گروه جنگ نرم مشرق- نشریه آتلانتیک در مقاله‌ای به قلم کریم سجادپور و نیکلاس رایت به جنبه‌ای نوین از مذاکرات هسته‌ای ایران و گروه 1+5 نگریسته است. نویسندگان در پی آن هستند تا با کمک علوم اعصاب و روان و تحلیل فعالیت‌های ذهن، رفتار طرفین مذاکره را بررسی کرده و بدین ترتیب دست‌یابی به توافق را ساده‌تر سازند.

آنچه که در ادامه می‌آید ترجمه خلاصه‌ای از این مقاله است:

در حالی که تنها 14 کشور همچون ایران به غنی‌سازی اورانیوم می‌پردازند، سخنان و پیام‌های وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی سوالات متعددی را نسبت به توافق هسته‌ای نهایی با تهران ایجاد کرده است. چرا دولت ایران تحریم‌های متعدد علیه مردمش را تحمل کرده تا این فعالیت را ادامه دهد؟

برای برخی پاسخ این سوال واضح است؛ ایران به دنبال توانایی سلاح اتمی است (که به نظر آنان تاکنون بدان دست یافته است). برخی دلایل نیز انگیزه های مختلفی برای آن برشمرده اند که شامل ژئوپلتیک، ایدئولوژی، ملی گرایی، سیاست داخلی و پیش گیری از تهدیدات می شود. آیا ایران به دنبال سلاح هسته ای است تا بر خاورمیانه مسلط شود و یا اینکه گزینه ای برای دفاع از خود در زمینه حملات دور و نزدیک داشته باشد؟ اگر چه هنوز هیچ توضیح مشخصی برای اقدامات تهران وجود ندارد، اما اگر رشته مشترکی میان همه پاسخ ها برای اقدامات تهران وجود داشته باشد، همان ذهن و رفتارهای مغزی است.

اگرچه روانشناسی و علوم اعصاب را نمی توان از فرهنگ، تاریخ و جغرافیا جدا کرد اما بیولوژی انگیزه های اجتماعی در همه جای دنیا یکی است، چه در توکیو، چه در تهران و یا در تنسی. این چهار درس و نکته از علوم اعصاب می تواند موانع موجود بر سر توافق هسته ای با ایران را بررسی کند.

درس نخست: انسان ها هزینه زیادی برای نپذیرفتن بی عدالتی پرداخت می کنند

بیش از سه دهه تجارب آزمایشاهی نشان می دهد که انسان بی عدالتی را نمی پذیرد و این براساس بیولوژی ماست. مطالعات انجام شده حالی از این است که فعالیت های عصبی انسان نشان دهنده میزان بی عدالتی های موجود در تعاملات اجتماعی است.

این امر را حتی می توان در آزمایش هایی که برحیوانات شبیه انسان صورت گرفته نیز مشاهده کرد. برای مثال در مطالعه ای، از دو میمون وظیفه ای یکسان خواسته شد در حالی که برای یکی انگور قرمز شیرین پاداش در نظر گرفته شده بود و برای دیگری خیار. اما میمونی که خیار دریافت می کرد در اعتراض به این بی عدالتی از انجام وظیفه خود سرباز زد.

نپذیرفتن بی عدالتی در رفتارهای ملی و تصمیم گیری های کلان نیز قابل مشاهده است. در سال 1951 محمد مصدق نخست وزیر وقت ایران، پیمان ناعادلانه شرکت نفتی بریتانیایی با صنعت نفت ایران را نپذیرفت. تاجایی که این عدم پذیرش موجب پرداخت غرامت از سوی ایران به طرف مقابل شد. بریتانیا نیز تحریم بر خرید نفت ایران را اعمال کرد و در نهایت با همکاری ایالات متحده موجب کودتای نظامی علیه دولت مصدق شد.

و حالا پس از گذشت شش دهه از این ماجرا، عدم پذیرش بی عدالتی از سوی ایران در زمینه برنامه هسته ای عامل مهمی در دست یابی این کشور به انرژی اتمی محسوب می شود. در سال های گذشته، ایران بیش از 100 میلیارد دلار سرمایه گذاری خارجی و درآمد نفتی را از دست داده تا از برنامه هسته ای خود که تنها 2 درصد از نیاز انرژی این کشور را پاسخ می دهد، دفاع کند. حتی برخی دانشمندان معتقدند اگر ایران تصمیم به واردات اورانیوم غنی شده می کرد 10 برابر بیشتر برایش مقرون به صرفه بود.

