به گزارش مشرق، این روزها فضای سیاسی ترکیه، پر از هیاهو و غوغای انتخاباتی، اختلاف نظر و تنش سیاسی احزاب است. روند تقابل جریان‌های سیاسی عملاً به یک دوقطبی آشکار منجر شده است. اما در این میان، همه جریانات، دست کم بر سر این موضوع اشتارک نظر دارند: انتخابات روز یکشنبه ۲۴ اردیبهشت حساس‌ترین و مهمترین انتخابات دهه‌های اخیر ترکیه است.

اردوغان، دوازدهمین رئیس جمهور ترکیه و رهبر حزب عدالت و توسعه، دارد تلاش می‌کند تا آخرین تیرهای تبلیغاتی خود را به قلب کمپین مخالفین شلیک کند و بر سر قدرت بماند. در این گزارش، نگاهی می‌اندازیم به برخی از فراز و فرودهای زندگی اردوغان، پرتره‌هایی از حیات فردی، اجتماعی و سیاسی او.

۱. ما از گرجستان آمده‌ایم!

رجب طیب اردوغان، متولد ۲۶ فوریه سال ۱۹۵۴ میلادی، سیاستمدار ۶۹ ساله ترک، در محله قاسم پاشای استانبول در یک خانواده فقیر به دنیا آمده است. اما خانواده او، اصالتاً اهل استان ریزه در سواحل دریای سیاه است. ولی هنوز هم مشخص نیست که چرا اردوغان در نخستین سالیان به قدرت رسیدن، در یک سخنرانی اعلام کرد که تبار او از گرجستان است. بعدها رسانه‌های ترکیه پیگیر این موضوع شدند اما ظاهراً تیم رسانه‌ای خود اردوغان، موضوع را درز گرفت و کسی از آن صحبت نکرد.

کودکی اردوغان در قاسم پاشا و محلات پایین شهر استانبول سپری شده و او با طعم فقر و کار در فصل تابستان، آشنا بوده است.

۲. تحصیلات دوجوره اردوغان

اردوغان مانند فرزندان بسیاری از خانواده‌های مذهبی ترکیه، مقطع متوسطه را در دبیرستانی گذرانده که به «مدارس امام خطیب» مشهورند. این مدارس نه تنها مانند دیگر دبیرستان‌ها مختلط نیستند، اصل دروس آنها دینی و مذهبی است. البته اردوغان، در سال آخر آن دبیرستان دینی، واحدهای درسی خود را با دبیرستان عادی «ایوب» تطبیق داد و مدرک دیپلم خود را از آنجا دریافت کرد.

در مورد تحصیلات دانشگاهی اردوغان، حواشی و حرف و حدیث فراوانی وجود دارد. اما او به طور رسمی اعلام کرده که در سال ۱۹۸۱ میلادی در دانشگاه مرمره در دانشکده علوم اقتصادی و تجاری، مدرک لیسانس خود را گرفته است. اردوغان از این حیث، یکی از سیاستمداران مؤسس حزب عدالت و توسعه است که از پایین‌ترین میزان تحصیلات برخوردار است. با این حال، او در سال ۲۰۲۲ میلادی در اوج اعتماد به نفس اعلام کرد: «آن قدر در اقتصاد وارد هستم که گویی کتاب اقتصاد را خود من نوشته‌ام!»

۳. چه شوتی زد طیب!

اردوغان در سالیان ۱۹۶۹ تا ۱۹۸۲ فوتبال را با جدیت و علاقه فراوان دنبال کرد. او تا همین چند سال پیش هم، با تشکیل تیم‌هایی از هنرمندان مشهور ترکیه، پا به توپ می‌شد و علاقه فراوانی به نوک حمله دارد. فوتبال برای اردوغان آن قدر جدی بود که بدون شک اگر جذب گروه‌های سیاسی جوان علاقمند به مرحوم اربکان نمی‌شد، بعدها در هنگام تماشای مسابقات تیم ملی فوتبال ترکیه، بارها این جمله را از گزارشگر می‌شنیدیم: چه شوتی زد طیب، این فوتبالیست قدبلند تهاجمی!

