به گزارش مشرق، ايشان فرزند حاج سيد حسين قاضي بوده و در سيزدهم ماه ذي الحجة الحرام سال 1282 هـ.ق. از بطن دختر حاج ميرزا محسن قاضي، در تبريز متولد شد و او را علي نام نهادند.

بعد از بلوغ و رشد به تحصيل علوم ادبيه و دينيه مشغول گرديد و مدتي در نزد پدر بزرگوار خود و ميرزا موسي تبريزي و ميرزا محمد علي قراچه داغي درس خواند.

پدربزرگ پدري ايشان، سيد حسين قاضي، انساني بزرگ و وارسته بود که از شاگردان برجسته آيت الله العظمي ميرزا محمدحسن شيرازي بود و از ايشان اجازه اجتهاد داشت. درباره ايشان گفته اند زماني که قصد داشت سامرا را ترک کند و به زادگاه خويش تبريز باز گردد استادش ميرزاي شيرازي به وي فرمود در شبانه روز يک ساعت را براي خودت بگذار. يک سال بعد چند نفر از تجار تبريز به سامرا مشرف مي شوند و با آيت الله ميرزا محمد حسن شيرازي ملاقات مي کنند؛ وقتي ايشان احوال شاگرد خويش را جويا مي شود، مي گويند:

« يک ساعتي که شما نصيحت فرموده ايد، تمام اوقات ايشان را گرفته، و در شب و روز با خداي خود مراوده دارند. »

تحصيلات سيد علي قاضي از همان ابتداي جواني تحصيلات خود را نزد پدر بزرگوار سيد حسين قاضي و ميرزا موسوي تبريزي و ميرزا محمد علي قراچه داغي آغاز کرد. پدرش به علم تفسير علاقه و رغبت خاص و يد طولايي داشته است، چنانکه سيد علي آقا خودش تصريح کرده که تفسير کشاف را خدمت پدرش خوانده است. همچنين ايشان ادبيات عربي و فارسي را پيش شاعر نامي و دانشمند معروف ميرزا محمد تقي تبريزي معروف به «حجة الاسلام» و متخلص به « نير» خوانده و از ايشان اشعار زيادي به فارسي و عربي نقل مي کرد و شعر طنز ايشان را که هزار بيت بود از بر کرده بود و مي خواند.

ايشان در سال 1308هـ.ق. در سن 26 سالگي به نجف اشرف مشرف شد و تا آخر عمر آن جا را موطن اصلي خويش قرار داد. آيت الله سيد علي آقا قاضي از زماني که وارد نجف اشرف شد، ديگر از آنجا به هيچ عنوان خارج نشد مگر يک بار براي زيارت مشهد مقدس حدود سال 1330هـ ق به ايران سفر کرد و بعد از زيارت به طهران بازگشت و مدت کوتاهي در شهرري در جوار شاه عبدالعظيم اقامت گزيد.
ايشان در نجف نزد مرحوم فاضل شرابياني، شيخ محمد حسن مامقاني، شيخ فتح الله شريعت، آخوند خراساني، عارف کامل حاج امامقلي نخجواني و حاجي ميرزا حسين خليلي درس خواند و مخصوصاً از بهترين شاگردان اين استاد اخير به شمار مي آمد که در خدمت وي تهذيب اخلاق را تحصيل کرد.

آقازاده سيد علي آقا قاضي نقل مي کند: «…ميرزا علي آقا قاضي بسيار از استادش ميرزا حسين خليلي ياد مي کرد و او را به نيکي نام مي برد و من نديدم کسي مثل اين استادش او را در شگفتي اندازد و هر وقت نام اين استاد نزدش برده مي شد به او حالت بهت و سکوت دست مي داد و غرق تأملات و تفکرات مي شد!»

ايشان از سن نوجواني تحت تربيت والد گرامي، آقا سيد حسين قاضي بود و جوهره حرکت و سلوک ايشان از پدر بزرگوارشان مي باشد و بعد از آن که به نجف اشرف مشرف شدند، نزد آيت الله شيخ محمد بهاري و آيت الله سيد احمد کربلايي معروف به واحد العين و به کسب مکارم اخلاقي و عرفاني پرداخت و اين دو نيز از مبرزترين شاگردان ملاحسينقلي همداني(ره) بودند. درباره ملاحسينقلي همداني حکايات هاي بس شگفت آوري نقل شده، که گوياي عظمت، روح بلند و نفوذ معنوي ايشان مي باشد. او با عشق و همت بي نظير زمان زيادي از عمرش را به تربيت مستعدين سپري کرد تا اين که توانست 300 نفر را تربيت کند که هر يک از آنها يکي از اولياي الهي شدند، مانند شيخ محمد بهاري، مرحوم سيد احمد کربلايي، مرحوم ميرزا جواد آقا ملکي تبريزي و … .