تهران به دنبال پاسخ این پرسش است که چرا شش قدرت دنیا که 5 تای آنها خود دارای هزاران سلاح هسته ای هستند باید به ایران شرایط را دیکته کنند؟ چرا کشورهایی همچون هند و پاکستان که امضا کننده پیمان ان پی تی نیستند به سلاح اتمی دسترسی دارند و به عنوان عضو پذیرفته شده جامعه بین الملل محسوب می شوند در حالی که ایران که امضا کننده ان پی تی است به عنوان عضو نامطلوب بین الملل دیده می شود؟ چرا اسرائیل که خود بیش از یکصد سلاح هسته ای دارد، باید در برنامه هسته ای ایران محدودیت ایجاد کند؟

اگرچه شاید برخی با این نظرات ایران موافق نباشند اما علم روانشناسی و اعصاب به ما می گویند که نپذیرفتن بی عدالتی انگیزه مهمی برای این کشور به حساب می آید.

درس دوم: تئوری انصاف هگل

متخصصین بر این نظرند که برداشت از انصاف بسیار ذهنی است. برداشت های هر فرد نسبت به مفهوم عدالت و انصاف به فعالیت های ذهنی آن ها بستگی دارد و همین امر موجب شده تا تصاویر مختلفی از این امر در میان افراد مختلف وجود داشته باشد. اما چرا ذهنیت ذاتی انصاف اهمیت دارد؟ براساس نظر فیلسوف آلمانی ویلهلم فریدریش هگل، این خاصیت انصاف موجب می شود تا هر یک از طرفین دعوا خود را صاحب حق بدانند.

امروزه نیز درگیری های میان ایران- امریکا و ایران و اسرائیل را نیز می توان با تئوری هگل دریافت. از دید مقامات تهران، فهرست ظلم های آمریکا طولانی است: کمک به صدام حسین در جریان جنگ ایران و عراق (در صورتی که ایالات متحده در جریان حمله سلاح های شیمیایی عراق قرار داشت)، شلیک به هواپیمای مسافربری ایرانی که حدود سیصد کشته برجا گذاشت و توطئه و تلاش های متعدد برای براندازی جمهوری اسلامی از جمله این موارد است.

از دید برخی مقامات واشنگتن نیز ایرانی ها دروغگویانی هستند که در سال 1979 آمریکایی ها را به گروگان گرفته و اقدامات تروریستی علیه نیروهای آمریکایی در لبنان و عراق انجام داده اند.

اگرچه به نظر می رسد مقامات تهران و واشنگتن هر یک به دنبال کنار گذشتن برخی از این رنجش ها باشند، اما دشمنی میان تهران و تل آویو بسیار سخت تر و شدیدتر است. از زمان انقلاب 1979 تاکنون عدم پذیرش موجودیت اسرائیل، یکی از ایدئولوژی های اصلی جمهوری اسلامی بوده است. تهران میلیاردها دلار برای حمایت از گروه هایی همچون حزب الله و جهاد اسلامی هزینه کرده است. محمود احمدی نژاد رئیس جمهور سابق جمهوری اسلامی نیز بارها هولوکاست را زیر سوال برد. رهبر عالی ایران نیز اسرائیل را رژیم غیرقانونی می داند که توسط سگ هار نجس هدایت می شود.

از دید اسرائیل نیز ایران یک حکومت مذهبی متعصب است که هدف خود را نابودی دولت یهود اعلام کرده است. بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل نیز بارها حکومت ایران را با نازی های آلمان مقایسه کرده است.

در شرایطی که طرفین هر یک خود را صاحب حق می دانند، توافق و مصالحه سخت تر خواهد شد.

درس سوم: حرکات آشتی جویانه طبیعی هستند

مکانیسم های عصبی ناشی از مطالعات مغز نشان از فرایند های احساسی، قواعد اجتماعی و تمایل به همکاری در انسان دارد.

