سرویس سیاست مشرق- سازمان همکاری شانگهای یک نهاد بین‌المللی است که توسط چین، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، روسیه و ازبکستان در سال ۲۰۰۱ تأسیس شد. در سال ۲۰۱۷، هند و پاکستان نیز به‌عنوان عضو پذیرفته شدند. این سازمان توسط روسیه و چین با دعوت از چهار کشور قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان برای جلوگیری از تنش‌های مرزی و جرائم سازمان‌یافته مانند قاچاق مواد مخدر و مبارزه با تروریسم تشکیل شد و با پیوستن هند و پاکستان به این اجلاس که دارای قدرت اتمی، تنش‌های مرزی گسترده و سابقه جنگ‌های متعدد بودند، پیمان شانگهای به سازمان امنیت و همکاری قاره آسیا تبدیل شد. همچنین گفته می‌شود باتوجه‌به اینکه در چنین پیمان‌هایی می‌توان زنجیره تولید و مصرف را مدیریت کرد، بنابراین در دوره تحریم، این پیمان‌ها گزینه‌های خوبی برای دورزدن تحریم‌ها محسوب می‌شوند. از طرفی به دلیل اینکه تحریم‌ها برای انتقال ارز به ایران مشکلاتی را ایجاد کرده است، پیوستن به این سازمان این مشکل را هم مرتفع می‌کند، بنابراین پیوستن به چنین پیمان‌هایی مزایای اقتصادی بسیاری را برای اعضای خود به دنبال دارد.

واقعیت‌ها بر اساس رویکرد کشورهای مختلف

در این اجلاس مسئولین محترم کشورهای مختلف مطالبی مهمی را مطرح نمودند که برخی از مهم‌ترین آنها به شرح ذیل است.

شی جین‌پینگ: سازمان همکاری شانگهای باید با تحریم‌های یک‌جانبه مقابله کند؛ شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور کشور چین نیز در این نشست در خصوص عضویت ایران گفت: در نشست امروز از ایران به‌عنوان عضو رسمی استقبال خواهیم کرد، به این کشور تبریک می‌گویی؛ وی همچنین گفت: سازمان همکاری شانگهای باید با تحریم‌های یک‌جانبه و انقلاب‌های رنگین و دخالت‌های قدرت‌های بیگانه در امور کشورهای منطقه مقابله کند.

پوتین: ایران عضو رسمی سازمان شد و صمیمانه تبریک عرض می‌کنم؛ ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه در سخنرانی در اجلاس وبیناری سازمان همکاری شانگهای گفت: سازمان همکاری شانگهای به‌شدت به پایه‌ریزی نظام عادلانه و چندقطبی پایبند است؛ وی افزود: ایران به یکی از اعضای رسمی سازمان تبدیل شده است و من از صمیم قلب به جناب آقای ابراهیم رئیسی تبریک می‌گویم. ایران می‌تواند ظرفیت جدیدی را به سازمان اضافه کند و روسیه همواره از عضویت ایران حمایت کرده است.

نخست‌وزیر پاکستان: سازمان شانگهای می‌تواند تأثیری در زمینه صلح و امنیت و ثبات داشته باشد؛ شهباز شریف، نخست‌وزیر پاکستان درباره الحاق کامل ایران گفت: به رئیسی ریاست‌جمهوری ایران الحاق به سازمان شانگهای را تبریک می‌گویم؛ وی ادامه داد: ما واقعاً در دوران بسیار حساسی قرار داریم و دنیا شاهد تحولات بسیار عظیمی در حوزه اقتصادی و امنیتی و اجتماعی است. سازمان شانگهای می‌تواند تأثیری در زمینه صلح و امنیت و ثبات داشته باشد و ارزش شانگهای امروز بیشتر است.

امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان: ضمن تبریک به ایران به مناسبت پیوستن به سازمان همکاری شانگهای، از امضای تفاهم‌نامه بلاروس برای پیوستن به این سازمان استقبال کرد.

نخست‌وزیر هند: نیز از الحاق ایران به سازمان همکاری شانگهای و امضای تفاهم‌نامه قصد الحاق بلاروس به سازمان همکاری شانگهای استقبال کرد.

