وسیله انفجاری هسته‌ای در عرض چند هفته فراهم می‌کند. هزاران سانتریفیوژ در حال فعالیت هستند که برخی از آن‌ها پیشرفته هستند و با اورانیوم فلزی در حال کار هستند. (بیشتر مواد غنی‌شده با غنای ۶۰ درصد در اصفهان هستند که قابلیت تبدیل‌شدن به فلز را دارند.)

علاوه بر این برنامه هسته‌ای ایران تحت نظارت محدود و جزئی است، با این حال ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) در مورد سایت‌های اعلام نشده‌ای است که اورانیوم‌هایی با منشأ کشورهای خارجی در آن‌ها یافت می‌شود، درگیر است؛ تهران درباره این بخش از برنامه هسته‌ای که نقض معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) است، توضیح و پاسخی به سؤالات ارائه نمی‌کند.

تحولات در برنامه هسته‌ای

در عرصه بین‌المللی

ایران گامی بی‌سابقه در حمایت آشکار از روسیه در جنگ اوکراین برداشته است، این امر با تأمین پهپادها و کارشناسان و همچنین کارخانه ساخت پهپاد در خود روسیه و حتی موشک‌های بالستیک نمایان شد. برای اولین بار از نظر ناتو، با توجه به جنگی که در قلمرو آن جریان دارد، ایران به عنوان بخشی از مشکل پیش روی اروپا دیده می‌شود. سران ناتو در پایان اجلاس اعضای این سازمان در اکتبر ۲۰۲۲ در بیانیه‌ای از ایران خواستند از ارسال سلاح به روسیه خودداری کند. تصمیم ایران برای حمایت از مسکو در چرخش شدید آن به سمت محور شرقی، روسیه و چین، است و تهران آشکارا این امر را اعلام کرده است، این موضوع باید به عنوان نشانه‌ای از تقویت اردوگاه محافظه‌کاران رادیکال در ایران تلقی شود که مخالف بازگشت به توافق هسته‌ای و هرگونه نزدیکی با غرب هستند. ایران نیز از دیدگاه خود این تحول را کمک مهمی به جایگاه منطقه‌ای و بین‌المللی خود می‌داند و شاید این امر را یک تضمین در برابر تحولات منفی برای خود تلقی می‌کند. تهران همچنین همکاری رو به رشد خود و روسیه را فرصتی برای تبادلات مناسب درزمینهٔ تأمین سامانه‌های تسلیحاتی مدرن و بهبود وضعیت اقتصادی از طریق تجارت با ارزهای داخلی و مبادلات پایاپای می‌داند.

در عرصه غرب آسیا

ایران به اقدامات خود برای ایجاد نفوذ خود در سوریه، عراق، لبنان، یمن، نوار غزه و حتی در کرانه باختری ادامه می‌دهد. ایران سلاح‌ها و فناوری‌های پیشرفته را به عوامل و متحدان خود منتقل می‌کند و از دیگر سو ویژگی‌های این اقدامات را با واقعیت در حال تغییر روی زمین تطبیق می‌دهد. (به عنوان مثال جذب شبه‌نظامیان بر پایه نیروی انسانی سوریه، ارائه فناوری‌هایی که امکان تولید خودسرانه مهمات در لبنان، یمن و نوار غزه را فراهم می‌کند.) علیرغم مشکلاتی که وابستگان ایران در عراق و لبنان با آن مواجه هستند، به دلیل مشکلات داخلی در این کشورها، نیروهای طرفدار ایران موازنه سیاسی قوا را دیکته می‌کنند و بدون آن‌ها امکان ایجاد و مدیریت نظام حکومتی وجود ندارد. تهران این‌گونه نفوذ خود را در این کشورها تضمین می‌کند. تشکیل دولت جدید در عراق به ریاست محمد شیاع السودانی که در مقایسه با مصطفی الکاظمی به ایران و شبه‌نظامیان طرفدار ایران نزدیک‌تر به شمار می‌رود، ممکن است ایران را در پیشبرد اهدافش در عراق بیشتر یاری کند.