انتخاب حسن روحانی به عنوان رئیس جمهور ایران در سال 2013 نشان دهنده تمایل مردم ایران برای پایان خصومت هشت ساله کشورشان با غرب بود. اگرچه مقامات ایرانی در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد این ایده را ترویج داده بودند که مردم در پس سیاست مقاومتی آن ها هستند، اما عملگرایی روحانی موجب پیروزی وی بر سایر رقبا در جریان انتخابات شد. وی در یکی از نطق های انتخاباتی خود گفت ادامه کار و چرخیدن سانتریفیوژ ها خوب است اما باید زندگی مردم نیز همانند آن بچرخد.

البته نکته مهم اینجاست که علاوه بر آمادگی مردم و رئیس جمهوری برای توافق، نظر رهبر عالی و سپاه پاسداران نیز برای توافق سیاسی با ایالات متحده مهم است. ایدئولوژی انقلابی از سال 1979 تاکنون بر مقاومت علیه آمریکا تاکید دارد.

اگرچه علم اعصاب به ما می گوید که توافق طبیعی است اما در زمینه رابطه آمریکا- ایران امری نادر محسوب می شود.

درس چهارم: حرکات آشتی جویانه غیرمنتظره موثرتر است

مکانیسم های عصبی نشان می دهد که اگر حرکات آشتی جویانه غیر منتظره باشد، موثرتر خواهند بود. چرا که هر چقدر تشویق و یا تنبیه پیش بینی نشده تر باشد اثر آن بر تصمیم گیری نیز بیشتر خواهد بود.

این امر در روابط بین الملل بیشتر در مورد تنبیه ها مورد توجه قرار می گیرد. (تاثیر روانی حمله پیش بینی نشده، از مان سون تسی استراتژی اصلی چین شده است). در زمینه رفتارهای دیپلماتیک نیز قابل بررسی است. اگر آمریکا و ایران در مسیر تشنج زدایی باقی بمانند، مورخین به رفتارهای آشتی جویانه پیش بینی نشده در طی سال های آتی اشاره خواهد کرد.

در سال 2009، باراک اوباما که به تازگی رئیس جمهور آمریکا شده بود، یک پیام غیر منتظره برای مردم و رهبر ایران ارسال کرد. وی دو نامه خصوصی نیز برای آیت الله خامنه ای فرستاد و نشان داد که آمریکا علاقمند به برقرار رابطه جدید با ایران است. درحالیکه رهبران ایران آماده دریافت این پیام ها نبودند، رئیس جمهور امریکا مردم ایران را با تمایلش برای آغاز فصل جدید روابط تحت تاثیر قرار داد.

چهار سال بعد دیپلماسی توئیتری غیرمنتظره حسن روحانی و جواد ظریف وزیر امور خارجه او تغییراتی در مباحث سیاست خارجی آمریکا نسبت به ایران ایجاد کرد. تماس تلفنی پیش بینی نشده میان اوباما و روحانی در ماه سپتامبر نیز این تغییرات را بیش تر و در دو کشور درباره وعده دیپلماسی اعتماد سازی کرد.

اما همراه با اثرات بزرگ، خطرات بیشتر نیز رخ می دهد؛ ایرانیانی که از این توافق ها حمایت می کنند اغلب به عنوان خائن شناخته می شوند، آمریکایی های هوادار مصالحه نیز با نویل چمبرلین بریتانیایی مقایسه می شوند. علم اعصاب به ما می آموزد که این وقایع پیش بینی نشده به عنوان ابزار دیپلماتیک به کار بسته شوند.

باید در نظر گرفت که علم روانشناسی و اعصاب، علاج درد را فراهم نمی کند و یک راه حل جامع برای مساله هسته ای ندارد و این فقط به دلیل دشمنی اسرائیل، ایدئولوژی ایران و سیاست داخلی آمریکا نیست. اما مساله اصلی پرونده هسته ای، اعتماد است. آمریکا نمی خواهد باور کند که مقاصد ایران صلح آمیز است ایران نیز بر این نظر است که مساله هسته ای تنها بهانه ای برای تغییر رژیم در این کشور است. در حالی که طرفین به دنبال مذاکره برای توافق نهایی هستند نکات مطرح شده و مرتبط با علوم اعصاب و روان می تواند در درک مشکلات اعتماد میان طرفین تهران و واشنگتن کمک کند.