سرویس اقتصاد مشرق - «تکذیب، تکذیب و تکذیب» ماجرای این روزهای حوزه سیاستگذاری مسکن شده است. پروژه‌ای طراحی می‌شود، تمام ابعاد مالی و معماری آن با جزئیات بیان می‌شود و بعد از انتشار رسمی خبر اجرایی شدن، تمام نهادهای حاکمیتی مرتبط، به سراغ تکذیب کردن رفته و کسی مسئولیت آن را نمی‌پذیرد. چند وقتی می‌شود که خبر ساخت خانه‌های ۲۵ متری -البته اگر بشود اسمش را خانه گذاشت- میان تکذیب و تائیدها سرگردان است.
تقریبا سه ماه پیش بود که مدیر عامل اتحادیه تعاونی‌های عمرانی و انبوه‌سازی تهران به طور رسمی از ایده خانه ۲۵ متری صحبت کرده و در غالب طرح اقتصادی "مسکن ما" به شکل آزمایشی و در مشارکت با وزارت راه و شهرسازی از اجرایی شدن آن خبر داد. البته که به فاصله یک روز پس از انتشار، با اطلاع رسانی وزارت‌خانه، وجود چنین طرحی به کلی تکذیب شد.
اما ماجرا همچنان ادامه‌دار بود. یک ماه پس از آن مدیرعامل اتحادیه تعاونی‌های عمرانی شهر تهران از انعقاد قرارداد اولین پروژه ساخت خانه‌های ۲۵ متری در منطقه ۱۹ با شهرداری تهران آن هم در منطقه خلازیر، خبر داد. اما این‌بار نیز در فاصله کمتر از ۲۴ ساعت قائم‌مقام وزیر شهرسازی در امور مسکن، این خبر را تکذیب کرد. کمی بعد هم شهرداری وجود چنین تفاهم‌نامه‌ای را به کلی منکر شد.
تلخی ماجرا در اینجاست که اگر تا چند سال پیش و در وزارت آخوندی ساخت خانه ۲۵ متری، صرفا در حد ایده از بدنه کارشناسی وزارت راه و شهرسازی شنیده میشد؛ حالا اما همان ایده در بخش خصوصی، در دولتی با گفتمان عدالت، در حال عملیاتی شدن است. ایده‌ای که به باور کارشناسان- فارغ از تعارض فرهنگی-اجتماعی آن- نتیجه اصلی آن گران‌تر شدن مسکن و افزایشات التهابات این بازار است.
این تائید و تکذیب‌ها فارغ از آن که نشان‌دهنده یک سردرگمی عجیب و غریب در سیاستگذاری حوزه مسکن است، یک پیام مهم دیگر دارد و آن هم اینکه حداقل در سطح مدیران ارشد وزارت راه و شهرسازی چنین ایده‌ای مورد قبول نبوده و رویکرد مذکور در مسیری دیگر دنبال می‌شود. با تمام این اما و اگرها سوال اصلی اینجا است: طرح ایده این مدل از خانه ها برآیند چه شرایطی است و با چه منطقی مطرح می‌شود؟
قوطی کبریت‌های مبله!
خانه‌های مدرن نقلی ارزان، اسم زیبایی است که بر روی چنین پروژه‌هایی گذاشته‌اند. این واحدها دارای نشیمن، آشپزخانه، اتاق خواب، سرویس حمام و دستشویی، پارکینگ و انباری به صورت دلخواه، مبلمان متناسب با سایز واحد و اثاثیه کامل منزل است. البته که طراح این ایده، فکری هم به حال صله رحم کرده است؛ سالن‌های پذیرایی اشتراکی که ساکنان به صورت زمانی می‌توانند از آن استفاده کنند، سالن ورزشی، سالن اجتماعات و رستوران از جمله امکانات رفاهی این پروژه محسوب می‌شود.
خیلی نیاز به طول و تفصیل نیست. ناگفته پیداست چقدر طراحی این خانه‌ها با فرهنگ ما ایرانی‌ها متفاوت بوده و ورود چنین معماری به فضای زیسته مردم، به کل سبک زندگی را در کشور دگرگون میکند.
خشایار باقرپور مدیرعامل اتحادیه تعاون‌های عمرانی تهران که می‌توان او را صاحب این ایده دانست، در یک برنامه اینترنتی در مقام توجیه از این طرح گفت: نباید درباره معضل مسکن رویایی صحبت کنیم و بگوییم این مشکل باید ریشه‌ای حل شود، باید سریعا به نیاز سکنی و سرپناه پاسخ داد. در حالی باقرپور لفط رویایی را به کار می‌برد که ایده وی از حدقل زندگی فاصله معناداری را دارد.