۴. رشد سریع اردوغان در حلقه جوانان اسلامگرا

اردوغان از همان دوران دبیرستان عضو «اتحادیه ملی دانش آموزان ترک» شد. اما خیلی زود فهمید که عواطف ملی‌گرایانه صرف، با روحیات او همخوان نیست.

پروفسور نجم الدین اربکان، دانش آموخته رشته مکانیک و طراح موتورهای دیزلی در صنایع دفاعی آلمان، پس از بازگشت به ترکیه، حزب ملی سلامت را تشکیل داد و اردوغان نیز عضو شاخه جوانان شد. اما او سریع رشد کرد و در سال ۱۹۷۶ میلادی، به عنوان رئیس شاخه جوانان منطقه پرجمعیت بیگ اوغلوی استانبول برگزیده شد و خیلی زود، تبدیل به جوان اثرگذاری شد که در بسیاری از سخنرانی‌های میدانی، در کنار اربکان بود.

۵. ازدواج اردوغان

در سال ۱۹۷۸ میلادی، رجب طیب اردوغان در شاخه‌های جوانان حزب اربکان، با امینه خانم آشنا شد. امینه اصالتاً اهل سیرت است. شهری در کردستان ترکیه که جمعیت غالب آن کُرد است اما از دیرباز یک اقلیت کم شمار عرب نیز در این منطقه زیسته و امینه دختر یکی از خانواده‌های عرب سیرت بود که به استانبول مهاجرت کرده بودند.

اردوغان و همسرش امینه صاحب ۲ دختر و ۲ پسر هستند. اردوغان به احترام استاد و رهبر سیاسی و معنوی خود، نام نجم‌الدین بلال را برای پسر ارشد خود برگزید.

در چند سال گذشته، اخبار و حواشی فراوانی در مورد دو پسر اردوغان یعنی بلال و احمد به وجود آمده است. آنان با دایی های خود، در کار کشتیرانی، ترابری دریایی، هتلداری و رستوران داری هستند و وارد دنیای سیاست نشده‌اند. بلال، فرزند ارشد اردوغان، مسئول انجمن تیراندازی با کمان و ورزش‌های سنتی ترکیه است. دختر بزرگ اردوغان یعنی اسرا، همسر برات آلبایراک شد. انتصاب داماد ارشد اردوغان به عنوان وزیر منابع طبیعی و انرژی و سپس سکاندار اصلی اقتصاد یعنی وزارت خزانه داری ترکیه، کار دست رئیس جمهور داد. ندانم کاری‌های داماد، منابع ارزی را بر باد داد و شکست او به یکی از پاشنه آشیل‌های اردوغان تبدیل شد. دختر کوچک اردوغان به نام سمیه، همسر سلجوق بیرقدار، تولید کننده پهپادهای نظامی است. همسر و هر دو دختر اردوغان محجبه هستند اما در میان سران و مقامات حزب عدالت و توسعه، شمار زنان و دختران بی حجاب هم کم نیست. در مراسم عروسی سمیه و سلجوق، علاوه بر مهمانان داخلی، ده‌ها تن از سیاستمداران جهان، مهمان اردوغان بودند.

۶. اردوغان و دنیای کار و کسب

در سال ۱۹۸۰ میلادی، کودتای نظامی ژنرال کنعان اورن، تمام احزاب ترکیه را به سوی تعطیلی و رکود برد. اردوغان در همین دوران وارد دنیای کار و کسب و تجارت شد. البته او سرمایه چندانی در اختیار نداشت و مال و ثروتی به چنگ نیاورد. اما بعدها اسنادی منتشر شد که نشان داد اردوغان، برای مدتی کوتاه از دنیای سیاست نومید شده و برای فعالیت در بازار طلا و جواهر استانبول، از اتحادیه جواهرسازان، پروانه کسب دریافت کرده است.

