گروه گزارش ویژه مشرق- حدود یک‌ سال و نیم پیش بود که سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) اعلام کرد که هند از ژاپن پیشی گرفته و به قدرت سوم اقتصادی جهان، پس از ایالات متحده امریکا و چین تبدیل شده است. البته آمار مراکز دیگر مانند بانک جهانی با آمار این سازمان متفاوت است اما به هر حال همه تأکید دارند که هند در حال رشد چشمگیری است. این، همان هندی است که تا حدود 70 سال پیش زیر سلطه بزرگترین استعمارگر جهان، انگلیس بود و تا همین روزها نیز تصور ما از آن، یک قطار، حامل هزاران هندی فقیر است که از سر و کول آن بالا می‌روند. بالاخره در هند چه خبر است؟ این آمارها با آن تصاویر، چگونه سازگار است؟ به نظر می‌رسد برای حل این معما، باید کمی به عقب برگردیم و دوباره راز و رمز صعود اقتصادی هندی‌ها را بررسی کنیم.




مروری بر ویژگی‌های شاخص هند

هند با چند ویژگی شاخص شناخته می‌شود که تقریباً همه با آن آشنایی دارند:

• جغرافیای شبه قاره‌ای این کشور، یعنی احاطه این کشور توسط آب‌های اطراف در کنار کوهستان هیمالایا که در شمال هند از خروج رطوبت جلوگیری می‌کند،‌ آب و هوای ویژه و سرزمین پربرکتی را برای هندی‌ها فراهم ساخته است.

• سرزمین پربرکت در کنار ادویه‌هایی که از دیرباز، سوغات مسافران از هند بوده است،‌ موجب افزایش چشمگیر جمعیت در این ناحیه به حدود 1.2 میلیارد نفر شده است. هند پس از چین پرجمعیت‌ترین کشور جهان است. معروف است که «بیشتر هندی‌ها در کنار خیابان به دنیا می‌آیند، در همان‌جا زندگی می‌کنند،‌ در همان‌جا می‌خورند و قضای حاجت می‌کنند،‌ و در همان‌‌جا می‌میرند.»

• هند در حدود 800 سال تحت حکومت غزنویان و گورکانیان قرار داشت که زبان فارسی را در آن کشور ترویج می‌کردند. اما در 1832 میلادی، زبان انگلیسی جایگزین فارسی شد و هم اکنون نیز در قانون اساسی این کشور، زبان هندی و انگلیسی به عنوان دو زبان رسمی شناخته می‌شود. شناخته‌شده‌ترین اثر بجامانده از دوره پیشااستعماری در هند، مسجد بزرگ تاج‌محل است.

• هندی‌ها هم به دلیل ثروت‌های طبیعی،‌ هم روحیه مطیع و سازگار، و هم به دلیل سواحل طولانی، پایگاه اصلی استعمار انگلیس شدند تا اینکه بر اثر مبارزات مسالمت‌آمیز مهاتما گاندی در 1947 به استقلال دست یافتند. هندی‌ها پس از استقلال، خصومت ویژه‌ای با انگلیس نشان ندادند و پایتختی که انگلیسی‌ها برای آنها ساخته بودند را نیز به عنوان پایتخت حفظ کردند.

• هند از زمانی که در 1947 از انگلیس مستقل شد، خصومت‌های ویژه‌ای با پاکستان پیدا کرد. پاکستانی‌ها که به زعم خود،‌ خود را از هندوهای غیرپاک جدا کرده بودند، رقابت با هند را یکی از انگیزه‌های اصلی پیشرفت قرار دادند. رقابت این دو کشور بر سر کشمیر، یکی از منازعات منطقه‌ای پایدار در طول دهه‌های گذشته بوده است.
  

تحولات سیاسی هند پس از استقلال

موهنداس کرم چند گاندی معروف به مهاتما گاندی، پس از استقلال هند هیچ مقامی را در حکومت نپذیرفت و رهبری کنگره ملی را به جواهر لعل نهرو داد. از این رو وقتی گاندی 6 ماه پس از استقلال هند،‌ ترور شد، این جواهر لعل نهرو بود که نظام‌سازی هند پس از انقلاب را برعهده گرفت. وی به همراه رهبران یوگسلاوی، اندونزی و مصر یعنی مارشال تیتو، احمد سوکارنو و سرهنگ جمال عبدالناصر، جنبش عدم تعهد را از سال 1955 تا 1961 میلادی پایه‌گذاری کردند.


