به گزارش مشرق، در هشت سال دفاع مقدس بیش از ۶۴۶ هزار نفر از رزمندگان مجروح شدند که تعداد جانبازان شیمیایی بالغ بر ۷۰ هزار نفر هستند و تاکنون بیش از ۱۰ هزار نفر از آنان به شهادت رسیده‌اند؛ جمهوری اسلامی در دوران دفاع مقدس بارها نسبت به استفاده رژیم بعث عراق از سلاح‏‌های شیمیایی علیه رزمندگان به مجامع بین‏‌المللی شکایت کرد و گروه‏‌هایی نیز برای بررسی و تحقیق اعزام شدند ولی رژیم بعث صدام از تایید یا تکذیب استفاده از این سلاح‌‏ها خودداری می‏‌کرد تا اینکه ۲۵ فروردین سال ۱۳۶۷ به صورت رسمی به استفاده از سلاح‏‌های شیمیایی علیه ایران اعتراف کرد.

یکی از سیاه‌ترین برگ‌های تاریخ جنگ، استفاده رژیم صدام از سلاح‌های شیمیایی علیه ایران و کردهای عراق است؛ امری که به خودی خود فجیع، دلهره‌آور و تأثربرانگیز است. دولت وقت عراق در طول جنگ برخلاف تعهدات بین‌المللی و در نقض آشکار قواعد حقوقی حاکم بر مخاصمات مسلحانه، اقدام به تهیه، تولید، انبارداری و استفاده مکرر از سلاح‌های شیمیایی کرد.

آنچه باعث تأثر بیشتر نسبت به این فاجعه می شود، تعلل جامعه بین المللی در اقدام مؤثر علیه این جنایت ننگین، یا حداقل محکوم کردن آن بود و حتی برخی از دولت های شرقی و غربی هم در این امر به دولت صدام یاری رساندند. اینکه جامعه بین المللی تا به این حد در برابر جنایت های صدام، ناتوانی نشان می دهد بسیار تکان‌دهنده است. برخی از صاحب نظران معتقدند که این گونه مشایعت و مماشات قدرت های بزرگ با رژیم صدام را باید در پرتو هراس آنها از تهدید ناشی از گسترش انقلاب ایران بررسی کرد.

منشأ بروز جنگ عراق علیه ایران که یکی از طولانی‌ترین درگیری های مسلحانه در طول تاریخ معاصر به شمار می رود، اختلافات مرزی و ایدئولوژیک بین دو کشور و جاه طلبی های سیاسی صدام عنوان می شود که علاوه بر تلفات انسانی گسترده، خسارت های اقتصادی قابل ملاحظه ای نیز از رهگذر این جنگ به دو طرف تحمیل شد. این خسارات، علاوه بر آسیب گسترده به زیرساخت‌های نظامی و غیرنظامی دو طرف، شامل میلیاردها دلار کاهش درآمدهای نفتی و افت ارزش پول ملی به واسطه استقراض‌های قابل توجه برای خرید تسلیحات نظامی بوده است.

برنامه تسلیحاتی عراق و کاربرد سلاح‌های شیمیایی در جنگ علیه ایران

برنامه‌ تسلیحات شیمیایی عراق با انجام فعالیت‌های تحقیق و توسعه در دهه‌ ۱۹۷۰ آغاز شد اما مطابق اعلام مقامات دولت این کشور فعالیت‌های گسترده رژیم بعث در ارتباط با تولید سلاح‌های شیمیایی در مقیاس صنعتی، تامین و تولید مواد اولیه و همچنین اجزاء و تجهیزات مرتبط با این تسلیحات، بیشتر در سال‌های ۱۹۸۲ تا ۱۹۹۰ انجام گرفت. اطلاعاتی که دولت عراق به بازرسان سازمان ملل متحد ارائه کرد، حکایت از آن دارد که بیش از ۵۰ درصد کل زرادخانه سلاح‌های شیمیایی این کشور در دهه‌ ۱۹۸۰ یعنی در حین جنگ با ایران استفاده شده است.