گوترش: شاهد افزایش تنش‌ها در جهان هستیم؛ آنتونی گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد نیز در این نشست گفت: این نشست در حالی برگزار شده است که ما شاهد افزایش تنش‌ها در جهان هستیم. در سه حوزه می‌توان با همدیگر کارکرد؛ اول، بحران اقلیمی است؛ من توافق همبستگی اقلیمی را پیشنهاد دادم، از کشورها درخواست کردم دست‌به‌دست هم دهند. دوم، انسان‌ها به سمت فناوری‌های نوین و جدید مانند هوش مصنوعی می‌روند، این نیازمند همکاری برای ایجاد شبکه‌ای برای مقابله با چالش‌های جدید است. سوم، شاهد تورم‌های بسیاری بودیم. بعد از کرونا ساختار مالی جهانی از آن ویژگی دارای عدالت محروم شد، نظام بانکی چندپاره شد و میلیاردها دلار به اقتصادهای دنیا ضرر رساند. ما به دنبال کاهش بی‌عدالتی هستیم و من خواهان تعامل با شما هستم.

لوکاشنکو: با الحاق ایران به شانگهای امیدواریم بتوانیم کارآمدی بیشتری داشته باشیم؛ الکساندر لوکاشنکو، رئیس‌جمهور بلاروس درباره عضویت ایران در سازمان شانگهای گفت: با الحاق ایران به‌عنوان شریک جدید و همچنین دیگر کشورها امیدواریم بتوانیم کارآمدی بیشتری داشته باشیم. بلاروس در آینده نزدیک به این سازمان خواهد پیوست؛ وی در خصوص وجود چند مشکل حقوقی در سازمان گفت: اعضای سازمان چالش‌هایی مانند جرائم سایبری و انتشار مطالب نادرست مواجه هستند. ما آماده‌ایم در زمینه آموزش کارشناسان با کشورهای عضو همکاری کنیم؛ لوکاشنکو افزود: در زمینه اقتصادی ما می‌بینیم برخی کشورها با تحریم‌های ناعادلانه مواجه هستند. بلاروس حامی یک نوع مشارکت جهانی است. ما از تأسیس یک بانک توسعه شانگهای حمایت می‌کنیم؛ وی ادامه داد: تنوع فرهنگی یکی دیگر از مشکلات است که ما باید در این زمینه پروژه‌های مشترکی را اجرا کنیم.

ناصر کنعانی: سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در نشست خبری خود در خصوص عضویت کامل ایران در این سازمان منطقه‌ای گفت: آخرین گام از روند عضویت رسمی و کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای است، عضویت ایران در این سازمان یک منفعت دوطرفه است، این تحول مثبت می‌تواند ارزش‌افزوده‌های مرتبط با این سازمان را به طور قابل‌ملاحظه افزایش دهد، این تحولی در راستای منافع همه کشورهای عضو خواهد بود.

روندهای آینده توسعه اقتصاد

واقعیت این است که؛ یک قاعده اقتصادی است که هرچه اقتصاد یک کشور متصل به اقتصاد کشورهای دیگر باشد؛ همچون یک آهن‌ربا عمل می‌کند که هرچه بزرگ‌تر باشد قدرت کشش اعضا را بیشتر می‌کند. علت اصلی این اتفاق مهم بازمی‌گردد به اقتداری که در ایران طی چند دهه اخیر ایجاد شده و این اقتدار همچنان روزافزون است به‌طوری که بلوک طرف‌دار آمریکا هم در حال ارتباط‌گیری با ایران است. چراکه همه اقتصاددانان به‌خوبی دریافته‌اند که ایران چهارراه ارتباط بین شرق و غرب و شمال و جنوب است و ایران در این چهارراه جریان مبادلات اقتصادی بین شرق و غرب آسیا، جنوب شرقی و شمال غربی آسیا، کشورهای آسیای میانه، روسیه و همچنین اروپا را فراهم می‌کند به بیان دیگر ایران رکن اصلی برقراری ارتباط در جهان امروز است. ضمن اینکه پیوستن به این پیمان ظرفیتی برای پیوستن به سایر پیمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای ایران به دنبال خواهد داشت. به‌عنوان نمونه آینده‌پژوهی‌ها نشان می‌دهد که «آ. س. آن» هم همین ارتباط را در آینده با ایران برقرار کند و ایران بتواند از مزایای مبادلات تجاری و تعرفه‌های ترجیحی این پیمان نیز بهره‌مند شود.

