گروه گزارش ویژه مشرق- کوچک است اما نمی‌توان کوچکش دانست. یک پای ثابت رقابت‌های اقتصادی در منطقه و یک طرف هر منازعه سیاسی در خاورمیانه است. اصلاً رسانه سرشناس خود را دارد: الجزیره. موضع او در اجلاس عرب برای همه مهم است. ارگان‌های حاکمیتی آن با انسجام بالایی دست به کار شده‌اند و می‌خواهند تصویر جدیدی از قطر - همین شبه جزیره کوچک در خلیج فارس- را در افکار عمومی جهان ایجاد کنند. تا آنجا که به کشورهای غربی و سیاستمداران و شرکت‌هایشان مربوط است، نزدیک است بتواند جای عربستان را در سیاست منطقه و جای امارات را در اقتصاد خلیج فارس، تصاحب کند. این تحولات عجیب که زیر پای ایران اتفاق می‌افتد، نباید از چشم کارشناسان دولتی و خصوصی ایران دور بماند.

• یکی از مهمترین شاخصه‌های قطر، شبکه خبری دولتی «الجزیرة» است که در چند شبکه عربی، انگلیسی، ترکی، آمریکایی، بالکانی، مستند و ورزشی به نشر اخبار و بحث پیرامون مسائل روز جهان اقدام می‌کند. الجزیره همچنین دو مرکز دیگر را نیز تأسیس کرده: مرکز مطالعات و مرکز کادرسازی. دوره‌های مرکز دوم در کشورهای مختلف عربی برگزار می‌شود. الجزیره که از اوایل 1996 میلادی پخش برنامه‌های خود را آغاز کرد، قرار است به زودی شبکه جدیدی به زبان اردو راه اندازی کند. الجزیره با پخش سخنرانی بن لادن در 2001 میلادی به شهرت جهانی رسید و موجب شد کشورهایی چون عربستان با تأسیس شبکه «العربیة» به رقابت با آن بپردازند.
  

الجزیره تلاش می‌کند جهت متفاوتی به اخبار خود نسبت به شبکه‌های خبری دولتی در کشورهای دیگر بدهد و به ویژه رویکردی نسبتاً منفی در مورد دولت ایران، عربستان و مصر دارد. الجزیره از بیداری اسلامی در کشورهای عربی به ویژه مصر حمایت کرد و این موجب خشم دول عربی و زندانی شدنِ تعدادی از خبرنگاران این شبکه شد. این شبکه که خود را تنها شبکه بیطرف خبری در خاورمیانه می‌داند، شعارش را «الرأی و الرأی الآخر» اعلام کرده تا مبیّن رویکرد به چندصدایی باشد.

کودتای مسالمت آمیز، مقدمه رشد پرشتاب

قطر به عنوان یکی از سواحل خلیج فارس از اواسط قرن 19 میلادی تحت حکومت خاندان آل ثانی و قیمومیت انگلیس قرار گرفت. این وضعیت سال‌ها ادامه داشت و قطر به عنوان یک مستعمره فقیر به حیات خود با جمعیت اندک ادامه می‌داد. تا اینکه در سپتامبر 1971 و با توجه به عقب نشینی نظامی و سیاسی انگلیس از شرق سوئز، قطر نیز همزمان با امارات متحده عربی به استقلال رسید.

از سال 1972، امیر قطر به دلیل مدیریت ناکارآمد درآمدهای نفتی با کاهش محبوبیت در میان خاندان خود مواجه شد. فرزند وی «حمد بن خلیفه آل ثانی» از این اوضاع نابسامان اقتصادی و سیاسی استفاده کرده و در 1995 میلادی، وقتی پدرش به سفر خارجی رفته بود، حکومت را در دست گرفت و به وی پیغام داد که نیازی نیست به کشور برگردد. در واقع او با همراهی سایر ارگان‌های حاکمیتی قطر آمده بود تا قطر در مسیر توسعه قرار گیرد. گفته می‌شود بلندپروازی‌های موزه بنت ناصر همسر وی نقش مهمی در سیاست‌های وی دارد.