اردوغان در سال ۱۹۸۲ میلادی در یکی از پادگان‌های آموزشی استانبول، خدمت سربازی را آغاز کرد و پس از دو سال آن را به پایان رساند.

۷. همراهی مجدد اردوغان و اربکان

آتشِ خشونت و بگیر و ببندهای کودتای کنعان اورن ۴ سال طول کشید. در سال ۱۹۸۴ میلادی؛ اربکان شاگردان خود را در زیر چتر حزب جدید به نام رفاه، گرد هم آورد. این همان حزبی است که سرنوشت اردوغان را برای همیشه تغییر داد. اردوغان در سال ۱۹۸۵ میلادی، رئیس شاخه استانبول حزب رفاه شد و به عنوان یک سیاستمدار جوان و یک سخنران قوی، مورد توجه و تفقد ویژه اربکان بود. او عضو شورای سیاستگذاری حزب شد و در انتخابات پارلمان هم شرکت کرد اما رای نیاورد.

۸. استانبول، سکوی پرواز اردوغان

اردوغان در انتخابات سال ۱۹۹۴ میلادی، نامزد حزب رفاه برای رسیدن به پست شهرداری استانبول بود. آیدین دوغان، صاحب روزنامه حریت و امپراتور رسانه‌های ترکیه، چنین تیتری برای اردوغان به کار برد: «او کدخدا هم نخواهد شد». پیش بینی دوغان غلط از آب درآمد و اردوغان با رأی بالا شهردار شد. گفته می‌شود اردوغان کینه آن تیتر را همواره در دل داشت و چند سال پیش، یکی از رفقای ثروتمند خود را ترغیب کرد تا کل مجموعه رسانه‌ای خانواده دوغان را به قیمت یک میلیارد دلار بخرد و او را از جهان رسانه بیرون بیاندازد!

اردوغان در طول دوران فعالیت خود به عنوان شهردار استانبول، بسیاری از کادرهای فعال سیاسی حزب را به سوی خود جذب کرد. افرادی همچون بن علی ییلدرم، ملیح گوکچه و عمر چلیک، از همان دوران با اردوغان کار کرده‌اند.

دوران فعالیت اردوغان به عنوان شهردار استانبول یا همان دهه پایانی قرن بیستم، یکی از عجیب‌ترین و پر تب و تاب‌ترین مقاطع سیاسی و تاریخی ترکیه بود. دوقطبی و تنش بین محافظه کاران و لائیک‌ها به اوج رسید. در کودتای بی سر و صدای سال ۱۹۹۷ میلادی، اربکان به خاطر همراهی فکری با طریقت‌های عرفانی و سوق دادن کتب درسی به سمت مسائل اسلامی، برکنار شد. اردوغان نیز در همان سال در زادگاه همسرش یعنی در شهر سیرت؛ با خواندن یک شعر اسلامی که مضمون الله اکبر در آن تکرار می‌شد، به تحمل حبس محکوم شد و با حکم قاطعانه دادستان دادگاه جمهوری به مدت چند ماه به زندان فرستاده شد.

۹. آخرین ایستگاه برای تداوم همراهی اردوغان و اربکان

پس از کودتای سال ۱۹۹۷ میلادی، دولت ائتلافی اجویت، مسعود ییلماز و دولت باغچلی، قدرت را در دست گرفت. اردوغان، عبدالله گل و دیگر شاگردان اربکان نیز؛ حزب فضیلت را تأسیس کردند. اما رفته رفته اختلاف نظر فکری بین آنان پدیدار شد. ماجرا از این قرار بود که گُل، اردوغان و دیگران، خواهان پایان دادن به مواضع تند و تیز اربکان در برابر غرب بودند. این اختلاف به جایی رسید که گروه کثیری از شاگردان اربکان انشعاب کردند و در سال ۲۰۰۱ میلادی، حزب عدالت و توسعه یا آکپارتی را تأسیس کردند.