نقش اقتدار ایران بر اساس «عزت، حکمت و مصلحت»

آنچه مسلم است اینکه، اقتدارِ ایران سبب شد اتحادیه پایاپای آسیایی که متأسفانه تا همین چندی پیش راکد بود، پس از سال‌ها سر برآورد. در کنار این موارد روابط ایران با کشورهای حاشیه خلیج‌فارس هم در حال گسترش است و همین سبب شده که نقش ایران در مبادلات شرق و غرب شکل گیرد و رونق یابد که این امر می‌تواند درآمدهای عظیم ترانزیتی برای ما به دنبال داشته باشد؛ بنابراین جذب سرمایه عظیم خارجی را یکی از پیامدها و مزایای پیوستن به این پیمان خواهد بود و این اتفاقات ظرفیت تولید و شعاع بازار ایران را افزایش می‌دهد و سبب می‌شود تولیدکننده و سرمایه‌گذار داخلی محدود به‌تمامی بازار داخلی نباشد، بلکه ظرفیت همسایگان و کشورهای عضو پیمان‌های مختلف را هم در نظر گیرد، بنابراین این اتفاق اثر بزرگی در افزایش مقیاس تولید دارد که همین افزایش مقیاس تولید هزینه‌های آن را کاهش می‌دهد، همچنین باتوجه‌به اینکه گسترش بازاریابی به‌عنوان هدف در اذهان تولیدکنندگان شکل‌گرفته است، بخشی از سرمایه‌گذاری در بدنه تحقیق و توسعه تزریق می‌شود و چون ظرفیت تولید اضافه می‌شود عملاً ظرفیت اشتغال در نیروهای جوان به‌ویژه در تشکل‌های دانش‌بنیان رشد می‌کند.

نتایج تعاملات دیپلماسی در اقدامات پیش‌دستانه در سطح منطقه و جهان

به‌طورکلی گسترش تعاملات دیپلماسی ایران ازجمله پیوستن به‌صورت کامل به این پیمان بزرگ‌ترین منافع اقتصادی برای خصوصاً کشورهای غرب آسیا نیز رقم خواهد زد و این پیمان جرقه‌ای است برای بالفعل شدن ظرفیت‌های بالقوه در داخل و خارج از کشور و همچنین پیوستن به دیگر پیمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی و از سوی دیگر یکی دیگر از مزایایی که پیوستن به چنین پیمان‌هایی به دنبال دارد حذف آقایی دلار و پس از آن یورو در مبادلات بین کشورها و به‌نوعی خارج‌شدن از سلطه این دو ارز است. به نظر می‌رسد یکی از دلایلی که سایر کشورها و حتی کشورهای تحت سلطه آمریکا نظیر عربستان، امارات، مصر و حتی فرانسه هم در حال کنارزدن دلار هستند، تحریم‌هایی است که آمریکا با بستن سوئیفت و ممنوع کردن مبادلات دلاری با ایران انجام داد به این معنا که این کشورها متوجه شدند که این ابزار می‌تواند روزی به زیان آنان تمام شود. نکته مهم بعدی این است که این پیمان و پیمان‌های همانند آن اثر و مؤثری از جانب تحریم و تحریم‌کننده باقی نمی‌گذارد؛ در این مسیر اقتدار ایران با استضعاف و تزلزل بلوک غرب همراه می‌شود و ما هم‌زمان با دو پدیده که در تقابل باهم هستند روبه‌رو می‌شویم؛ به این معنی که اقتدار ایران همچون یک کفه ترازو است که در مقابل کفه دیگر آن که غرب در آن قرار دارد، افزایش می‌یابد، بنابراین زمانی که این اقتدار در مقابل ضعف غرب قرار می‌گیرد عملاً نه‌تنها تحریم‌ها اثری نخواهد داشت، بلکه این تحریم شمع مزار تحریم‌کنندگان خواهد شد.