سيد علي قاضي در عراق به خدمت جمعي از اکابر اولياء رسيد و از آن جمله سالهايي چند در تحت تربيت مرحوم آقا سيد احمد کربلايي معروف به واحدالعين، قرار گرفت و از صحبت آن بزرگوار به درجات اولياء أبرار ارتقاء گزيد، چندان که در تهذيب اخلاق شاگردان و مريدان و ملازمان چندي را تربيت کرد.

سيد علي آقاي قاضي درباره اين استادش مي فرمايد: «شبي از شبها را به مسجد سهله مي گذارنيدم- زاده الله شرفاً- به تنهايي به نيمه شب يکي در آمد و به مقام ابراهيم عليه السلام مقام کرد و از پي فريضه صبح در سجده شد تا طلوع خورشيد. آنگاه برفتم و ديدم عين الانسان و الانسان العين آقا سيد احمد کربلايي بکاء است، و از شدت گريه، خاک سجده گاه گل کرده است! و صبح برفت و در حجره نشست و چنان مي خنديد که صداي او به بيرون مسجد مي رسيد.»
آيت الله شيخ علي سعادت پرور نقل مي کند: «وقتي مرحوم آقا سيد علي قاضي جواني بيش نبود، پدر مرحومش آقا سيد حسين قاضي که خود از دست پروردگان مرحوم عارف کامل حاج امامقلي نخجواني بود به آقاي قاضي سفارش کرده بود که هر روز به محضر استاد مشرف شده و چند ساعتي در محضرش بنشيند، اگر صحبت و کلامي شد که بهره گيرد و گرنه به صورت و هيئت استاد نظاره نمايد. در آن روزها، مرض وبا در نجف غوغا مي کرد، فرزندان مرحوم آقا امامقلي نخجواني يکي پس از ديگري در اثر مرض وبا رحلت مي کردند و ايشان بدون هيچ ناراحتي و انزجار قلبي به شکرگزاري مشغول بود. وقتي از وي علت اين عمل را جويا شدند فرمود: «قباله هاي زمين را ديده ايد که وقتي کسي صاحب يکي از آنها شد، هر کاري که دلش خواست با زمين اش انجام مي دهد؛ حالا هم خداي سبحان صاحب و مالک اصلي اين فرزندان و همه چيز من است و هر کاري که بخواهد با آنان انجام مي دهد و کسي را حق سوال و اعتراض نيست!»

پس از اقامت در نجف اشرف، تحصيلات حوزوي خود را نزد اساتيدي از جمله فاضل شربياني، شيخ محمد مامقاني، شيخ فتح الله شريعت، آخوند خراساني و… ادامه دادند و سرانجام کوشش هاي خستگي ناپذير مرحوم آيت الله قاضي در راه کسب علم، کمال و دانش، در سن 27 سالگي به ثمر نشست و اين جوان بلند همت در عنفوان جواني به درجه اجتهاد رسيد.

آقا سيد هاشم حداد از شاگردان ايشان مي فرمود: «مرحوم آقا (قاضي) يک عالمي بود که از جهت فقاهت بي نظير بود. از جهت فهم روايت و حديث بي نظير بود. از جهت تفسير و علوم قرآني بي نظير بود. از جهت ادبيات عرب و لغت و فصاحت بي نظير بود، حتي از جهت تجويد و قرائت قرآن. و در مجالس فاتحه اي که احياناً حضور پيدا مي نمود، کمتر قاري قرآن بود که جرأت خواندن در حضور وي را داشته باشد، چرا که اشکالهاي تجويدي و نحوه قرائتشان را مي گفت… »
آيت الله خسروشاهي از علامه طباطبائي نقل مي کردند که: کتابهاي معقول را خواندم ولي وقتي خدمت سيد علي آقا قاضي رسيدم فهميدم که يک کلمه هم نفهميدم!
مرحوم قاضي در لغت عرب بي نظير بود، گويند: چهل هزار لغت از حفظ داشت. و شعر عربي را چنان مي سرود که اعراب تشخيص نمي دادند سراينده اين شعر عجمي(غير عرب) است. روزي در بين مذاکرات، مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالله مامقاني(ره) به ايشان مي گويد:
من آن قدر در لغت و شعر عرب تسلط دارم که اگر شخص غير عرب، شعري عربي بسرايد من مي فهمم که سراينده عجم است، اگرچه آن شعر در اعلي درجه از فصاحت و بلاغت باشد. مرحوم قاضي يکي از قصائد عربي را که سراينده اش عرب بود شروع به خواندن مي کند و در بين آن قصيده، از خود چند شعر بالبداهه اضافه مي کند و سپس به ايشان مي گويد: کدام يک از اينها را غير عرب سروده است؟ و ايشان نتوانستند تشخيص دهند.
مرحوم قاضي در تفسير قرآن کريم و معاني آن يد طولائي داشت و علامه طهراني از قول مرحوم استاد علامه طباطبائي مي فرمودند: «اين سبک تفسير آيه به آيه را مرحوم قاضي به ما تعليم دادند و ما در تفسير{الميزان}، از مسير و روش ايشان پيروي مي کنيم. ايشان در فهم معاني روايات وارده از ائمه معصومين عليهم السلام ذهن بسيار باز و روشني داشتند و ما طريقه فهم احاديث را که « فقه الحديث» گويند از ايشان آموخته ايم.»

