به گزارش گروه دفاع و امنیت مشرق، پرتابه های راکتی برای شلیک نیازمند به سامانه ای هستند تا ضمن قرارگیری بر روی آن در زاویه مناسب تنظیم شده و پرواز خود را آغاز کنند. این سامانه که از آن با نام پرتابگر(Launcher) یاد می شود هر چند به ظاهر در اغلب موارد از یک ریل یا لوله پرتاب تشکیل شده اما فناوری ساخت آن بسیار مهم است.

خصوصاً در مورد راکت ها که پس از شلیک فاقد سامانه هدایت و تصحیح مسیر هستند این اهمیت بیشتر است زیرا بخش عظیمی از دقت آنها وابسته به دقت در هدفگیری اولیه روی پرتابگر است. به عنوان مثال، تنها یکدهم درجه خطا در سمت گیری افقی پرتابگر موجب بروز حدود 87.2 متر خطای سمتی نسبت به نقطه هدفگیری شده در برد 50 کیلومتر می شود و این در حالی است که عوامل خطای دیگر هم وجود دارند که بر دقت شلیک تأثیر می گذارند.

عموماً پرتابه های راکتی اولیه که سابقه آنها به قرن ها قبل در چین بازمی گردد از روی پرتابگرهای ثابت تک فروندی پرتاب می شدند. در عصر راکت یعنی قرن بیستم، برای راکت های کالیبر پائین، پرتابگرهای چند فروندی ساخته شد ولی از آن دوران تا کنون اکثر راکت های بزرگ و موشک های بالستیک همچنان از پرتابگرهای تکی استفاده می کنند.

دو دسته دیگر پرتابگرها از لحاظ قابلیت تحرک به جز نوع ثابت شامل انواع نیمه متحرک یا کششی و متحرک یا خودکششی هستند. در نوع کششی، پرتابگر توسط یک وسیله دیگر یدک کشیده شده و به منطقه استقرار منتقل می شود. بهترین نوع پرتابگرها از نظر تحرک نوع خودکششی است که مزیت های راهکنشی(تاکتیکی) بسیاری برای نیروی به کارگیرنده آن و مشکلات زیادی برای هدفیابی و انهدام پیش از شلیک برای طرف مقابل به وجود می آورد.

با این پرتابگرهای متحرک عملاً هر نقطه ای می تواند محل شروع پرواز موشک یا هر سلاح سنگین دیگر باشد و از این بابت خطر شناسایی و انهدام سلاح و پرتابگر آن توسط دشمن به شدت کاهش می یابد. فرماندهان نظامی از دیرباز با پی بردن به این مزیت ها تلاش برای متحرک سازی سلاح های سنگین خود را در دستور کار قرار دادند که نمونه ای از آن در تصویر زیر دیده می شود.



پرتابگرها در ایران

در کشورمان ایران پس از شروع دوره خودکفایی و ساخت ادوات نظامی، با افزایش تولید راکت و موشک ها پرتابگرهای ساخت داخل نیز به مرحله تولید رسیدند. برای راکت های توپخانه ای 107، 122، 240 و 333 میلیمتری پرتابگرهای چند فروندی توسط صنایع دفاعی ساخته و در نیروهای مسلح استفاده می شود که نمونه های 107 و 122 میلیمتری روی خودروهای تاکتیکی، وانت، کامیون، موتورهای چهارچرخه، قایق های تندرو، کشتی و هواناو تا به امروز مورد استفاده قرار گرفته است که گستردگی کمّی آنها توان آتشباری بالایی برای نیروهای زمینی و دریایی کشورمان ایجاد کرده است.

راکت های 240 و 333 میلیمتری عموماً از یک پرتابگر کامیونی 6 چرخه که در تصویر زیر قابل مشاهده است استفاده می کنند. این خودرو 15 تنی، قابلیت حرکت با سرعت 60 کیلومتر بر ساعت را داشته و زاویه دوران لوله های راکت در نمونه 240 میلیمتری که 12 تایی است 0 تا 57 درجه در راستای عمودی، 90 درجه به چپ و 100 درجه به راست و برای لوله های 333 میلیمتری که 4 تایی هستند با زاویه مشابه عمودی ولی 45 درجه به چپ و راست است.