قانون اساسی هند که از 1950 اجرایی شد، با بیش از 120‌هزار کلمه، 444 اصل و 98 متمم، طولانی‌ترین قانون اساسی در میان کشورهای مستقل جهان است، جالب اینکه تعداد افراد حائز شرایط برای شرکت در انتخابات نیز (814 میلیون در انتخابات 2014 میلادی) در دنیا بی‌نظیر است. ساختار سیاسی فدرال هند و مجلس بالادستی آن (راجیا سابها)، شبیه آمریکا، و مجلس پایین‌دستی (لوک‌ سابها) و حکومت پارلمانی آن شبیه مجلس عوام انگلیس است.


نخست‌وزیر، همان رئیس حزب اکثریت مجلس است که به رئیس‌جمهور پیشنهاد می‌شود و پس از تأییدشدنش، وزرا توسط او به رئیس‌جمهور پیشنهاد می‌شود. رئیس‌جمهور هند که بر اساس آرای حدود 4500 عضو مجلس ملی و مجلس ایالتی انتخاب می‌شود، نقشی تشریفاتی همانند پادشاه انگلیس ایفا می‌کند یعنی «توصیه، تشویق و هشدار» خود را در مورد رعایت قانون اساسی به دولت منتخب اعلام می‌کند. اکنون پراناب موخرجی رئیس‌جمهور هند و رئیس‌ دولت است و نارندرا مودی نخست‌وزیر هند و رئیس حکومت یا کابینه است.

مجلس پایین‌دستی حداکثر 552 عضو دارد، متشکل از 530 عضو منتخب توسط مردم ایالت‌ها (شامل 28 ایالت)، 20 عضو منتخب توسط مردم مناطق حکومت مرکزی فدرال (شامل 7 منطقه) و 2 عضور منتخب اقلیت انگلو-هندی است. قوانین مشخصی برای کاندیداتوری افراد از کاست‌ها و قبایل مشخص وجود دارد و نمایندگان برای مدت 5 سال نمایندگی مجلس لوک‌سابها را برعهده دارند. مجلس بالادستی (راجیا سایها) 5250 عضو دارد،‌ مشتمل بر 238 عضو منتخب توسط مجالس ایالتی و منطقه‌ای (به تناسب جمعیتشان) و 12 تن منتخب رئیس‌جمهور به دلیل مهارت فوق‌العاده در یک حوزه علمی یا هنری خاص. نمایندگان این مجلس برای 6 سال عضو راجیا سابها هستند و مانند سنای آمریکا هر دو سال یک‌بار، یک‌سوم آنان باید تن به انتخابات مجدد بدهند. البته تفاوت مجلس بالادستی هند با سنای آمریکا در این است که سنای آمریکا اعضای منصوب ندارد و از هر ایالت نیز فارغ از میزان جمعیتش، فقط دو نماینده به مجلس راه می‌یابند. لوک‌سابها و راجیا سابها قدرت تقنین را میان خود تقسیم کرده‌اند (جز در مورد بودجه که عمدتاً‌ در دست لوک سابها است) و در موارد اختلاف، رأی‌گیری با حضور اعضای هر دو مجلس صورت می‌گیرد.


دیوان عالی قضایی یا دادگاه عالی هند، مرکب از 26 قاضی است که توسط نخست وزیر به رئیس‌جمهور پیشنهاد می‌شوند. این دادگاه، صلاحیت عالی را در تمام موارد مرتبط با قوانین مدنی، کیفری و اساسی دارد.

پس از مرگ نهرو در 1964، فرزندش ایندیرا گاندی به نخست وزیری رسید (که با گاندی معروف، صرفاً مشابهت اسمی است). پس از سرکوب سیک‌های استقلال‌طلب در ایالت پنجاب، در 1984 میلادی به دست دو تن از محافظان خود کشته شد. این ترور، کرسی نخست‌وزیری را به پسر ایندیرا یعنی راجیو گاندی رساند با این حال او نیز در 1991 ترور شد. در نتیجه رهبری هند از حزب کنگره خارج شد و از آن زمان تا 2004 میلادی، عمدتاً میان دو حزب جاناتا دال و بهاراتا جاناتا دست به دست شد.