یکی از موارد بسیار مهم جهت بهره‌وری بیشتر از این پیمان‌ها توسط ایران زیرساخت‌هایی که باید به‌منظور استفاده بیشتر و بهتر از پیمان شانگهای سریع‌تر فراهم نماید، لازم به ذکر است ایران برای توسعه مبادلات خود در آینده، می‌بایست هر چه سریع‌تر نسبت به توسعه زیرساخت‌های خود با اولویت توجه به زیرساخت‌های ریلی اقدام نماید و علت این تأکید این است که در مقایسه با سایر روش‌های حمل‌ونقل به‌صرفه‌تر است و قیمت تمام شده را کمتر می‌کند و شرایط خوبی را در مزیت رقابتی در سطح منطقه‌ای و جهانی ایجاد می‌نماید؛ بنابراین توصیه نویسنده دراین‌خصوص اولویت اول در این مسیر تکمیل خط‌آهن جنوب شرق - شمال غرب، شمال شرق - جنوب غرب، شرق به غرب و جنوب به شمال است تا بتوان برای این چرخه مبادلات اقتصادی ظرفیت‌سازی کنیم و در ادامه باید به دوخطه کردن برخی خطوط آهن از جمله بندر امام به تهران و تکمیل بزرگراه شمال به جنوب پرداخت که البته در این مسیر نیازمند سرمایه‌گذاری هستیم، البته موقعیت مناسبی برای ایران ایجاد شده اقبال برای سرمایه‌گذاری فراهم است و اگر چنانچه منابع داخلی برای سرمایه‌گذاری دراین‌رابطه کافی نیست، می‌توانیم سرمایه‌گذار خارجی جذب کنیم. اساساً باید در نقل‌وانتقال سرعت را نیز در نظر گیریم که حتی با برقی‌کردن خطوط این امکان فراهم می‌شود که ظرفیت تولید بر اساس مقیاس بین‌المللی برنامه‌ریزی شود.

موضوع دیگر؛ پذیرش عضویت دائم ایران در این سازمان می‌تواند به کشورهای عضو کمک کند تا دیدگاه مشترکی نسبت به تحولات منطقه به‌خصوص افغانستان داشته باشند. ورود ایران به سازمان همکاری شانگهای در حالی است که تقاضای فزاینده‌ای برای ایجاد مکانیزم‌های جدید در شرایط جهانی وجود دارد. عضویت ایران در چنین شرایطی رویداد مهمی محسوب می‌شود و باید گفت که حل‌وفصل موضوعات مربوط به افغانستان، بدون ایران میسر نیست. همچنین در این میان توجه به موضوع تقویت بیش‌ازپیش کریدور شمال به جنوب و افزایش و تسهیل دسترسی‌ها در منطقه به‌واسطه پیوستن ایران به سازمان شانگهای از مزایای این پیوستن است. به‌عبارت‌دیگر یکی از مزایای عضویت ایران در این سازمان موقعیت جغرافیایی ایران است که به لحاظ ترانزیتی، مسیری بسیار مقرون‌به‌صرفه، به‌ویژه در زمینه اجرای طرح کمربند - جاده است.

ازآنجایی‌که سیاست دولت جمهوری اسلامی توسعه روابط با کشورهای همسایه، منطقه و پیوستن به سازمان‌های منطقه‌ای و جهانی است؛ بنابراین در ادامه این عضویت‌ها موضوع توافقنامه تجارت آزاد ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا اشاره بوده و اجرای چنین مدلی در قبال اعضای شانگهای قابل‌انجام است.

ایران دارای منافع اقتصادی و ژئواستراتژیک متعددی در منطقه است که موقعیت ژئوپلیتیکی تهران، جمعیت، منابع انرژی، پتانسیل اتصال، منابع انسانی و قدرت نرم، تهران را قادر می‌سازد تا به همین هدف دست یابد. در طول سال‌ها، اقتصاد ایران به دلیل تحریم‌های غرب آسیب‌دیده است.

ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ از برجام خارج شد و سیاست فشار حداکثری را بر ایران تحمیل کرد. در نتیجه تهران برای دستیابی به اهداف اقتصادی و راهبُردی خود بر نگاه به شرق متمرکز شده سیاست خارجی خود را «محور به شرق» تغییر داده است. ایران سیاست نزدیکی با همسایگان را بر کشورهای دوردست ترجیح داده؛ درحالی‌که تقویت تجارت می‌تواند نقش بسزایی در تأمین حمایت‌های موردنیاز اقتصاد ایران داشته باشد و شانگهای می‌تواند از طریق تجارت انعطاف‌پذیر، اقتصاد ایران را که تحت تحریم قرار گرفته، تقویت کرده و تجارت ایران را ارتقا دهد. بر همین اساس، در خصوص این عضویت می‌توان گفت که این مسئله کار کمی نیست. در مواجهه با تحریم‌های آمریکا، عضویت در این سازمان، به جمهوری اسلامی مشروعیت و مقبولیت بیشتری در عرصه بین‌المللی خواهد بخشید و ایران وارد مرحله جدیدی از همکاری در زمینه‌های مختلف از جمله حوزه‌های اقتصادی، تجاری، ترانزیت و انرژی خواهد شد.

بر همین اساس، شانگهای می‌تواند از طریق تجارت انعطاف‌پذیر، اقتصاد ایران را که تحت تحریم قرار گرفته، تقویت کرده و تجارت ایران را ارتقا دهد. افزون بر این، جریان سرمایه‌گذاری افزایش پیدا خواهد کرد و از طرفی رشد گردشگری اتفاق خواهد افتاد و ایران به یک نظام جایگزین در شبکه مالی جهانی دسترسی پیدا خواهد کرد.

علاوه بر این، منابع غنی نفت و گاز ایران، تهران را به عضوی مناسب برای مشارکت در مذاکرات انرژی سازمان همکاری شانگهای تبدیل کرده است. همچنین، ایران می‌تواند دسترسی قابل‌توجهی به جمهوری‌های آسیای مرکزی داشته باشد که می‌تواند بازارهای صادراتی بالقوه برای کالاهای ایرانی باشد. اقتصادهای سازمان همکاری شانگهای دارای پتانسیل بازارهای چندمیلیارددلاری برای تهران هستند که فرصت خوبی برای تجارت فراهم خواهد کرد.

شانگهای نقطه اتکای دیپلماسی همه‌جانبه با اتکاء به ارتباطات همسایگی است، الگویی عملیاتی که می‌تواند تعاملات راهبردی دیگر در حوزه‌های روابط بین‌المللی را نیز تحت تاثیر قرار دهد، معادلات کریدوری، اقتصادی، امنیتی و سیاسی خارج شده از این سازمان با، تقویت نقاط اشتراک و هم‌افزایی بر اساس منافع ملی کشورها هدف‌گذاری شده است، درست برعکس برجام که جعبه‌ای در بسته با اهداف امنیتی در اتوبانی یک طرفه بود، برجام محصول نگاه امنیتی به اقتصاد بود و توسعه را کریدوری تعریف می‌کرد اما کشورهای عضو شانگهای نگاه اقتصادی به امنیت داشته و کردیددور را توسعه می‌دهند.

اما عضویت در شانگهای تمام ماجرای سبک جدید از پیشرفت‌های فرامرزی نیست، عضویت در بریکس و شانگهای در زمانی با ارزش است که کشورهای عضو به همکاری با تهران نگاه ایجابی داشته باشند، روزهای آخر پیش از مرگ برجام اروپایی‌ها به روحانی گفته بودند که برجام میوه (بهره اقتصادی) نداشته و باید از سایه آن(امنیت وارداتی) استفاده کنید، اما شانگهای درختی است که علاوه بر سایه با دقت می‌توان میوه‌های آن را چید البته این بازی درخشان و راهبردی در کوتاه مدت میسر نمی‌شود برای چیدن میوه شانگهای باید صبر راهبردی داشت!