در عرصه داخلی

ایران به دلیل موج اعتراضات شدید که از سپتامبر ۲۰۲۲ ادامه داشته است، با مهم‌ترین چالش ثبات حکومت از زمان انقلاب اسلامی مواجه است، برخلاف موج‌های اعتراضی قبلی که بر تقاضای بهبود اقتصادی متمرکز بود، اعتراض ۲۰۲۲ دارای ویژگی سیاسی و ضد نهادی بارزی است و در عین حال موجودیت جمهوری اسلامی را به چالش می‌کشد. به نظر می‌رسد حکومت قادر به توقف این اعتراضات نیست، هرچند که معترضان نمی‌توانند پایه‌های حکومت را تضعیف کنند. با این حال، حتی اگر نظام موفق شود موج کنونی اعتراضات را سرکوب کند، انتظار می‌رود ناآرامی‌های داخلی ادامه داشته باشد و در غیاب راه‌حل‌های عملی برای خواسته‌های مردم و با نظر به بی‌توجهی مداوم به شکاف‌های عمیق نسلی، اجتماعی و فرهنگی که در حال وقوع در ایران است، ممکن است اعتراض به جایی برسد که تهدیدی واقعی برای بقای حکومت باشد.

علاوه بر موارد فوق ایران با وجود تلاش مستمر برای تطبیق اقتصاد کشور با شرایط تحریم (اقتصاد مقاومتی)، با یک بحران اقتصادی مداوم مواجه است.

با توجه به ادامه تحریم‌های اقتصادی (و شاید تشدید آن) و اعتراضات مردمی پیش‌بینی می‌شود که حتی این بحران بدتر شود، به دلیل خسارات وارده به اموال عمومی و قطع شدن اینترنت توسط مقامات مسئول که خسارت سنگینی به مشاغل وارد می‌کند، آسیب قابل‌توجهی به اقتصاد ایران وارد شده است. در سال ۲۰۲۲ افزایش شدید تورم ادامه یافت (حدود ۴۵ درصد)، در می ۲۰۲۲ (اردیبهشت ۱۳۹۱) به دنبال تصمیم دولت مبنی بر لغو نرخ رسمی ارز در نظر گرفته شده برای واردات مواد غذایی اساسی، افزایش شدید قیمت به ویژه در محصولات اساسی ثبت شد. علاوه بر این‌ها، ایران با کسری بودجه شدیدی مواجه است به دلیل مسائلی مانند لزوم پرداخت یارانه به دهک‌های ضعیف که بعد از اصلاح نرخ ارز ایجاد شده است. علیرغم افزایش درآمدهای دولت از نفت، با توجه به افزایش قیمت نفت پس از جنگ در اوکراین و اعمال تحریم‌ها علیه صادرات نفت ایران به‌ویژه به چین، کسری بودجه در حال وخیم‌تر شدن است. صحت دارد که در ماه‌های پایانی سال به دلیل فروش نفت روسیه به چین با قیمت‌های تخفیفی به‌عنوان جایگزین نفت ایران، حجم صادرات ایران کاهش پیدا کرد. (ظاهراً به حجم حدود ۸۵۰ هزار بشکه نفت در روز رسید.)

منظور از کسری بودجه، ضعف بیشتر در توانایی دولت برای سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساخت‌های ملی است که به عنوان موتوری برای رشد اقتصادی نیز ضرورت دارد. بر اساس پیش‌بینی بانک جهانی پیش‌بینی می‌شود اقتصاد ایران تا سال‌های ۲۰۲۴ تا ۲۰۲۵ با نرخی تنها دو درصد رشد کند. پیش‌بینی می‌شود این رشد کم منجر به افزایش مجدد نرخ بیکاری که در حال حاضر ۹.۵ درصد تخمین زده می‌شود، بشود. در شرایط ناامنی اقتصادی و سیاسی نرخ ریال ایران در سال گذشته نیز به کاهش خود ادامه داد و به پایین‌ترین سطح در بازار آزاد، بیش از ۳۶۰ هزار ریال در ازای هر دلار رسید؛ بنابراین، انتظار می‌رود که بیکاری، وضعیت سخت اقتصادی و شوراندن علیه سیستم مذهبی در کنار هم به یک اعتراض مدنی شدید دامن بزند.