نخست‌وزیری مان‌موهان‌سینگ از سال 2004 تا 2014 میلادی بار دیگر حزب کنگره را در ریاست دولت قرار داد. در زمان پیروزی حزب کنگره در 2004 میلادی، سونیا گاندی همسر راجیو رئیس حزب بود اما از پذیرش نخست‌وزیری امتناع کرد تا به سرنوشت همسر و مادرش دچار نشود. انتخابات اخیر در سال 2014 میلادی موجب روی‌کارآمدن مجدد حزب بهاراتیا جاناتا در کنگره و در نتیجه نخست‌وزیری نارندرا مودی شد، حزبی که پیشتر دارای رویکرد تند نژادپرستانه نسبت به نژاد هندو بود و اگر چه چند سالی است این رویکرد خود را تعدیل کرده است اما همچنان اعضای اصلی آن از جمله مودی پیشتر در سازمان تندرو Rashtriya Swayamsevak Sangh عضو بوده‌اند. در کل به نظر می‌رسد رقابت اصلی تا چندین سال بعد همچنان میان همین چند حزب معدود صورت گیرد. لازم به ذکر است هند دارای حدود 700 حزب ملی،‌منطقه‌ای و ایالتی است.

دو تحول سیاسی اخیر در هند، شکل‌گیری دو جنبش اصلاح‌طلبانه است. اولی به جنبش RT1 شهرت دارد و هدف فعالان آن،‌ معرفی مفاسد اقتصادی و پیگیری آن است. تنها در دوره 5 ساله مجلس از 2004 تا 2005، بیش از یک میلیون شکایت توسط فعالان این جنبش تهیه شد. جنبش دوم نیز با اعتصاب غذای آنا هازار شکل گرفت و عمدتاً پیگیر منافع طبقه متوسط جدید شهری در هند است، کسانی که احساس می‌کنند سیاست هند تا به حال بر پاشنه فقرا و روستائیان چرخیده است.

رشد اقتصادی هند: درختی تنومند از زیر آوار استعمار

 هند در طول دوره استعمار (که حدود یک قرن و نیم به طول انجامید) از داشتن یک دولت متمرکز ملی محروم بود و این مسأله در کنار سلطه استعمار انگلیس (که هند را مرکز فعالیت خود در آسیا قرار داده بود) موجب تثبیت فقر و جهل در میان مردم شد.



برنامه‌های اقتصادی نهرو تا حد زیادی تحت الشعاع تقسیم سرزمین هند قرار گرفت زیرا بسیاری از مزارع و صنایع که به یکدیگر مرتبط بودند، از یکدیگر جدا شدند. یکی از نخستین سیاست‌های نهرو، تقسیم مجدد زمین برای کاهش اختلاف میان زمین‌داران و دهقانان بی‌زمین بود. البته نهرو به یک سیاست اقتصادی مختلط باور داشت یعنی هر‌گونه تسلیم مطلق سیاست‌ها به یک ایدئولوژی خاص (از جمله سوسیالیسم) را برای هند مضر می‌دانست از این رو مانند گاندی به نوعی اقتصاد روستایی و در عین حال با توجه به زمانه‌اش، به رشد صنایع سنگین تمایل داشت. نهرو برای تکمیل زیرساخت‌های هند، سدهای متعددی را بنا کرد تا هم به تولید انرژی برای صنایع یاری رسانده و هم برای آبیاری زمین‌ها مفید واقع شود.

یکی از رویکردهای اصلی نهرو به عنوان یک انقلابی ملی‌گرا، حرکت به سمت خودکفایی بود. این مسأله موجب شد نسبت به جذب سرمایه‌گذاری خارجی بسیار با احتیاط عمل کند.  نهرو برنامه‌های بلندمدتی برای رشد هند داشت و در دوره نخست‌وزیری خود نمی‌توانست با آزادکردن صنایع، زیرآب رشد اقتصاد مستقل هند را به بهای افزایش درآمد سرانه از طریق جذب بی‌بندوبار سرمایه‌گذرای خارجی بزند. از این رو برخی کارشناسان کوته‌بین، وی را به دلیل عدم ورود هند پس از انقلاب به باشگاه قدرت‌های اقتصادی جهان نکوهش می‌کنند.