آيت الله قاضي طي سه دوره، اخلاق و عرفان اسلامي را با کلام نافذ و عمل صالح خويش تدريس فرمودند و در هر دوره شاگرداني پرورش دادند که هر کدام از بزرگان وادي عرفان و اخلاق محسوب مي شوند؛ و البته فقط نام تعدادي از آن ها بر ما معلوم است و اين که ايشان در حقيقت چه کساني را تا قله هاي بلند عرفان و معنويت بالا کشيده و از شراب گواراي معرفت بر کامشان ريختند، براي ما بصورت کامل و دقيق آشکار نيست. اما به تعدادي از آن ها که مبرز و شناخته شده هستند، اشاره مي کنيم: آيت الله شيخ محمد تقي آملي(ره) ، آيت الله سيد محمد حسين طباطبائي(ره) ، آيت الله سيد محمد حسن طباطبايي(ره) ، آيت الله محمد تقي بهجت فومني(ره) ، آيت الله سيد عباس کاشاني(حفظه الله) ، آيت الله سيد عبد الکريم کشميري(ره) ، آيت الله شهيد سيد عبدالحسين دستغيب (ره) ، آيت الله علي اکبر مرندي(ره) ، آيت الله سيد حسن مصطفوي تبريزي، آيت الله علي محمد بروجردي(ره)، آيت الله نجابت شيرازي(ره)، آيت الله سيد محمد حسيني همداني، آيت الله سيد حسن مسقطي(ره)، آيت الله سيد هاشم رضوي کشميري(ره)، حاج سيد هاشم حداد(ره) و آيت الله سيد احمد فهري(ره).

ايشان از جواني به دنبال تزکيه و تهذيب نفس و کسب معنويت و معارف بلند اسلام بود و در اين راه چهل سال صبر و مجاهده کرد و چهل سال درد طلب و عشق، آرام و قرار و خواب و خوراک را از وي ربوده بود. ضمير الهي اش او را به عالم قدس مي خواند و او که قصد کوي جانان را در سر دارد، مي خواهد به هر نحو شده از اين خاکدان طبيعت به عالم نور و ملکوت پا گذارد. مي داند که جانب عشق عظيم است و نبايد به راحتي از دستش بدهد و فرو بگذاردش، براي همين چهل سال است که مشغول مجاهده است.

يکي از مخالفان ايشان مي گويد:
« من سفر بسيار کردم، با بزرگان عالم اسلام محشور بوده ام و از احوال بسياري از آنان بالمشاهده آگاهم اما حقيقتاً هيچ کس را همانند قاضي تا بدين حد مقيد به آداب شرع نديده ام.»

خود ايشان مي گويد:
« چون بيست سال تمام چشمم را کنترل کرده بودم، چشم ترس براي من آمده بود، چنان که هر وقت مي خواست نامحرمي وارد شود از دو دقيقه قبل خود به خود چشم هايم بسته مي شد و خداوند به من منت گذاشت که چشم من بي اختيار روي هم مي آمد و آن مشقت از من رفته بود. » و ايشان نا اميد نمي شود، مي داند که طلب حقيقي جدا از مطلوب نيست زيرا که شنيده است:
« اذا تقرب اليّ شبراً تقربت اليه ذراعاً: و هرگاه به اندازه يک وجب به من نزديک شود به اندازه زراعي به او نزديک شوم.»
به هر حال، ميرزا علي آقا قاضي پس از سالها تدريس معارف بلند اسلامي و تربيت شاگردان الهي، در روز دوشنبه چهارم ماه ربيع المولود سال 1366 مطابق هفتم بهمن ماه در نجف اشرف وفات کرد و در وادي الاسلام نزد پدر خود دفن شد. مدت عمر شريف ايشان هشتاد و سه سال و دو ماه و بيست و يک روز بوده است.

