1. اولین قدم: تجدید میثاق با متحد استراتژیک

هیاهوهای رسانه­ای در مورد بحران سوریه و گمانه زنی­ها در مورد نحوه و اهداف سفر دکتر روحانی به اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد سبب نشد وزیر امور خارجه از استراتژیک‌ترین سفر خود باز بماند. کشور عراق با دولت نزدیک به ایران، همواره جزو حوزه نفوذ ایران تلقی شده و مسئولان هر دو کشور تا آن جایی که در توانشان بوده از همکاری در زمینه­های اقتصادی برای دور زدن تحریم­ها گرفته تا مسائل امنیتی فروگذاری نکرده­اند. هدف سفر عراق در چارچوب سیاست خارجی ایران برای "حفظ امنیت ملی و موجودیت کشور" در ابعاد کلان و منطبق با اقتضائات سیستم بین­المللی انجام شد. در این سفر دکتر ظریف تداوم این روابط استراتژیک را از طرف مقابل درخواست نمود و طرفین بر تداوم پایدار همکاری­ها در تمامی سطوح تاکید کردند.

2. نیویورک: نقطه پرتاب برای تیم جدید

امروزه بسیاری از ارتباطات دیپلماتیک از کانال سازمان ملل متحد صورت می­گیرد، زیرا تقریبا همه کشورهای مستقل دنیا در مقر سازمان ملل متحد نمایندگی دارند و می­توانند با نمایندگی‌های سایر کشورها ارتباط برقرار کنند (2). اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل تجلی ارتباطات در این سطح به حساب می­آید.

اهمیت این سفر برای ایران به قدری بود که از اولین روزهای پس از 24 خرداد 92، تیمی که روحانی را به ریاست جمهوری رسانده بودند، مشغول تدارک مقدمات این سفر، از کانال­های مختلف داخلی و خارجی شدند. دکتر روحانی به خوبی می­دانست که گام اول را باید محکم و با برنامه بردارد. اصلی­ترین هدف این سفر از پنجره سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران "کسب اعتبار بین­المللی" بود. تدارک بیش از ده­ها دیدار و ملاقات برای وزیر خارجه و رئیس جمهور با مسئولان عالی رتبه کشورهای مختلف جهان، اندیشکده­های تاثیر گذار آمریکایی و سایر اشخاص حقوقی و حقیقی پرنفوذ حاضر در آمریکا نشان داد که کشورمان نیاز ضروری در بازتعریف برخی پروتکل­های سفر سالانه رئیس جمهور به نیویورک (اجلاس مجمع عمومی) را احساس کرده بود و در تغییر و تحول آنها نهایت تلاش خود را در این مدت کوتاه انجام داده بود. دکتر ظریف در توصیف نتیجه­ای از این سفر سرنوشت­ساز گفته بود:« سفر روحانی دروغ پردازی و هراس افکنی در مورد ایران را رفع کرد» (3).

3.  آفریقای جنوبی: کشوری با ظرفیت­های مغفول مانده

کشور آفریقای جنوبی برخلاف اکثر کشورهای قاره آفریقا در سطح بالایی از توسعه اقتصادی قرار دارد و شاخص­های اقتدار ملی­اش، قابل مقایسه با سایر کشورهای این قاره عقب مانده به لحاظ شاخص­های توسعه و نوسازی نیست. وزیر خارجه کشورمان در دهه اول آبان ماه به آفریقای جنوبی سفر کرد. او قصد داشت از ظرفیت­های چند ساله مغفول مانده این کشور برای ایران در اهداف تجاری- اقتصادی استفاده نماید. وزیر خارجه این درخواست را به صراحت در نشست خبری مشترکش با وزیر خارجه آفریقای جنوبی مطرح نمود: «امیدوارم با شناخت واقعیات موجود و تحولاتی که در سطح بین­المللی در حال وقوع است، دولت آفریقای جنوبی و بخش خصوصی این کشور بتوانند از فرصت بسیار گسترده که در ایران وجود دارد، استفاده کنند» (4).

به دیگر بیان، "رفاه و توسعه اقتصادی" کشور که به عنوان یک هدف ملی در اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ترسیم می شود، بن مایه این سفر را تشکیل می­دهد.

4. ترکیه: رقیبی سرسخت اما دوست

ترکیه به عنوان نخستین کشور در تمام سطوح عالی خویش این انتخاب جدید را تبریک گفت و داوداغلو، وزیر امور خارجه ترکیه، در مراسم تحلیف دکتر روحانی شرکت کرد.