چندی نگذشته بود که امیر قطر شبکه الجزیره را تأسیس کرد تا شبه جزیره کوچک قطر را به همه بشناساند. مشکلات مرزی خود با بحرین و عربستان سعودی را در 2002 میلادی حل و فصل کرد و خود را به عنوان میانجی در اختلافات منطقه‌ای مطرح ساخت. قراردادهای جدید با شرکت‌های نفتی و گازی در غرب بست و با افزایش استخراج و مدیریت صحیح سرمایه‌گذاری درآمدها، سال 2007 میلادی رتبه نخست جهان را در شاخص درآمد سرانه به دست آورد.

دنیای شگفت انگیز نو

قطر به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش، تابستان‌های گرم و مرطوب ولی زمستان‌های معتدلی دارد. سطح قطر تقریباً فاقد ناهمواری است. شبه جزیره مسطح قطر در بالاترین نقطه خود 103 متر از ارتفاع سواحلش بالاتر است. مسابقات اسب سواری و شترسواری از دیرباز در قطر مرسوم بوده است و امکانات جدید موجب شده ورزش‌هایی چون فوتبال، تنیس، صحرانوردی (خودرو و موتورسیکلت)، جت اسکی، گلف و غواصی در میان ساکنین قطر رایج شده و پای تعدادی از مسابقات منطقه‌ای و قاره‌ای را به این کشور باز کند.

جدا از هوای گرم و مرطوب در فصول گرم سال، طوفان‌های شن نیز یکی از مصائب گردشگران است. اما قطری‌ها با ایجاد امکانات رفاهی بر این مشکلات غلبه کرده‌اند. در اینجا به معرفی دو مرکز بزرگ گردشگری در دوحه قطر و همچنین چند مرکزِ در حال ساخت می‌پردازیم:

• مروارید قطر

این مجموعه در شمال دوحه و در نزدیکی دانشگاه قطر واقع شده و فضایی به مساحت 3.25 کیلومتر مربع را به این کشور افزوده است. مجموعه‌ای از مراکز تجاری، سواحل با امکانات تفریحی ویژه و هتل‌هایی با ظرفیت 15000 واحد، تنها با یک پل به سرزمین اصلی قطر وصل شده است و گردشگران را در دل خلیج فارس به پیش می‌برد.

• موزه هنرهای اسلامی

در این موزه، آثاری از سه قاره جهان گردآوری شده است. هنرهای تجسمی، شمشیرها و خنجرهای قدیمی در کنار البسه بازسازی شده، عکس‌هایی از تاریخ کشورهای جهان از جمله ایران و ... همه و همه در ساختمانی که مانند ارگ‌های قدیمی اسلامی ساخته شده است، گردآمده و گردشگر را به دنیای تمدن اسلامی در سده‌های گذشته می‌برد.

•  شهر جشنواره دوحه

این مجموعه که با هزینه 6.5 میلیارد ریال قطری تا سال 2016 میلادی ساخته خواهد شد، 433000 متر مربع را پوشش می‌دهد که شامل 55 مغازه کوچک و فروشگاه بزرگ و رستوران و کافی شاپ و ... است. شهر جشنواره علاوه بر یک هتل 5 ستاره، شامل چهار سالن تفریحی است: Juniverse یک پارک آموزشی-تفریحی برای خانواده‌ها و نوجوانان، Virtuocity سالنی با 200 دستگاه برای بازی رایانه‌ای، پارک برف که نخستین تجربه تفریحات برفی برای بسیاری از خانواده‌های قطری بوده و در یک فضای سرپوشیده، دنیای متفاوتی نسبت به آب و هوای قطر را در خود جای می‌دهد، و نهایتاً پارک ماجراجویی angry birds. سالن‌های سینمایی 4D از دیگر جذابیت‌های این مرکز بزرگ، مجلل و متنوع است.