 

نمونه هایی از این پرتابگرها مجهز به آنتن های مخابراتی هم دیده شده اند که قاعدتاً برای هماهنگی بین چندین پرتابگر و ایجاد یک آتشبار برای پوشش بهتر منطقه هدف به کار می روند.

راکت های بزرگتر و سنگین تر ایرانی مانند نازعات 6 و 10، زلزال1 و 2 و 3 عموماً از یک نوع سامانه پرتابگر متحرک تک فروندی استفاده می کنند که تفاوت های جزئی با یکدیگر داشته و البته برای پرتاب راکت های کاوشگر فضایی نیز از آنها استفاده شده است. این خودرو یک کامیون 6 چرخه است که بیشینه سرعت آن 60 کیلومتر بر ساعت اعلام شده و در مدت 6 دقیقه آماده پرتاب محموله خود می شود.

به گزارش مشرق، ریل پرتاب این سامانه قابلیت تخصیص زاویه 50 تا 75 درجه عمودی و 70 درجه به چپ و راست را برای شلیک داشته و با 4 جک حلزونی تراز می شود. حرکت آن در راستای عمودی با جک هیدرولیکی و در راستای عرضی به صورت دستی است.

آنطور که اعلام شده خطای زاویه ای آن در هر یک از دو راستای مذکور، عددی کمتر از یک هزارم درجه است که مقدار بسیار اندکی محسوب می شود. برای محاسبه پارامترهای مورد نیاز در تنظیمات این پرتابگرها، یک خودرو به عنوان دفتر فرماندهی نیز به آنها کمک می دهد.

 

در چند سال اخیر، پرتابگر ثابت و نیمه متحرک سه فروندی هم برای راکت های زلزال دیده شده است که هر چند تحرک کامل نداشته و توسط یک کامیون یدک کشیده می شود اما نقش مؤثری در افزایش حجم آتش از یک منطقه پرتاب که با تلاش های خاصی از شناسایی آن توسط دشمن جلوگیری می شود و برای افزایش احتمال برخورد به یک مساحت مشخص دارد.


توسعه این سامانه منجر به ساخت دو پرتابگری شد که در موشک بسیار دقیق شبه بالستیک فاتح-110 استفاده می شود. در ابتدای امر هر چند آزمایش های این موشک از روی پرتابگر ثابت یا نیمه متحرک که مشابه پرتابگر موشک های سطح به هوای صیاد-1 بود انجام شد اما نمونه های عملیاتی آن از دو پرتابگر مذکور استفاده می نمایند. این دو شامل یک نمونه صرفاً شلیک کننده و یک نمونه دارای اتاقک مجهز به تجهیزات محاسبه پارامترهای پروازی و هدفگیری است. به نظر می رسد در هر آتشبار موشک های فاتح-110 یک پرتابگر از نوع اتاقک دار و چند پرتابگر ساده به کار گرفته می شود.

ارزش بالای موشک فاتح-110 که تا کنون چهار نسل از آن با بردهای 200 تا 300 کیلومتر معرفی شده اند باعث شد تا هم یک نمونه دریایی از آن با نام خلیج فارس با مأموریت ضد کشتی توسعه یابد و هم برای خود فاتح، پرتابگری جدید با مشخصات ویژه طراحی و ساخته شود.

 

موشک ارزشمند خلیج فارس از دو نوع پرتابگر استفاده می کند. اول نمونه تک فروندی مشابه راکت های نازعات و زلزال و موشک فاتح-110 و دیگری هم نمونه سه فروندی مشابه پرتابگر جدید راکت های زلزال. به نظر می رسد با توجه به مشابهت ابعاد بدنه موشک خلیج فارس و فاتح، موشک فاتح-110 نیز از روی پرتابگر سه فروندی نیمه متحرک قابل شلیک باشند.

اما پرتابگر جدید فاتح-110 با نام «ذوالفقار» را باید به واقع گام نوینی در این زمینه دانست. این پرتابگر یک خودروی 6 چرخه است که قابلیت حمل و به کارگیری دو موشک فاتح را داشته و در واقع دربردارنده درصدی از تحرک بالای پرتابگرهای تکی و درصدی از حجم آتش پرتابگرهای سه تایی نیمه متحرک است.