زمین گران است، پس کوچک بسازیم!
البته که ایده خانه ۲۵ متری مسبوق به سابقه بوده و اساسا آن را باید ادامه مسیری دید که در گذشته ریل‌گذاری شده است. بازخوانی ماجرای ایده خانه ۲۵ متری چیزی شبیه یک دور باطل است! چطور؟ به این روند توجه کنید: در دهه ۴۰ کمربندی دور شهرها کشیده شد، زمین‌ها احتکار شدند، قیمت زمین افزایش پیدا کرد؛ در دهه ۷۰، مسکن گران شد، مسئولین وقت به جای شکستن انحصار و احتکار زمین، ایده «خانه پاک» را مطرح کردند، ساخت خانه از جریان طبیعی خود خارج شد، زمین همچنان در انحصار و احتکار ماند، زمین گران و گران‌تر شد، قیمت مسکن، در ده ۹۰، رکورد افزایشی غیرقابل تصور داشت و دوباره در شرایطی که خانه گران شده، صحبت از ساخت خانه ۲۵ متری می‌شود.
همانطور که این روند به خوبی به تصویر می‌کشد، مسئولین وقت در مواجه با گرانی مسکن، بدون درنظرگرفتن عامل اصلی رشد قیمت مسکن_ که زمین است_ برای برطرف کردن آن، به دنبال ساخت خانه با متراژ پایین‌می‌روند. پاسخی که صرفا سوداگری در زمین را افزایش داده و نتیجه‌ای جز افزایش مجدد قیمت تمام‌شده مسکن ندارد. اما طبق «اصل راه‌حل‌های تکراری، نتایج تکراری دارد»، ثمره خانه ۲۵ متری وخیم‌تر شدن شرایط مسکن و گرانی آن است.
درهمین خصوص بهزاد عمران‌زاده؛ رییس پژوهشکده شهید صدر در یک برنامه اینترنتی گفت: «کوچک‌سازی حرف آقایانی است که ۸ سال کشور را معطل کردند و افتخارشان این بود که یک عدد مسکن مهر هم نساختند. بعد همین آقایان صحبت از ساخت خانه‌های کوچک میکنند. «پاک»، ایده آقای آخوندی بود: پس‌انداز، انبوه‌سازی، کوچک‌سازی. اما ریشه مشکل مسکن این است که وقتی ۸ سال مسکن ساخته نشود و زمین عرضه نشود، قیمت آن بالا می‌رود.»
وی در توضیح تبعات این طرح بر بازار مسکن گفت: «محصولی [مسکن ۲۵ متری] که تولید می‌شود، متری ۳۰ تا ۴۰ میلیون در بازار عرضه می‌شود. غلبه در بازار ما مصرف سرمایه‌ای است. به همین خاطر مسکنی که در این شرایط تولید می‌شود و زوج‌های جوان توان خرید آن را ندارند، در سبد مصرف سرمایه‌ای قرار می‌گیرد. همان سرمایه داری که چهل خانه دارد، مسکن ۲۵ متری را تهیه میکند. چون قیمت این طرح پایین است، سرمایه به این سمت می‌آید و از جایی که تقاضا برای آن بالا می‌رود، قیمت آن بالا می‌رود. با توجه به این مسئله کسانی که در مناطق جنوبی تهران هم با پس‌انداز و وام و ... دیگر نمی‌توانند خانه بخرند.»
علی رغم آنکه این معادله یک دودوتا چهارتای ساده است، اما گویا دوستان در این دور باطل و با این استدلال «زمین گران است، پس کوچک بسازیم» گیر کرده‌اند. شاید این سوالات بتواند آنها را از این دور خارج کند: عامل اصلی گرانی مسکن زمین است، چرا باید برای کاهش قیمت مسکن به جای آنکه قیمت زمینی که اختیار آن در دست دولت بوده، از متراژ خانه‌ها کم و کیفیت زندگی مردم را کاهش داد؟ با چه منطقی مردم باید تاوان این نابسامانی در وضعیت زمین را بدهند؟
عدم کنترل قیمت زمین در وزارت آخورندی مردم را در مسکن فقیرتر کرد
بین سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸، طرح کوچک‌سازی با عنوان «پاک» که به معنای پس‌انداز، انبوه‌سازی و کوچک‌سازی است، در دستورکار دولت وقت و در وزارت آخوندی، قرار گرفت. درحالی که مردم خانه‌های شخصی ۲۰۰ متری را کوچک می‌دانستند، ساخت آپارتمانهای ۷۵ متری با توجیه افزایش قیمت مسکن و عرضه خانه مطابق با بودجه مردم، آغاز شد. اما این طرح واقعا توانست قیمت مسکن در آن بازه زمانی را کنترل کند؟
طبق آمار رسمی مرکز آمار ایران، در همان بازه زمانی و همزمان با اجرایی‌شدن طرح پاک، سهم مسکن در سبد هزینه‌های خانوار، طی این ۴ سال دو درصد افزایش یافته و از عدد ۲۷ به ۲۸/۸ درصد رسیده است. در عین حال بررسی روند قیمتی مسکن در همان سال‌ها نشان می‌دهد نرخ هر مترمربع واحد مسکونی در شهر تهران از ۸۰ هزار تومان در سال ۷۴ به ۱۸۴ هزار تومان در سال ۷۸ رسیده است؛ به عبارتی علی‌رغم اجرای طرح‌هایی چون پاک، طی این پنج سال بیش از ۱۳۰ درصد رشد قیمتی در مسکن اتفاق افتاده است. درنهایت این اعداد و ارقام به خوبی نشان می‌دهد که طرح‌هایی این چنینی نه تنها توان کشیدن ترمز افزایش نرخ مسکن را ندارند، بلکه خود باعث گران‌تر شدن قیمت خانه نیز می‌شوند.