در سال ۲۰۰۲ میلادی، حزب عدالت و توسعه قدرت را در دست گرفت و پس از کش و قوسی کوتاه، اردوغان بر کرسی نخست وزیری نشست و در عین حال رهبر حزب بود. او سرانجام در سال ۲۰۱۴ میلادی رئیس جمهور شد و رهبری حزب برای دوره‌ای کوتاه به احمد داوداوغلو رسید. اما اردوغان در سال ۲۰۱۸ میلادی، نظام سیاسی ترکیه را از پارلمانی به ریاستی تغییر داد و پست نخست وزیری را حذف کرد و مجدداً رهبری حزب را نیز عهده دار شد.

۱۰. عادات و خلق و خوی شخصی

اردوغان در زندگی فردی و خانوادگی خود؛ دین دار و اهل عبادت مداوم است. او قاری خوش صوتی است و قرآن را به خوبی قرائت می‌کند و شناخت گسترده‌ای از شعر کلاسیک و معاصر ترکیه دارد. حافظه قوی اردوغان او را یاری می‌دهد تا در سخنرانی‌هایش، از آیات و احادیث، شعر و ضرب‌المثل استفاده کند. او در کنار این صفات مثبت، زود عصبانی می‌شود، زبان تند و تیزی در برابر مخالفین دارد و به راحتی می‌تواند اتهامات و توهین‌های ناروا به افراد نسبت بدهد، کینه به دل می‌گیرد و اهل انتقام جویی است.

اردوغان اهل ریخت و پاش است و آشکارا می‌گوید؛ جایی که پای اعتبار و پرستیژ ترکیه در میان باشد، باید پول خرج کرد. او با همین منطق، دستور احداث کاخ ریاست جمهوری را صادر کرد. کاخی که یک هزار و دویست اتاق دارد، دارای یک کتابخانه عظیم است و ده‌ها تالار بزرگ دارد.

اردوغان یک سیاستمدار خانواده دوست است و روابط صمیمانه ای با نوه‌ها و فامیل و بستگان دارد.

۱۱. این رهبر عملگرا

او در عالم سیاست، کاملاً عملگرا و اهل چرخش است. منتقدین بر این باورند که او اعتقاد راسخی به کار نهادی و کارشناسی ندارد و عملاً با تصمیمات فردی و تکروانه خود، نهادهایی همچون وزارت امور خارجه، بانک مرکزی و بسیاری از سازمان‌ها را بی اثر کرده و به مشورت و توصیه کارشناسان، اعتنا نمی‌کند.

در دوران اردوغان؛ ترکیه در حوزه‌هایی همچون تجارت، گردشگری، کشاورزی، فناوری، بهداشت و آموزش و صنایع دفاعی، رشد قابل توجهی یافت. اما برخی از خطاها و ماجراجویی‌های اردوغان در حوزه سیاست خارجی و رویکردهای مداخله جویانه و همچنین تکروی و بی اعتنایی به نظرات کارشناسان اقتصادی، لطمات سنگینی به ترکیه وارد کرد.

۱۲. اردوغان چه خواهد کرد؟

هنوز هم نمی‌توان درباره نتایج انتخابات روز یکشنبه هفته آینده، قاطعانه نظر دارد. اما اگر همه چیز در مسیر عادی خود پیش برود، اردوغان در مسیر شکست قرار گرفته است. معلوم نیست او برای سالیان آتی چه برنامه‌ای دارد اما در هر حال، حزب عدالت و توسعه به عنوان یک حزب قدرتمند با سازماندهی گسترده و دقیق، تعطیل نخواهد شد و می‌تواند به عنوان مهمترین حزب اپوزیسیون به حیات خود ادامه دهد. از سویی، بعید است هواداران اردوغان، فرد دیگری را به جای او به عنوان رهبر بپذیرند اما در عین حال، نمی‌توان از کنار این واقعیت گذشت که اردوغان از لحاظ جسمی، بسیار خسته و ضعیف شده و احتمالاً در مقطع آتی، تمایل چندانی به پذیرش مسئولیت‌های سنگین نخواهد داشت.