در این سامانه از یک پلت فرم جدید به جای کامیون های قبلی استفاده شده است که روی قسمت فوقانی آن دو ریل پرتاب برای دو موشک نصب شده است. هر چند این دو ریل به هم نزدیک هستند اما در صورتی که امکان تخصیص زوایای متفاوتی داشته باشند می توان از هر پرتابگر به دو هدف مختلف که البته اختلاف زاویه عرضی زیادی ندارند شلیک کرد.


علاوه بر مزایای فوق، این پرتابگرهای متحرک باعث کاهش تعداد خودروهای حامل موشک به نصف شده، کار اختفای پیش و پس از شلیک را سریعتر کرده و ضمن افزایش تعداد موشک در دسترس برای شلیک از یک موقعیت خاص که انواع روش های حفاظتی نیز برای مخفی نگهداشتن آن انجام شده بدون نیاز به بارگذاری مجدد امکان دو شلیک از یک موقعیت را به دست می دهند. پس از شلیک نیز این پرتابگرهای جدید با قابلیت های حرکتی بسیار بهتر از نمونه های قبلی به سرعت از منطقه خارج می شوند.

دسته دیگری از پرتابگرهای بومی ایرانی مربوط به موشک های بالستیک میانبرد و دوربرد هستند.

پرتابگر موشک های شهاب1و2 که نمونه های داخلی اسکاد روسی محسوب می شوند مشابه پرتابگرهای همین موشک ها است اما از نمونه شهاب-3 به بعد، پرتابگرهایی با طراحی ایرانی و متناسب با ابعاد بزرگ موشک های جدید توسعه یافته اند. یک نمونه برای موشک های سوخت مایع مانند شهاب-3، قدر، عاشور و احتمالاً قیام و یک نمونه هم برای موشک سوخت جامد سجیل.

این دو دسته ضمن برخورداری از سامانه های محاسباتی مربوط به پرتاب موشک و ادوات مخابراتی با توجه به نیاز، تفاوت هایی باهم دارند.

 

این پرتابگرها وظیفه دارند موشک های 6 تا 23 تنی را از حالت افقی به صورت عمودی تغییر وضعیت دهند و آن را شلیک کنند. جدا از ظرافت های حمل موشک هایی با چندین تن سوخت و چند صد کیلوگرم محموله انفجاری، حرکت دادن دقیق موشک ها به وضعیت عمودی به طوری که پدیده تلاطم سوخت یا ارتعاشات پس از توقف موشک رخ ندهد از کارهای حساس این پرتابگرهای غول پیکر است.

 

پرتابگر موشک های بالستیک سوخت مایع ایرانی هم مثل پرتابگر راکت های زلزال، در برنامه های فضایی ایران نقش داشته به طوری که تمام پرتاب های ماهواره برهای ایران یعنی سفیر با جرم 22 تن تاکنون با استفاده از نمونه ای از سامانه پرتاب موشک های سوخت مایع دوربرد به انجام رسیده است.


به گزارش مشرق، موشک های کروز دریایی نیز از جمله محصولات دفاعی تولید شونده در ایران هستند که پرتابگرهای ویژه خود دارند. موشک هایی مانند رعد و صاعقه از پرتابگرهای تکی و موشک هایی مانند کوثر، نصر، نور و قادر از پرتابگرهای دو یا سه فروندی جعبه ای شلیک می شوند. موشک های نور و قادر با سامانه ولایت به کارگیری می شوند که پیش از این در گزارشی مستقل به سامانه ولایت پرداخته بودیم.

این پرتابگرها در هر دو راستای افقی و عمودی با سامانه های خودکار تغییر وضعیت داده و از دقت مناسبی در سمت گیری برخوردارند هر چند که در نهایت این خود موشک ها هستند که کار تصحیح مسیر را انجام می دهند.
 

سامانه های موشکی سطح به هوا هم که در سازمان صنایع هوافضای کشور تولید می شوند از پرتابگرهای بومی استفاده می کنند که دارای دو درجه آزادی زاویه ای در سمت و ارتفاع است.