با این حال این انتقاد درست است که ایجاد کنترل کامل دولتی بر بخش‌های اقتصادی کلیدی، با سرمایه‌گذاری برای رشد صنایع به ویژه صنایع سبک، تا حدودی منافات داشت. مشکل دیگر که آن هم از اقتصاد دولتی نشأت می‌گرفت،‌ رشد بیکاری و فقر در میان مردم بود. استانداردهای سختگیرانه دولتی که در بخش صنعتی و کشاورزی اعمال می‌شد،‌ دست‌و‌پاگیر فعالیت اقتصادی شده بود. راهکار وی برای حل این مشکلات، تشویق صنایع کوچک شهری و کارگاه‌‌های روستایی بود.

دکتر رانگ‌نکار معتقد است سیاست اقتصادی نهرو یک ضعف عهده داشت و آن عدم توجه به نهادسازی برای رشد اقتصادی بود، آنچه به نوبه خود موجب عدم موفقیت کامل در خودکفایی اقتصادی و اصلاح ساختارها به ویژه در بخش کشاورزی شد. وی همچنین بیان می‌کند که سیاست‌های نهرو به دلیل رویکرد عملگرایانه‌اش، هیچ‌گاه به روشنی مشخص نشد و این موجب شد هر کس تعبیر خاص خود را از این سیاست‌ها داشته باشد.


دوره جدید رشد اقتصادی هند از ابتدای دهه 1990 میلادی آغاز شد. جالب توجه اینکه هندی‌ها تا جای ممکن از مزایای دوره استعمار بهره گرفتند. یکی از این مزایا زبان انگلیسی است که به عنوان زبان اداری و زبان دوم هندی‌ها شناخته می‌شود. گر چه این مسأله موجب فراموشی زبان پارسی در هند شد،‌ اما هندی‌های تلاش کردند از این طریق ارتباط خود را با اروپا بیشتر کنند. اکنون اپراتورهای هندی به دلیل قیمت ارزانتر،‌ تلفنچی بسیاری از شرکت‌های غربی هستند و حتی گفته می‌شود شماره تلفن گویای شهر لندن برای اعلام شماره تلفن‌ها (مانند 118 در ایران) توسط اپراتورها در هند پاسخ داده می‌شود.

کارگران ماهر و مهندسان هندی که برخلاف بسیاری از کشورها مانند چین و کشورهای عربی، از تخصص بالاتری نسبت به کارگران چینی و عربی برخوردار هستند، از زبان انگلیسی برای برقراری ارتباط با کشورهای غربی و نفوذ در آنها بهره می‌گیرند به گونه‌ای که کارگران متخصص هندی بخش عمده‌ای از نیروی کار خارجی در کشورهای اروپایی را تشکیل می‌دهد. هندی‌ها در کشورهای عربی نیز حضور قابل توجهی دارند گر چه، پاکستانی‌ها که مسلمان هستند، بیش از هندی‌ها مورد استقبال قرار می‌گیرند.

در مقایسه با هند، چین دوره پرفراز و نشیبی از رشد را پشت سر می‌گذارد. با شروع قرن جدید میلادی، یک روز رشد 13 یا 14% و تنها به فاصله چند سال، رشد 5 و 6% را تجربه کرد. اما هند در کل از نوسان کمتری برخوردار بوده است. هند البته برخلاف چین که 7.7% رشد اقتصادی را در سال 2013 تجربه کرد، تنها 5%‌ رشد داشت،‌ اما با یک آهنگ ملایم،‌ ممکن است طی چند سال آتی چین را نیز در جدول رشد اقتصادی پشت سر بگذارد. این آهنگ ملایم از زمان استقلال این کشور شکل گرفته است یعنی میانگین رشد اقتصادی این کشور در طول دوره نهروئیسم یعنی 1950 تا 1980 میلادی حدود 3%‌بوده است،‌ در دهه 1980 به حدود 5% رسید و پس از آن توانست رشد‌های بالاتر را نیز تجربه کند.

طبق آمار بانک جهانی،‌ هند در سال گذشته میلادی 1.87 تریلیون دلار تولید ناخالص داخلی داشت و کمی کمتر از 20 میلیارد دلار بیش از سال 2012 تولید داشت، یعنی تقریباً معادل سرمایه‌گذاری خارجی سالانه در هند و همچنین سرمایه‌گذاری هند در خارج. این در حالی است که در 2013، آمریکا با 16.76 تریلیون دلار و چین با 9.24 تریلیون دلار در صدر جدول قرار داشته و پس از آنها ژاپن، ایتالیا، انگلیس، روسیه و سپس هند قرار دارند.