درگیری ایران و اسرائیل

اسرائیل به عنوان تهدید اصلی برای امنیت ملی ایران تلقی می‌شود، عمدتاً به این دلیل که اسرائیل تنها طرفی است که شروع‌کننده درگیری و اقداماتی علیه ایران است که به حضور ایران در منطقه با تأکید بر سوریه و آسیب می‌رساند و حتی اقداماتی در خاک ایران انجام می‌شود، به اسرائیل نسبت داده می‌شود؛ ایران تاکنون پاسخ مؤثری برای درگیری اصلی در سوریه پیدا نکرده است. حمله به کشتی‌ها، حملات سایبری و حتی تشویق شبه‌نظامیان در سوریه برای آسیب رساندن به حضور آمریکایی‌ها در منطقه التنف، تاکنون بازدارندگی مورد انتظار ایران را ایجاد نکرده است. ایران سعی کرد از طریق حملات به اقلیم کردستان در عراق، جایی که همکاری با اسرائیل را نشان می‌دهد، هزینه‌ای را برای همکاری با اسرائیل تعیین کند، اما دستاوردهایش در آنجا نیز محدود است. علاوه بر این‌ها، فعالیت‌های ایران در منطقه به آرزوی حفظ دولت شکننده عراق محدود شده است. تنش میان ایران و آذربایجان که دارای مرز مشترک هستند به علت روابط اسرائیل و آذربایجان تشدید شد، با تقویت روابط اسرائیل با باکو، در تهران نگرانی از امکانات اطلاعاتی و عملیاتی که اسرائیل از حضور خود در آذربایجان به دست می‌آورد، افزایش یافت. با تمام احوالات تهدیدهای علنی ایران برای باکو و همچنین تمرینات نظامی غیرعادی در مرز مشترک با آن‌ها، آذربایجان را منصرف نکرد و حتی در نوامبر ۲۰۲۲ از افتتاح سفارت خود در اسرائیل خبر داد. از نظر ایران، این تحول به توافق ابراهیم که همچنین نتوانست آن را خنثی کند، پیوند خواهد خورد و این احساس را تقویت می‌کند که اسرائیل در تلاش است تا حلقه حضور در اطراف ایران ایجاد کند تا به نوعی واکنش به ایجاد حلقه‌ای که ایران از طریق حضور خود و نمایندگان آن در مرزهای اسرائیل ایجاد کرده است، باشد.

چالش‌های پیش روی اسرائیل

در زمینه هسته‌ای؛ عدم پاسخگویی در چارچوب زمانی فوری در قبال پیشرفت زیاد در برنامه هسته‌ای، این امر به دلیل عدم توجه به موضوع از سوی آمریکا و اروپا تقویت می‌شود.

در عرصه منطقه‌ای؛ اقدامات مبام (درگیری بین جنگ‌ها) در سوریه تنها به توقف انتقال بخشی از تسلیحات موفق می‌شود. در لبنان، حزب‌الله از حفظ معادله بازدارندگی علیه اسرائیل اطمینان حاصل کرده است، در عراق دولتی تأسیس شد که جریان غالب در آن طرفدار ایران و شبه‌نظامیان طرفدار ایران است و بخشی از استراتژی امنیتی ایران هستند و تلاش برای ایجاد ناآرامی در کرانه باختری از طریق جهاد اسلامی ادامه دارد.

استراتژی اسرائیل و شکاف با وضعیت کنونی

اسرائیل از عدم بازگشت به توافق هسته‌ای حمایت می‌کند و اخیراً خواستار تنظیم یک توافق جدید محکم‌تر و طولانی‌تر شده است که ایران با آن مخالف است و هم‌زمان با ایجاد یک گزینه نظامی به صورت مستقل، اسرائیل در تلاش است تا ایالات‌متحده را متقاعد کند تا قدرت بازدارندگی خود را در برابر ایران که آسیب دیده است، تقویت کند و یک تهدید نظامی معتبر ایجاد کند.

خلأ اصلی در این سیاست این است که از یک سو اسرائیل هیچ تأثیری بر ایجاد شدن یا نشدن توافق با ایران ندارد و راهی برای دستیابی به توافق محکم‌تر و طولانی‌تر ندارد و همچنین احتمال زیادی این امید محقق شود که دولت آمریکا احتمال یک گزینه نظامی را افزایش دهد زیرا تخمین دولت امریکا از زمان در اختیار برای ممانعت ایران از ساخت تسلیحات هسته‌ای طولانی‌تر از زمانی است که اسرائیل تخمین می‌زند. در این شرایط اسرائیل پاسخی برای وضعیت ادامه پیشرفت در برنامه هسته‌ای ایران ندارد. با گذشت زمان، ایران به توانایی شکافت هسته‌ای کوتاه‌مدت برای سلاح‌های هسته‌ای پیشرفت می‌کند و این امر تنها منوط به تصمیم خود اوست.