با گسترش نگاه­های مثبت به ایران در فضای جامعه بین­المللی ترکیه- که آسیب­های اقتصادی بر پیکره اقتصادی­اش وارد شده است- علاقمند به افزایش سطح مبادلات تجاری است؛ موید این امر هم اظهار علاقه وزیر امور خارجه ترکیه در نشست مشترک با وزیر خارجه کشورمان بود. داود اغلو اظهار امیدواری کرد که با گسترش همکاری­های بین دو کشور در افق چند ساله حجم مبادلات تجاری بین دو کشور به 100 میلیلارد دلار برسد.

علاوه بر توسعه روابط تجاری- اقتصادی، ترکیه قصد دارد که مقدمات ائتلاف نانوشته­ای را برای بهره برداری متقابل در امور سیاسی در میان مدت یا بلند مدت با ایران ایجاد نماید.

بنابراین، سفر دکتر ظریف به ترکیه و همچنین دیدارهای مختلف مقامات ایرانی با مقامات ترکیه با هدف کلان "توسعه و رفاه اقتصادی" انجام می­گیرد. در صورت تحقق نسبی این هدف در کوتاه مدت، با توجه به اماره­های موجود، پی گیری اهداف سیاسی و تاسیس ائتلافی جدید برای "تثبیت اعتبار منطقه­ای ایران" در دستور کار پاستورنشینان قرار خواهد گرفت. فوری­ترین همکاری دو کشور در مناسبات منطقه­ای فراهم آوردن طراحی راه حل سیاسی مطلوب دو طرف با توجه به توانایی­ها و ظرفیت­هایشان در بحران سوریه است.

5. فرانسه: ترس از دست رفتن ظرفیت جدید ایران

به وجود آمدن اراده سیاسی کشورهای قدرتمند جهانی در جهت حل اختلافاتشان با ایران، فرانسه را هم به عنوان یکی از کشورهای قدرتمند اروپایی ترغیب نمود که ارتباطات خود را با ایران تقویت کند. پس از پیام های پنهان پاریس به تهران، یکی از حساس­ترین دیدارهای تنظیم شده از قبل دکتر روحانی در نیویورک، با فرانسوا اولاند، رئیس جمهور فرانسه، بود. دو طرف در این دیدار خواستار افزایش همکاری­ها خصوصا در زمینه اقتصادی شده بودند.

دکتر ظریف چند روز قبل از برگزاری مذاکرات ژنو2 (ایران و کشورهای 1+5) به پاریس سفر کرد. محورهای سفر او، گسترش تجارت صنایع هواپیمایی و همکاری فرانسه در همراهی با 5 کشور دیگر دخیل در حل مساله هسته­ای ایران بود. فرانسه در ژنو2 نشان داد که از صحبت­های ظریف در مورد توافق هسته­ای موقت قانع نشده بود؛ از این رو لوران فابیوس، وزیر امور خارجه فرانسه، به عنوان بر هم زننده توافق احتمالی در مذاکرات یاد شده شناخته شد. فرانسوی­ها از ایران درخواست کرده­اند که زمینه حضور شرکت توتال فرانسه را در میدان­های نفتی- گازی پارس جنوبی فراهم آورند تا این کشور در قبال گام عملی ایران بتوانند صنایع خودرویی و هواپیمایی ایران را ترمیم و تجهیز نمایند.

6. ایتالیا: در تقلای عدم فروپاشی

آخرین سفر دکتر ظریف قبل از برگزاری مذاکرات ژنو 3، سفر به کشور ایتالیا بود. ایتالیا در اثر بحران­های اقتصادی که از چهار سال پیش آغاز شده است، دارای رکود شدید اقتصادی است. این کشور تقریبا ورشکسته که کمک­های اتحادیه اروپا، نتوانسته است بحران­های اقتصادی­اش را ترمیم نماید به دنبال اتخاذ سیاست­های فرامنطقه­ای است که این تهدید حیاتی را از کشورش دور نماید. در این راستا ایتالیا از اولین روزهای دولت جدید پیام­هایی را از طریق سفارت خویش در تهران و مقامات وزارت خارجه­اش به سفارت ایران در ایتالیا انتقال داد. ایتالیا نیاز مبرم و شدیدش به افزایش مبادلات اقتصادی با ایران جهت رفع مشکلات معیشتی مردمش را با ایران پیگیری می­کند که از این بابت بازار خوبی جهت صادرات نفت و گاز به این کشور برای ایران ارزیابی می شود. این سفر جهت رسیدن ایران به "توسعه اقتصادی" در سیاست خارجی ایران ارزیابی می­شود.