البته آن زمان دولت عراق به‌هیچ‌وجه امکان تولید مواد و تجهیزات لازم را برای توسعه‌ برنامه‌ تسلیحاتی خود نداشت و ناچار بود که بخش زیادی از این مواد و تجهیزات را از منابع خارجی تأمین کند. مثلا برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که عراق در اوایل دهه‌ ۱۹۸۰ بیش از هزار تن عامل خردل (تیو دی گلیکول) از کشورهای اروپای غربی و ایالات متحده وارد کرده است.

همچنین در همین برهه، برخی از شرکت‌های صنایع شیمیایی خارجی، با آگاهی از سوابق و نقشه‌های رژیم صدام‌، مقادیر زیادی از مواد و تجهیزات دارای کاربری دوگانه را به شرکت‌های تولید «کود کشاورزی» در عراق فروختند. گزارش‌های رسمی سازمان ملل متحد، حاوی نام شرکت‌های خارجی مذکور نیست. رئیس اسبق بازرسان سازمان ملل در عراق هم در جایی اعلام کرد که شورای امنیت در سال ۱۹۹۳ از بازرسان سازمان ملل متحد و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواسته بود که هویت این شرکت‌ها را افشا نکنند.

علاوه بر تهیه‌ مواد شیمیایی از فروشندگان خارجی، طبق اطلاعاتی که عراق در اختیار بازرسان سازمان ملل متحد قرار داد، بخش عمده‌ تجهیزاتی که این کشور در دهه‌ ۱۹۸۰ برای تولید سلاح به کار برده، از منابع خارجی تامین شده به‌شکلی‌ که «تاسیسات و کارخانجات تولید تسلیحات کشتار جمعی در عراق؛ به‌طور کامل بر تجهیزات خریداری‌شده از شرکت‌های خارجی مبتنی بوده‌اند».

گزارش‌های سازمان ملل متحد حاکی از آن است که دولت عراق، برخی اسناد را نیز در تأیید این مطالب ارائه کرده اما به دلیل عدم پاسخگویی شرکت‌های خارجی و دولت‌های متبوع آن‌ها، امکان تأیید قطعی این اسناد وجود نداشته است که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شواهد در تأیید همکاری شرکت‌های غربی با برنامه‌ تسلیحات شیمیایی عراق، می‌توان به محاکمه‌ فرانتز فان آنرات در دادگاه‌های هلند در سال ۲۰۰۴ اشاره کرد. دادگاه به‌واسطه‌ فروش چندین هزار تن مواد اولیه تولید گازهای خردل و اعصاب از سوی فان آنرات به عراق در دهه‌ ۱۹۸۰، جرائم منتسب به وی (شامل معاونت در جنایت جنگی و معاونت در نسل‌کشی) را محرز دانست.

گزارش‌های بازرسان سازمان ملل متحد که مأمور نظارت بر خلع سلاح عراق بودند، اطلاعات چندان مفیدی در خصوص استفاده از سلاح‌های شیمیایی در جنگ ایران و عراق در بر ندارد اما گزارشی که هیات کارشناسان اعزامی دبیرکل وقت سازمان ملل متحد در حین جنگ تهیه کرده، با جزئیات بیشتر به این موضوع پرداخته است. این هیات کارشناسی برای بررسی ادعای استفاده از تسلیحات شیمیایی مصاحبه‌هایی را با مقامات ایران ترتیب داده، بازدیدهایی از مناطق جنگی به عمل آورده و نمونه‌هایی از خاک ‌آلوده به عوامل شیمیایی را در این مناطق جمع‌آوری و آزمایش کرده است و مجروحان شیمیایی جنگ را در بیمارستان‌های تهران و اهواز معاینه کرده و مصاحبه‌هایی با آن‌ها انجام دادند.