استراتژی‌های جایگزین احتمالی برای اسرائیل

در زمینه هسته‌ای؛ اسرائیل جایگزین‌های کمی دارد و همه آن‌ها نامطلوب هستند:

• تحمل ایران در شرایطی که به یک کشور در آستانه هسته‌ای تبدیل شده است که ممکن است تصمیم به دستیابی به سلاح هسته‌ای نیز بگیرد.
• ادامه خنثی کردن فعالیت‌های سایت‌های هسته‌ای به طور فشرده، به امید به تأخیر انداختن ایران
• آماده کردن یک گزینه نظامی و آمادگی برای بهره‌برداری از آن به طور مستقل در چارچوب زمانی یک دو سال آینده

تخمین زده می‌شود که هیچ گزینه‌ای تضمین نمی‌کند که ایران توانایی هسته‌ای نظامی نخواهد داشت.

استراتژی پیشنهادی

در زمینه هسته‌ای

• اعلام «مرگ» توافق از سوی آمریکا و کشورهای اروپایی و درخواست از شورای امنیت برای تصمیم‌گیری برای تمدید تحریم‌های ایران (snapback) طبق توافق هسته‌ای.
• تشکیل یک نقشه راه مورد توافق با ایالات‌متحده و ترجیحاً با سه کشورهای اروپایی (آلمان، بریتانیا و فرانسه) با توجه به واکنش‌ها به تشدید اقدامات در برنامه هسته‌ای و توافق بر سر خطوط قرمز (به صورت مخفیانه).
• تداوم عملیات‌های نابودکننده برای به تعویق انداختن پیشرفت برنامه هسته‌ای، با تأکید بر اهدافی که ضربه به آنان تعویق طولانی‌مدت را به دنبال دارد.
• پیشبرد گزینه نظامی به صورت مستقل
• تشدید راستی آزمایی و نظارت آمریکا بر اجرای تحریم‌های اعمال‌شده علیه ایران با تأکید بر صادرات نفت؛ گسترش دایره تحریم‌ها فراتر از تحریم‌های اقتصادی به انزوای سیاسی (تعلیق ایران از فعالیت‌های سیاسی، کمیته‌های سازمان ملل، از رویدادهای ورزشی، جلوگیری از سفر ایرانیان به خارج از کشور و تحصیل در خارج از کشور)
• اقدام برای افزایش نظارت بر خرید مواد و ماشین‌آلات دو منظوره به دست ایران و جلوگیری از آن در عرصه منطقه‌ای

در زمینه منطقه ای

• ادامه حملات اسرائیل به سوریه (درگیری میان جنگ‌ها) و فعالیت‌های مخفیانه برای اهدافی در خاک ایران و آسیب رساندن به ساختارهای مدنظر (سپاه پاسداران، ساختارهای موشکی و پهپادی) که برای عملیات‌های استقرار در منطقه توسط ایران و تأمین تسلیحات توسط برای هم‌پیمانان خود مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• ترویج همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه در سطوح اطلاعاتی و عملیاتی با کشورهای خلیج‌فارس به منظور بهبود توانایی آن‌ها در مقابله با تهدیدات پهپادها و موشک‌های ایران؛ این امر با همکاری آمریکا و مدیریت آن‌ها و با در نظر گرفتن حساسیت‌ها با توجه به تهدیدات ایران علیه کشورهای خلیج‌فارس صورت می‌گیرد.
• استفاده از بهبود روابط با ترکیه برای بررسی همکاری اقدام علیه ایران در سوریه (و شاید هم در عراق)
• استفاده از کمک نظامی ایران به روسیه برای افزایش فشار بر غرب برای اقدام علیه سپاه پاسداران و سامانه‌های موشکی و پهپادی ایران (همچنین از طریق افزایش فشار اقتصادی)
• هماهنگی با ایالات‌متحده و کشورهای حوزه خلیج‌فارس در چارچوب یگان ۱۵۳ نیروی دریایی سنتکام (CENTCOM) برای متوقف کردن اقدامات ایرانی‌ها برای انتقال سلاح از طریق دریا.