7. سه­گانه ژنو: یک مورد خاص

اضطراری­ترین و اصلی­ترین مسئولیت محمد جواد ظریف پرونده هسته­ای ایران است. این پرونده پس از نزدیک به 110 روز از روی کارآمدن دولت یازدهم به توافقی اولیه با گروه 1+5 رسید. این توافق موقت در راستای اعتماد سازی طرفین و رفع نگرانی­های موجود برای گام نهایی پس از شش ماه گذشتن از مدت این توافق است. سیاست خارجی ایران در راستای "افزایش قدرت ملی" برای پرونده هسته­ای تعریف می­شود. دست­یابی به فناوری و تکنولوژی هسته­ای گامی بلندمدت و راهبردی جهت کسب منافع متعدد از این انرژی است. با رسیدن به این توافق باید منتظر عملیاتی شدن خواسته­های هر دو طرف شویم (در شش ماه). جمهوری اسلامی ایران در سه­گانه مذاکرات ژنو بر حق غنی سازی داخلی خود تاکید کرد و خطوط قرمز ترسیم شده را چنان هدایت نمود که افزایش قدرت ملی در کنار "گشایش معیشتی- اقتصادی مردم" کشور فراهم شود. بنابراین دو هدف ذکر شده، به صورت همزمان در سنگین­ترین پرونده سیاست خارجی ایران در دوره زعامت مقام معظم رهبری، به پیش می­رود.

در این نوشتار قصد نقد این رفتار سه ماهه را نداشتیم اما به صورت اجمالی می توان دو مورد را ذکر نمود:

1.      مدیریت روابط با آمریکا: به توافق رسیدن هسته­ای با گروه 1+5 که آمریکا نیز جزئی از آن گروه است، نباید تلقی به ایجاد پلی میان ایران و آمریکا شود. اختلافات عمیق و مبنایی ایران با آمریکا بیش از سه دهه است که ریشه دوانده است. افزایش دامنه روابط ایران و آمریکا برخی از منافع ملی ایران را مورد مخاطره جدی قرار می­دهد (5).

2.      لزوم توجه به عوامل متعدد اجماع ملی: نخبگان نظام نقش پررنگی در ایجاد اجماع ملی داشته­اند. هر چند این امر با تدبیر نظام انجام شده است اما دکتر ظریف هم حساسیت و اهمیت خاصی نسبت به این مساله دارد. ائمه جمعه کشور، اهالی رسانه و فرماندهان سپاه در تلاش هستند که منافع ملت ایران را به حداکثر حد ممکن خود برسانند. اگر جناب ظریف به این عوامل پایه­ای اجماع سازی داخلی توجه نکنند در آینده­ای بلندمدت دچار مشکل در اجرای سیاست­های مطلوب خویش خواهد شد.

جمع بندی

سیاست خارجی ایران وارد فصل جدیدی از حیات خویش شده است که پی گیری اهداف ملی بر اساس اصول سیاست خارجی را با استراتژی جدیدی دنبال می کند. سه ماه مدت کمی برای استخراج الگویی خاص در سیاست خارجی دولت جدید است؛ اما می­شود بیان کرد که تقریبا جهت گیری­های دولت در رفتارهای عملی تجلی یافته، حاکی از طراحی استراتژی جدیدی در سیاست خارجی دارد که متفاوت­تر از سه دولت پیشین در 24 سال گذشته است. به طور نمونه، در این استراتژی کشورهایی غربی همچون انگلیس و فرانسه دارای نزدیکی بیشتری با مناسبات ایران هستند تا کشورهای همسایه­ای همچون افغانستان و سوریه.

پانویس:

(1) http://www.irna.ir/fa/News/80883073/%D8%A8%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84/%D8%AA%D8%A7%DA%A9%DB%8C%D8%AF_%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B1_%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%D9%87_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%87%D9%85%DB%8C%D8%AA_%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%B7_%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D8%A7_%D9%BE%D8%B1%D8%AA%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%A7

(2)   خالوزاده، سعید، حقوق دیپلماتیک و آداب کنسولی، انتشارات سمت، ص 23

(3)   http://mfa.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=2013&newsview=13495

(4) http://www.irna.ir/fa/News/80883073/%D8%A8%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84/%D8%AA%D8%A7%DA%A9%DB%8C%D8%AF_%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B1_%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%D9%87_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%87%D9%85%DB%8C%D8%AA_%D8%B1%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%B7_%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D8%A7_%D9%BE%D8%B1%D8%AA%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%A7

(5)   http://www.usrin.com/?q=node/1060

منبع: دیدبان