اما این پایان ماجرا نیست. سید رسول موسوی در همایش روابط ایران و هند در دانشکده مطالعات جهان ادعا کرد چین در سال 2050 میلادی قدرت اول جهان خواهد بود. وی استدلال خود را این‌گونه بیان کرد که «اگر 4 مؤلفه جمعیت، انرژی، سرمایه و امنیت را به عنوان مولفه‌های اصلی تعیین کننده نظام بین‌الملل در حال تغییر در نظر بگیریم، معادله بین جمعیت، سرمایه، انرژی و امنیت در سال 2005 تعیین کننده جایگاه کشورها در نظام بین‌المللی خواهد بود». وی سپس به تشریح وضعیت هند از زاویه این 4 عامل پرداخت و سیر رشد هر یک را برای این قدرت نوظهور بررسی کرد.

وی در مورد جمعیت مدعی شد در سال 2050 میلادی «جمعیت کشورهای پیشرفته پیر می‌شود و در مقابل کشورهایی که به لحاظ ثروت در وضعیت در حال توسعه قرار دارند جمعیت جوانی خواهند داشت. در چنین شرایطی کشورهای پیشرفته در سال 2050 نیازمند جمعیت کشورهای در حال توسعه خواهند بود. هند در سال 2050 دارای جمعیتی خواهد بود که به طور جدی در اقتصاد جهان مشارکت کننده خواهد بود.» بر همین مبنا سرمایه‌گذاری کشورهای پیشرفته در کشور هند که با توجه به نیروی انسانی خود موجب سودآوری برای سرمایه‌داران است، به عاملی مؤثر برای رشد عامل دیگر یعنی سرمایه تبدیل خواهد شد.

به یقین یکی از مهمترین عوامل رشد اقتصادی هند، مصرف پایین مردم آن است و الا با این جمعیت زیاد،‌ اگر قرار بود هر کدام از هندی‌ها به اندازه یک آمریکایی مصرف می‌کرد، باید فاتحه هند را می‌خواندیم. مصرف سرانه انرژی در آمریکا طبق آمار بانک جهانی، 9 برابر هند، در ژاپن حدود 6 برابر و حتی در چین، کمی بیش از سه برابر هند است. جالب است که مصرف انرژی در ایران، کمی کمتر از 5 برابر هند است.

تقسیمات زبانی، نژادی، فرهنگی و اجتماعی در هند

در مورد فرهنگ هند، قضاوت‌های کلی و قاطع، واقعاً دشوار است زیرا آن قدر تقسیمات و جزئیات دارد که خود هندی‌ها هم از آن اطلاع کامل ندارند. در واقع هند، بیش از اینکه یک کشور باشد،‌ یک منطقه جغرافیایی است که قبایل و مذاهب گوناگون در آن ساکن‌اند. هند از قبیله‌ای و نژادی به کشور هفتادودوملت، از نظر مذاهب و ادیان به کشور هزارفرقه و از نظر تقسیمات اجتماعی به کشور «کاست»‌ها شهرت دارد.

هویت جنسی در ورود به مشاغل برای هندی ها مهم است به گونه‌ای که تنها در مشاغل بسیار پایین و قدیمی و همچنین در مشاغل بسیار بالا و مدرن است که هم مردان و هم زنان می‌توانند حضور داشته باشند. در بسیاری از مناطق هند، رایج است که زن باید ابتدا از پدر، سپس از شوهر و در صورت مرگ او از پسر خود تبعیت کند. تا همین چند سال پیش زن جزئی از وسایل مردان در میان برخی مذاهب هندی تلقی می‌شد و پس از مرگ شوهر، سوزانده می‌شد. اگر چه قوانین متعددی در سالیان گذشته پس از استقلال از انگلیس در مواردی چون برابری زن و مرد در برابر قانون، افزایش سن قانون زواج به 18 سال، ممنوعیت خرید و فروش دختران و زنان، منع خودکشی زن پس از فوت شوهر، بکارگیری شبانه زنان در محیط‌های کار، لزوم مزد یکسان برای کارگران مرد و زن، مالکیت کامل زن بر اموالش و ... تصویب شده است اما طبیعتاً جاافتادن چنین اموری نیازمند زمان است.