اقتصاد قطر در آیینه آمار منطقه

نفت، گاز و ماهی‌گیری، سه منبع اولیه رشد اقتصاد قطر بوده است اما با شروع رشد اقتصادی از اواسط هه 1990، صنعت، شهرسازی و خدمات مالی توانسته است به تدریج نیمی از تولید داخلی را به خود اختصاص دهد. البته نفت و گاز همچنان 90% از ارزش ریالیِ صادرات این کشور را شامل می‌شود. ذخایر گاز قطر، 25 تریلیون متر مکعب است و رتبه سوم را در جهان به خود اختصاص داده است. هم اکنون تولید ناخالص داخلی قطر بالغ بر 202 میلیارد دلار است. برای درک بهترِ این رقم، خوب است آن را با تولید ناخالص داخلی ایران یعنی حدود 370 میلیارد دلار مقایسه کنیم. این تولید بالا در کنار جمعیت پایین موجب شده درآمد سرانه قطری‌ها در رتبه نخست جهان و بالغ بر 140 هزار دلار باشد.

در سال‌های دهه 2000 میلادی، رشد سالانه تولید داخلی قطر چندین بار توانست 10% را پشت سر بگذارد اما در دهه کنونی کمتر از 5% بوده است. بدترین سال در این شاخص، 2009 میلادی با حدود منفی 23% بوده است. در این سال البته نرخ تورم به صفر رسید و در سال بعد منفی شد. قطری‌ها بالاترین تورم را در سال‌هایی تجربه کرده‌اند که بالاترین نرخ رشد را داشته‌اند. اگر میزان هزینه‌ها را از تولید داخلی هر کشور بکاهیم، پس انداز سالانه آن باقی می‌ماند که قطری‌ها در این شاخص نیز مقام دوم را دارند یعنی در سال 2014 میلادی تنها 44% از تولید داخلی را خرج کرده‌اند. هر 3.64 ریال قطر یک دلار آمریکا است.

در زمینه چوب و زغال سنگ استعدادی ندارد. حدود 6% از قلمرو قطر زیر کشت است و باقی آن بیابان و خیابان است. این 6%، حدود 1% از تولید داخلی را تشکیل می‌دهد و باقی آن از صنعت (68%) و خدمات (31%) نشأت می‌گیرد. صنعت علاوه بر نفت و گاز و پتروشیمی، شامل سیمان و فولاد و کارگاه‌های تعمیر کشتی‌های تجاری نیز می‌شود.

عمده محصولات قطری به ژاپن (27%)، کره جنوبی (19%)، هند (10%)، چین (6%) و سنگاپور (6%) صادر می‌شود و عمده واردات آن از آمریکا (18%)، امارات متحده عربی (10%)، عربستان سعودی (8%)، بریتانیا (6%)، چین (6%)، آلمان (5%) و ایتالیا (5%) می‌آید. بنابر این قطر از غرب جهان وارد می‌کند و به شرق جهان صادر می‌نماید. ارزش صادرات قطر، سه برابرِ واردات آن است. بیشترِ واردات قطر، ماشین آلات، تجهیزات حمل و نقل، مواد غذایی و شیمیایی است.

نسبت به کشورهای منطقه، زنان قطری از نرخ اشتغال خوبی برخوردارند و تنها 9% از آنان بیکارند. نرخ بیکاری در میان مردان از این هم کمتر و حدود 1.3% است.

99.2% از مردم قطر، شهرنشین هستند و 100% آنها به آب آشامیدنی سالم دسترسی دارند که البته با توجه به وسعت قطر، چیز عجیبی نیست. اگر چه یکی از مأموریت‌های تمیم بن حمد آل ثانی توسعه شبکه بهداشت و آموزش است ولی رفاه و بهداشت و درمان و آموزش در قطر به حدی رسیده است که 97% از آنان باسوادند و امید به زندگی 78 سال است. این کشور در شاخص نرخ مرگ و میر، پایین‌ترین نرخ جهان دارد: 1.5 نفر در هر 1000 نفر. در هر 100000 تولد، تنها 6 مادر جان خود را از دست می‌دهند و از هر 1000 نوزاد، تنها 6 نوزاد می‌میرند. قطر از این نظر در رتبه 165 و 166 جهان ایستاده است یعنی وضعیت بهداشت آن از 164 کشور بهتر است. هر 1000 نفر در قطر، 7.7 پزشک و 1.2 تخت بیمارستانی دارند.