از جمله سامانه مرصاد با موشک های شاهین و شلمچه از پرتابگرهای کششی سه فروندی و سامانه موشکی صیاد-1 از پرتابگر ثابت تکی برخوردار و دارای فناوری بالایی از نظر دقت ساخت و قابلیت های جهتگیری سریع به سمت هدف هستند. به علاوه تراز کردن این سامانه ها با افق بطوری که بهترین و پایدارترین حالت برای شلیک این موشک ها فراهم شود توسط این پرتابگرها به انجام می رسد.


یک پرتابگر چهار فروندی سیلویی که موشک های خود را در هنگام شلیک به صورت عمودی قرار می دهد در سال های گذشته به نمایش در آمد که تا زمان اعلام داده های بیشتری از سامانه پدافند هوایی موشکی ایرانی با نام باور-373 (مشابه اس-300 روسی) از پرداختن به آن و نمونه احتمالی جدید صرف نظر کرده و تنها به ذکر این نکته بسنده می کنیم که طراحی چنین پرتابگری با توجه به فشار و دمای گازهای خروجی موشک، کار علمی و فنی بسیار مهمی است هر چند که از توان متخصصان ایرانی فراتر نیست.

آخرین پرتابگر موشکی جدیدی که در جمهوری اسلامی ایران رونمایی شده، خودروهای پرتابگر موشک در سامانه جدید سطح به هوای «رعد» نیروی هوافضای سپاه است.

این خودرو 6 چرخه که شباهت ویژه ای به نمونه چرخدار به کار رفته در سامانه سطح به هوای بوک-ام-1-2 روسی دارد حامل یک مجموعه سه تایی از موشک رعد است که دو درجه آزادی سمتی و ارتفاعی داشته و در برخی نمونه ها مجهز به رادار هم بوده و به نظر می رسد زیر قسمت موشک ها محلی برای استقرار خدمه داشته باشد.

در این صورت این پرتابگر باید حامل تجهیزات مخابراتی و سامانه های نمایش وضعیت اهداف و تخصیص آنها به هر یک از پرتابگرهای درگیر در هر آتشبار و سامانه های پردازش راداری برای نمونه مربوطه هم باشد.


سامانه رعد به کمک این پرتابگر از مزیت بسیار مهم تحرک کامل برخوردار شده که در قیاس با سامانه های مرصاد و صیاد-1 آن را بسیار ارزشمندتر می کند زیرا وجود پدافند متحرک در آرایش دفاعی، قابلیت های ویژه ای در بقاپذیری رزمی ضمن پوشش سریعتر و بهتر مناطق جغرافیایی مختلف ایجاد می کند.

شباهت ویژه این پرتابگر به نمونه مورد استفاده در نسل جدید سامانه تور-ام-1 یعنی تور-ام-2 و به خاطر آوردن داستان ورود اسکاد به ایران این تصور را ایجاد می کند که در صورت تولید نمونه بومی از سامانه تور احتمالاً همین پرتابگر حامل موشک های آن خواهد بود زیرا بعید نیست با توجه به درایت و دوراندیشی شهید حسن تهرانی مقدم، تعدادی از تور-ام-1ها را نیز مانند اسکاد در بدو ورود به ایران برای مهندسی معکوس جدا کرده باشد!

پرتابگرهای بومی برای موشک های بومی همچون خلیج فارس، موشک های بالستیک ایرانی و موشک های پدافندی در واقع آخرین حلقه از زنجیره تکمیل یک سامانه موشکی است که متحرک بودن یا نبودن و میزان دقت و مقاومت و دوام آن می تواند نقش افزاینده یا کاهنده در قابلیت های موشک و رادار سامانه داشته باشد. سیر پرتابگرهای ایرانی نشان می دهد علاوه بر توسعه موشک های جدید و متناسب با نیاز، سامانه های حمل و پرتاب جدید نیز توسعه یافته اند که تحلیل های روی کاغذ و نتایج رزمایش ها مؤید اثر افزاینده آنها بر کل سامانه و قدرت موشکی ایران است.