لازم به ذکر است تمام آنچه در مورد کاست‌ها و نوع تعذیه و ... گفته شد، در شهرها و کلان‌شهرهای هند که به سبک زندگی اروپایی نزدیکترند، مانند بمبئی،‌ چنای، کلکته،‌ دهلی نو و بنگالور کمرنگ شده است.

روابط هند با ایران

ایران و هند، هر دو از تمدن‌های چند هزارساله آسیا هستند و فیلم‌های هندی چند ده‌سالی است بخش بزرگی از بازار فیلم را به ویژه در شهرهای کوچکتر ایران به خود اختصاص داده است. اما حقیقت آن است که روابط ایران و هند پس از استقلال این کشور، هیچگاه مانند روزگاری که هند، نخستین مقصد مهاجران از ایران بود (یعنی دوره صفویه تا اواسط قاجار) و زبان پارسی زبان دوم هندی‌ها بود،‌ نزدیک نشده است. ایران پیش از انقلاب اسلامی نماینده آمریکا و انگلیس در منطقه بود و این هندی‌های استقلال‌یافته را که مخالف هر گونه استعمار بودند می‌آزرد. پس از انقلاب اسلامی نیز به دلیل رویکرد اسلامی نظام سیاسی ایران، ایران برای هندی‌ها چیزی شبیه پاکستان بود.


یکی از موانع اصلی در ارتباط میان دو کشور، پاکستان است. ایران روابط خوبی با پاکستان دارد و هند نیز پاکستان و در نتیجه متحدان آن را رقیب خود و گاهی دشمن خود می‌بیند. این خصومت در مورد قضیه کشمیر خود را نشان می‌دهد که نامناسب‌ترین گزینه از نظر ایران،‌ الحاق کشمیر به هند است. جمعیت چند ده میلیونی شیعیان در هند (حدود 35 تا 55 میلیون نفر) نیز همواره دولت این کشور را در زمینه افزایش ارتباط با ایران محتاط ساخته است در حالی که همین جمعیت می‌تواند برمبنای اتخاذ رویکرد مناسب توسط دو کشور به زمینه‌ای برای افزایش روابط تبدیل شود. لازم به ذکر است این تنش‌ها تا حدودی در سال‌های اخیر کمرنگ‌شده است و تحولات مثبتی در روابط دو کشور در جریان است گر چه راه درازی پیش‌روی دو کشور قرار دارد.

یکی دیگر از موانع موجود در روابط دو کشور، روابط هند با رژیم صهیونیستی است. اسرائیل یکی از بزرگترین صادرکنندگان تسلیحات به هند،‌ منبع عمده فناوری جدید در کشاورزی (که شدیداً مورد نیاز هند است) و یکی از بزرگترین فرستندگان گردشگر به هند است، شرکت‌های هندی علاقه زیادی به سرمایه‌گذاری در مراکز تولید فناوری در اسرائیل دارند. روابط اقتصادی دو کشور تا آنجا پیش رفته است که در حال بررسی پیمان تجارت آزاد میان خود هستند.

سه کشور قدرتمند اقتصادی و سیاسی یعنی روسیه و چین و آمریکا نیز همه تلاش خود را بکار می‌گیرند تا زمینه افزایش پیوندهای اقتصادی خود را با این کشور پرجمعیت فراهم کنند بااین هدف که در سال‌های آتی که هند به یکی از قدرت‌های اقتصادی جهان تبدیل شد، عمده این بازار از آنِ آنها باشد. طبیعتاً در این معرکه،‌ ایران از قدرت چندانی برای رقابت با این سه کشور برخوردار نیست و هر چه پیش می‌رویم،‌ با توجه به تلاش بیشتر این سه کشور و قدرت بیشترِ هند، شرایط برای ایران سخت‌تر می‌شود.

اینها همه جدا از موانع موقتی در روابط دو کشور است، مانند قضیه حمله تروریستی در دهلی در سال 2012 میلادی و یا توقیف حدوداً یک‌ماهه کشتی هندی توسط ایران.

واقعیت آن است مسائل اقتصادی، ایران و هند را تا حدودی به یکدیگر نیازمند ساخته است. هند یکی از پرمصرف‌ترین کشورهای جهان است و نفت، حدود یک‌چهارم انرژی این کشور را تشکیل می‌دهد. هند حدود سه چهارم از نفت مورد نیاز خود را وارد می‌کند که بخشی از آن مربوط به نفت ایران است. هند همچنین به دنبال راهی برای صادرات دریایی خود به آسیای مرکزی و آسیای صغیر است و اگر قرار باشد مدیون پاکستان نشود، تنها راه کم‌هزینه استفاده از خاک ایران است. بندر چابهار مقصد خوبی برای کشتی‌های هندی است و در صورت تمایل دو کشور می‌توان فعالیت آن را با زمینه‌سازی در زیرساخت‌های اقتصادی و امنیتی افزایش داد.