چه کسانی «قطری» هستند؟

قطر کمی بیش از 2 میلیون نفر جمعیت دارد. تنها 40% از قطری‌ها، عرب هستند.  36% پاکستانی و هندی و 10% هم ایرانی هستند. باقی آنها از شرق آسیا یا اروپا به قطر آمده‌اند. با توجه به حضور اقوام مختلف در قطر، اگر انگلیسی بلد نباشید کارتان لنگ می‌ماند. مسلمانان نزدیک 80% از مردم قطر را تشکیل می‌دهند، کمتر از 10% مسیحی و بقیه نیز بیشتر به ادیان هندی و شرق آسیا گرایش دارند.

میانگین سنی مردان، 33 سال و میانگین سنی زنان، 28 سال است. نرخ رشد جمعیت در قطر بالاست: 3.58%. قطر از این لحاظ رتبه پنجم را در جهان دارد. اما عمده این رشد به مهاجران برمی‌گردد زیرا از نظر نرخ تولد رتبه 194 را دارد (10 نوزاد در هر 1000 نفر و دو باروری برای هر مادر) ولی از نظر نرخ مهاجرت رتبه دوم را پس از لبنان در اختیار دارد (27 نفر در هر 1000 نفر). به دلیل حضور مهاجران، اوج هرم سنی قطری ها 25 تا 54 سال است که در این گروه سنی، بیش از 1.2 میلیون مرد و تنها حدود 250 هزار زن وجود دارد. یعنی مردان نزدیک 5 برابر زنان جمعیت دارند. جالب اینکه در گروه سنی 15 تا 24 سال نیز جمعیت مردان نزدیک به سه برابر زنان است.

رفاه زیاد کار دست قطری‌ها داده است. 41% از آنها دچار چاقی مرضی هستند که از این نظر رتبه شانزدهم را در دنیا دارند.


میزبان شدیم؟ نشدیم؟ شدیم؟...

یکی از مأموریت‌های اصلی تمیم بن حمد آل ثانی از زمان روی کارآمدنش در 2013 میلادی، توسعه زیرساخت‌های قطر برای برگزاری جام جهانی 2022 بوده است. راه اندازی خطوط مترو، تأسیس یک بندر جدید، تکمیل ده‌ها خیابان و چندین استادیوم ورزشی، ساخت زیرساخت‌های اسکان ورزشکاران و تجهیزات ورزشی و نهایتاً تأسیس یک فرودگاه جدید با ظرفیت اولیه 24 میلیون مسافر در سال، از جمله پروژه‌هایی است که برگزاری جام جهانی به قطر تحمیل کرده است.

اما ظاهراً میزبان جام جهانی شدن به مأموریتی غیرممکن برای امیر قطر تبدیل شده است. یکی از بزرگترین موانع، خبر ارتشاء مسؤولان فیفا در واگذاری میزبانی جام جهانی بود. این اتهام طبیعتاً به دولت‌هایی که رشوه داده‌اند نیز مربوط می‌شد و انگشت اتهام را به سوی آنها نیز نشانه می‌رفت، یعنی روسیه میزبان 2018 و قطر میزبان 2022. بلاتر پس از انتخاب مجددش اعلام کرد به اتهامات رسیدگی می‌کند. آمریکا 14 نفر از جمله 9 مقام عالی در فیفا را به اخذ رشوه متهم کرده است. اگر این اتهامات اثبات شود، قطعاً میزبانی از قطر پس گرفته خواهد شد.

محمد بن همام در رأس متهمان قطری قرار دارد اما مسؤولان قطری می‌گویند رشوه‌ای که منجر به برکناری وی توسط کمیته اخلاقی فیفا از ریاست کنفدراسیون فوتبال آسیا و کمیته اجرایی فیفا شده است، به نمایندگان کشورهای آفریقایی و برای حمایت از ریاست بن همام در فیفا داده شده است و ربطی به کسب میزبانی جام جهانی ندارد.