سيد عبدالحسين قاضي نوه ايشان جريان شب رحلت آقاي قاضي را اين طور بيان مي کند:
« ايشان مدتي بيمار بودند. يک شب به پدرم که در آن زمان 20 ساله بودند مي گويند که امشب نخواب و بيدار باش. پدرم هم متوجه نمي شود که جريان چيست.
ايشان نقل مي کند که ساعتي از نيمه شب آقاي قاضي او را صدا مي زنند و رو به قبله دراز مي کشند و مي گويند من در حال مرگ هستم و به او سفارش مي کنند که همسر و بچه هاي ديگرشان را بيدار نکند و تا صبح بالاي سرشان بنشيند و قرآن بخواند.
پدرم مي گويد علي رغم اين که اگر کسي بداند که پدش در حال مرگ است و هيچ نگويد، سخت است، اما من اين موضوع را با کمال آرامش پذيرفتم و به کسي هيچ نگفتم و پيش او نشستم.
آقاي قاضي به من فرمودند که دارم راحت مي شوم و اين راحتي از طرف پاهايم شروع شده و به طرف بالا مي آيد. سپس فرمودند فقط قلبم درد مي کند بعد فرمودند که رويم را بپوشان، من هم روي صورتشان را پوشاندم و ايشان از دنيا رفتند.
من بدون هيچ دغدغه و اضطراب تا صبح پيش ايشان نشستم و قرآن خواندم تا آن که هنگام اذان صبح شد و خانواده آمدند و پرسيدند که جريان چيست و من هم گفتم که پدر فوت شده است و فرياد و سر و صدا از اهل خانه بلند شد و در آن لحظه تازه متوجه تصرف او شدم و فهميدم چه اتفاقي افتاده است و از مرگ پدرم بسيار متأثر شدم. »
او که عمري با عشق و سر سپردگي به مولايش امام حسين عليه السلام سر کرده، غريب نيست اگر حضرتش، کريمانه، خود کسي را سراغش بفرستد تا کارهاي دفن و کفن او را بجا آورد. آقا يحيي هرگز آقاي قاضي را نمي شناخته ولي از طرف امام حسين عليه السلام در حالت خواب يا مکاشفه براي اين امر مأموريت پيدا مي کند و تمام کارهاي کفن و دفن ايشان را انجام مي دهد.
آيت الله بهجت مي فرمودند: «شب قبل از وفات آقاي قاضي، کسي خواب ديده بود که تابوتي را مي برند که رويش نوشته شده بود «توفي وليّ الله» فردا ديدند آقاي قاضي وفات کرده است.»

….ما وصيت هاي ديگر، [که] عمده آنها نماز است. نماز را بازاري نکنيد؛ (1) اول وقت به جا آوريد با خضوع و خشوع؛ اگر نماز ا تحفظ (2) کرديد همه چيزتان محفوظ مي ماند و تسبيح صديقه کبري سلام الله عليها و آيه الکرسي در تعقيب نماز ترک نشود…ودرمستحبات (تعزيه داري و زيارت حضرت سيد الشهداء) مسامحه ننماييد و روضه هفتگي ولو دو سه نفري باشد؛ اسباب گشايش امور است و اگر از اول عمر تا آخرش در خدمت آن بزرگوار از تعزيت و زيارت و غيرهما را به جا بياوريد. هرگز حق آن بزرگوار ادا نمي شود و اگر هفتگي ممکن نشد دهه اول محرم ترک نشود.
ديگر آن که، اگر چه اين حرف ها آهن سرد کوبيدن است، ولي بنده لازم است بگويم:
- اطاعت والدين،
- حسن خلق،
- ملازمت صدق،
- موافقت ظاهر با باطن،
- و ترک خدعه و حيله،
- و تقدم در سلام،
- و نيکويي کردن با هر بر و فاجر(3)
- که دل هيچکس را نرنجانيد،
- دل هيچکس را نرنجانيد،
- دل هيچکس رانرنجانيد.
(عن تقرير الاحقر علي بن الحسين الطباطبائي)(4)

پي نوشت:
1. يعني صدق و اخلاص را مراعات کنيد و برا ي خدا بخوانيد نه براي ارائه به مردم و خلق خدا.
2. مواظبت.
3. مگر در جايي که خدا نهي کرده. اينها را که عرض کردم و امثال اينها را مواظبت نماييد.
4. (درياي عرفان صفحات 119 و 120).