ایران نیز هر گونه تلاش خود را خرج کرده است تا خط لوله «صلح» را میان ایران، پاکستان و هند برقرار کند تا گاز خود را به راحتی به این دو کشور صادر کند. این از آن جهت برای ایران حیاتی است که مقدمه‌ای بر خط لوله گاز ایران به اروپا خواهد شد و ایران را به گذرگاه انرژی منطقه تبدیل می‌کند. اما تا کنون که این متن نوشته می‌شود، هیچ‌کدام از این دو پروژه با استقبال عملی طرف‌های خارجی روبرو نشده است. یکی از دلایل این امر، مخالفت کشورهای عربی و تلاش آنها برای جذب این دو مشتریِ پرپول است. قطر هم‌اکنون بزرگترین صادرکننده گاز به هند است. یکی از نشانه‌های این رقابت، سفر تقریباً همزمان وزیر خارجه ایران، پادشاه بحرین، وزیر خارجه عمان،‌ شاهزاده سعودی و رئیس شورای عالی امنیت ملی کویت به هند در اوایل سال گذشته میلادی بود.

بحث صادرات نفت و گاز به هند، با دو مسأله دیگر ارتباط دارد:‌ تحریم‌ها (به ویژه تحریم بانکی و نفتی ایران) بر اثر قطع‌نامه‌های شورای امنیت و مصوبات کنگره آمریکا؛‌ مواضع هند در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی. برخی کارشناسان معتقدند هند تلاش می‌کند با استفاده از شرایط به‌وجودآمده، با این دو محور بازی کند و ایران را مجبور به پذیرش شروط هند برای افزایش روابط به ویژه در زمینه نفت و گاز کند. البته به‌کارگیری دیپلماسی اقتصادی چیز عجیبی نیست.

روابط هند با سایر کشورها

رادیو مسکو پیرامون دیدار وزرای خارجه چین، هند و روسیه در فوریه سال جاری میلادی تأکید کرد که به نظر می‌رسد اتحاد این سه کشور بر مبنای برنامه مشترک اقتصادی، محور قدرتمندی را در برابر آمریکا و اتحادیه اروپا به عنوان دو محور قدرتمند اقتصادی و سیاسی جهان تشکیل داده است.

این سه کشور در چهارچوب گروه بریکس نیز که متشکل از این سه در کنار آفریقای جنوبی و برزیل است و فعالیت خود را از 2001 میلادی آغاز کرده است، با یکدیگر همکاری می‌کنند با این حال 10 سالی هست که ابتدای سال میلادی با یکدیگر جلسه مشترک دارند. این سه کشور همچنین در چهارچوب سازمان شانگهای نیز که متشکل از چین، روسیه، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان و قزاقستان است و هند به عضویت ناظر آن درآمده است، همکاری‌های اقتصادی با یکدیگر را تنظیم می‌کنند.


رئیس‌جمهور آمریکا اوایل بهمن سال جاری شمسی وارد دهلی نو شد و مورد استقبال نارندا مودی نخست‌وزیر هند قرار گرفت. به نقل از روزنامه تجارت،‌ نارندا مودي كه تازه به قدرت رسيده است، روابط با آمريكا را راهكاري براي تقويت برنامه‌هاي سياسي خود و پيشبرد برنامه‌هاي اقتصادي كشور و رشد جايگاه‌اين كشور دربازارهاي نوظهور مي‌داند. قیمت پایین نفت خام موجب شده تا هزینه‌های مصرفی دولت هند بطور قابل توجهی کاهش یافته و از میزان کسری بودجه دولت نیز کاسته شود.کاهش بهای نفت بطور خاص، موجب کاهش مصرف انرژی بخش تولیدی هند و در نتیجه رشد قابل توجه تولیدات این کشور شده است.در همین حال، صنعت هوایی هند نیز به دلیل کاهش هزینه‌های سوخت در چند ماه گذشته شاهد رشد قابل توجهی بوده است.بهای نفت در چند ماه گذشته با سقوط به ٤٦ دلار در هر بشکه، به پایین‌ترین حد خود در پنج و نیم سال گذشته رسید و همین مسئله موجب کاهش هزینه‌های وارداتی و همچنین نرخ تورم هند شد. صنایع نظامی و هسته‌ای، یکی از مهمترین محورهای همکاری دو کشور است.