بررسی وضعیت مجروحان ایرانی حاکی از وجود جراحت‌های مختلف، شامل التهاب‌های متوسط تا خیلی شدید، آسیب شدید در پلک چشم، آسیب‌های پوستی از قبیل تاول‌های بزرگ با مایع زردرنگ، جداشدگی پوست، تجمع رنگدانه‌های تیره در سطح پوست و آسیب‌دیدگی در حد سوختگی درجه دوم بوده است. در برخی موارد آسیب‌های تنفسی و افت گلبول‌های سفید در مجروحان ملاحظه شده است؛ تمامی این آسیب‌ها بدون هیچ تردیدی، از گاز خردل ناشی شده‌ بود.

تجهیزات پیشرفته استفاده‌شده برای آنالیز مواد شیمیایی در مناطق اطراف آبادان، نشان‌دهنده‌ وجود گاز خردل در محل اصابت بمب‌ها بوده است. همچنین آزمایش بر روی نمونه خاکی که از حوالی یک بیمارستان صحرایی برداشت شده و روز قبل از نمونه‌برداری مورد اصابت حملات عراق بوده، نشان می‌دهد که این نمونه نیز حاوی میزان بالایی از گاز خردل بوده است همچنین نمونه‌ موی سر یکی از قربانیان نیز آسیب‌دیدگی وی را با گاز خردل تأیید می‌کند.

آثار عوامل شیمیایی خردل و اعصاب در قربانیان

عامل خردل به شکل مایع تولید می‌شود که می‌تواند بخارهای سمی در محیط منتشر کند و قرارگرفتن در معرض بخار خردل باعث سوزش و تاول در پوست می‌شود. تنفس بخار سمی خردل باعث آسیب به مجاری تنفسی می‌شود و مصرف خوراکی آن، تهوع و اسهال شدید ایجاد می‌کند. خردل می‌تواند به چشم‌ها، غشاء مخاطی، ریه، پوست و سیستم خون‌سازی بدن، آسیب جدی وارد کند.

براساس مطالعه اسناد و گزارش‌های فوق، می‌توان نتیجه گرفت که نیروهای نظامی عراق در جریان جنگ علیه هدف‌های نظامی و غیرنظامی در ایران، به‌دفعات از سال ۱۹۸۴ تا ۱۹۸۸ از انواع مختلف سلاح‌های شیمیایی استفاده کردند. بر مبنای دلایل فوق در بررسی حقوقی می‌توان به‌طور قطع ادعا کرد که استفاده از این تسلیحات در آبادان، فاو و کرکوک علیه نیروهای نظامی و همچنین در اشنویه و سردشت علیه مناطق شهریِ فاقد استحکامات دفاعی محرز است.

عراق در جنگ با ایران متجاوز شناخته شد

خاویرپرزدکوئیار دبیرکل وقت ملل متحد در گزارش خود که به تاریخ ۹ دسامبر ۱۹۹۱ تهیه و به شورا تقدیم کرد، مسئولیت شروع جنگ در ۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰ (۳۱ شهریور ۱۳۵۹) را متوجه عراق دانست. دبیرکل اشاره کرد که این اقدام عراق به هیچ صورت بر اساس مقررات منشور ملل متحد، اصول و عرف‌های پذیرفته‌شده حقوق بین‌الملل و هیچ قاعده‌ اخلاق بین‌المللی قابل توجیه نیست و مسئولیت بین‌المللی عراق را به دنبال دارد. همچنین اشغال طولانی‌مدت مناطق سرزمینی ایران برخلاف قاعده منع توسل به زور، مصداق نقض قواعد آمره‌ حقوق بین‌الملل شناخته شده است.

علاوه بر این، در همان گزارش به اعزام هیات‌های کارشناسی مختلف برای بررسی مسئله‌ استفاده از سلاح‌های شیمیایی اشاره شده و دبیرکل با اشاره به یافته‌های این هیات‌ها، از نقض قواعد حقوق بشردوستانه در جنگ (با اشاره ویژه به حمله‌ شیمیایی به مناطق شهریِ فاقد استحکامات دفاعی) ابراز تأسف کرده است.