کپی، گران و خیلی چیزهای دیگر
ساخت خانه‌های کوچک متراژ مطلوب چه کسانی است؟ مسلما مطلوب مردم عادی نبوده و حتی متناسب نیاز آنها هم نیست. صالح شکوهی عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت در این‌باره به خبرنگار مشرق عنوان کرد:
طرح ساخت خانه‌های ۲۵ متری در این چند وقت اخیر چندین بار و به اشکال مختلف مطرح و تکذیب شده است. بر اساس اقوال موجود از مدیران وزارت راه و شهرسازی، به نظر می‌رسد این طرح از طریق نهضت ملی مسکن دنبال نمی‌شود. آنچه در اخبار مطرح شده یک طرح کپی از کانکس‌های کانتینری شهر زلزله زده ترکیه بوده که در قالب خانه‌های مبله با قیمت حدود ۶۰۰ میلیون تومان قرار است ساخته و به فروش برسد.
شکوهی درباره تاثیرات اجرای چنین طرح‌هایی گفت: اجرای چنین طرحی، حتما سود بسیار بالا برای سرمایه‌دار به عنوان سازنده به همراه خواهد داشت. تبعات بعدی آن افزایش قیمت مسکن در بازار است. این افزایش قیمت به این دلیل اتفاق می‌افتد که در حال حاضر سرمایه‌های کمتر از یک میلیارد، توانایی ورود به بازار سرمایه‌ای مسکن را ندارند. اما با ساخت خانه‌های ۲۵ متری سرمایه‌های خرد در قالب تقاضای سرمایه‌ای نه مصرفی جذب این بازار می‌شوند و به این ترتیب با یک جهش قیمتی قابل توجه در بازار مواجه خواهیم شد.
وی ادامه داد: اگر ما به دنبال رفع نیاز دانشجویان هستیم می‌شود آن را در قالب خوابگاه‌های دانشجویی پی‌گیری کرد. اما به نظر می‌رسد این طرح بیشتر در چارچوب یک نگاه سرمایه‌دارانه دنبال می‌شود. مسئله اصلی این است که سیاستگذاران چارچوب فکری و نظری خود را مشخص نمی‌کنند. در همین راستا می‌توان سوال کرد؛ اگر قائل به نگاه لیبرال هستند و معتقدند به اینکه دولت و شهرداری نباید در بازار مسکن دخالت کند، چرا دولت و شهرداری با تعیین خط و محدوده شهری برای شهر و مردم معمولی اینگونه پافشاری کرده و در بازار مسکن مداخله میکنند. اگر نگاهشان سوسیالیستی بوده، چرا تا این حد نابرابری در سرمایه و تعدد و چند خانه بودن در کشور وجود دارد؟ آنهم درحالی که هیچ ابزار نظارتی موثری چون مالیات برای کنترل آن وجود ندارد. اما اگر نگاهشان اسلامی است؛ چرا وقتی نوبت به طراحی خانه می‌رسد، مسکن ۲۵ متری طراحی میکنند؟ آیا خانه ۲۵ متری مطابق با سبک زندگی اسلامی ایرانی و خانواده محور است؟ آیا برای مسائل فرهنگی نظیر تربیت فرزند، صله رحم و …. مفید خواهد بود؟ قطعا جواب منفی است. این نوع از خانه برای سبک زندگی مجردی با الگوی غربی طراحی شده و قابل دفاع است. در حقیقت خانه‌های ۲۵ متری صرفا فضاهای مصرفی و خوابگاهی بوده و در آینده حتما با تبعات اجتماعی جدی مواجه خواهند شد.