سید رسول موسوی که تجربه وزارت خارجه را نیز در کارنامه خود دارد،‌بر این باور است که «هندی‌ها در خیلی از موارد از جمله درباره همسایه‌های این کشور با مواضع آمریکا مخالف هستند و سیاست آمریکا را در زمینه قدرت سیاسی برتر در نظم جهانی به نقد می‌کشند... ولی هندی‌ها در یک بحث کلان در مورد امنیت جهانی به این جمع‌بندی رسیده‌اند که امنیت جهانی صرفا از یک نوع مشارکت در فرایند قدرت برتر امکان‌پذیر است.» بنابر این هند نیز مانند چین «با پرهیز از تنازع با قدرت جهانی، فضای مورد نظر خودشان را طراحی می‌کنند و آمریکا نیز این سیاست را حمایت می‌کند» چرا که نمی‌خواهد این دو قدرت آینده جهان را به سمت مقابله نظامی با خود سوق دهد.

جمع‌بندی

هند، ذهنیت قدیم ما را نسبت به خود تغییر داده است و در مسیری قدم برداشته که در صورت عدم وجود موانع، قدرت سیاسی و اقتصادی فراوانی را برای آن به ارمغان خواهد آورد. در آینده‌ای نه چندان دور، نه زندگی مردم این کشور، نه وزن این کشور در تحولات منطقه و جهان با وضعیت فعلی مشابه نخواهد بود. کشوری که خیابان‌های آن به مردم فقیر،‌ خو کرده است،‌ با توجه به روندهای کنونی تدریجاً چهره خود را از این تصاویر ناگوار پاک خواهد کرد و با استفاده از فرصت‌های منطقه‌ای و جهانی راه خود را به سوی پیشرفت طی خواهد کرد.

با این حال همه چیز به سادگی پیش نخواهد رفت. فقر عمومی در این کشور به دلیل فقدان یک دولت مقتدر ملی در عین وجود سلطه انگلیس در طی ده‌ها سال، در کنار باورهای غلط فرهنگی و آسیب‌های آن، تا مدت‌ها همچون زخمی بر پیکره هند باقی خواهد بود، ضمن اینکه گروه‌های مختلف قومی و مذهبی تا مدت‌ها در برابر حاکمیت متمرکز دولت مقاومت خواهند کرد. البته ظرفیت مدارای مذهبی و قومی که در این کشور وجود دارد،‌ می‌تواند زمینه خوبی برای رقابت مسالمت‌آمیز گروه‌ها با یکدیگر در جهت رشد کلی هند گردد.

هند تلاش می‌کند همکاری‌های خود را به روسیه، چین و آمریکا افزایش دهد و از این طریق، خود را از میان کشورهای درحال توسعه،‌ خارج و به باشگاه کشورهای قدرتمند جهانی وارد سازد.

با توجه شرایط موجود، ایران متأسفانه مزیت نسبی ویژه‌ای برای تقویت روابط اقتصادی با هند و استفاده از این قدرتِ روبه‌رشد ندارد ضمن اینکه موانع فراوانی نیز (به ویژه از سوی رقبای منطقه‌ای و جهانی ایران) برای این همکاری وجود دارد با این حال سابقه دیرینه تمدنی در دو کشور می‌تواند محور همکاری‌های علمی و هنری میان آنها گردد و رویکرد «نه شرقی نه غربی» سیاست خارجی این دو کشور را به یکدیگر نزدیک کند.


منابع:

http://www.epw.in/system/files/pdf/1964_16/29-30-31/nehruism_and_the_second_phase.pdf
http://www.rand.org/pubs/research_briefs/RB9598/index1.html
http://www.prb.org/Publications/Articles/2012/brazil-russia-india-china.aspx
http://india.gov.in/my-government/constitution-india/constitution-india-full-text
http://www.hawzah.net/fa/Magazine/View/3992/4024/22585
http://www.everyculture.com/Ge-It/India.html
http://www.countriesquest.com/asia/india/the_people_of_india/ethnic_and_cultural_groups.htm