اخیراً باز مشکل جدیدی به میان آمده است. خبرنگار گاردین در یک مستند خبری پرده از وضعیت اسفبار هزاران کارگر نپالی برداشت که به امید کار در پروژه‌های زیرساخت قطر و کسب درآمد بالا به این کشور آمده‌اند اما اکنون نه تنها با دستمزد اندک مواجه شده‌اند، بلکه شرایط سخت قانونی، اجازه خروج به آنها نمی‌دهد. دستمزد آنها چندین ماه عقب افتاده است و محیط زندگی و کار آنها چنان سنگین و آلوده است که هر روزه چندین نفر از آنان بر اثر ضربه به سر، ایست قلبی و ... جان خود را از دست می‌دهند. آیا این چیزی جز بردگی است؟

رمزگشایی از سیاست خارجی پیچیده قطر

خاندان آل ثانی ارتباط خوبی با اخوان المسلمین دارند. از آنجا که عمده بیداری اسلامی یا بهار عربی با مدیریت این سازمان فرهنگی؛ اقتصادی و سیاسی پیش می‌رفت، حکومت قطر از تحولات سال های 2010 و 2011 میلادی در بسیاری از کشورها به ویژه لیبی، سوریه و مصر حمایت کرد. یکی از اتهامات مطرح شده در دادگاه محمد مرسی رئیس جمهور مخلوع مصر، «جاسوسی» برای قطر است.

دو دلیل دیگر برای حمایت از بیداری اسلامی توسط قطر وجود داشت. اول اینکه حکومت قطر از زمان کودتای مسالمت‌آمیز حمد بن خلیفه، تلاش می‌کند خود را از سایر کشورهای عربی متمایز کرده و برخلاف آنها حکومتی پیشرو از لحاظ فرهنگی، سیاسی و اقتصادی جلوه کند. واکنش‌های تند دول عربی در قبال سیاست‌های حمد بن خلیفه در حمایت از تحولات کشورهای عربی، این تمایز را در افکار عمومی منطقه و جهان پررنگ‌تر کرد. ضمن اینکه با روی کارآمدن دولت‌های جدید پس از سرنگونی حکومت‌های وابسته و انحصارطلب عرب، دولت قطر می‌توانست خود را به عنوان حامی نظم جدید در منطقه نشان دهد  و بر نفوذ خود در خاورمیانه بیافزاید.

دوم اینکه اگر حمایت قطر موفقیت‌آمیز می‌شد، می‌توانست دو «رقیب» سرسخت خود در منطقه یعنی عربستان و مصر را به «متحد» تبدیل کند. ولی با وجود تحولات در کشورهای کم اهمیت‌تر، همچنان حکومت‌های این دو کشور، سر پا هستند و سیاست‌های گذشته را دنبال می‌کنند. قطر تنها کشوری در شورای همکاری خلیج فارس است که مخالف فصل الخطاب بودن عربستان است.


در داخل قطر به دلیل جمعیت اندک و رفاه نسبی، ناآرامی جدی مشاهده نشد. مردم قطر ترجیح می‌دهند در مسیر رشد اقتصادی مانع‌تراشی نکنند و به خاطر اهداف دموکراتیک، رفاه خود را خدشه‌دار نکنند. اما به نظر می‌رسد حمد بن خلیفه نگرانی‌ها را درک کرده است. وی ابتدا یک رژیم غذایی سرسختانه را تجربه کرد تا ظاهرش بیش از امیر عربستان به امیر امارات شبیه شود. ولی نهایتاً برای در امان ماندن از رشد اعتراضات نسبت به حکومت پادشاهی یک خاندان در شبه جزیره قطر، در سال 2013 میلادی حکومت را به پسر 33 ساله‌اش «تمیم بن حمد آل ثانی» واگذار کرد.


جمع بندی

کشور کوچک قطر اگر چه انقلابی را در تاریخ سیاسی اخیر خود تجربه نکرده است، اما تمام آثار یک انقلاب در فرهنگ و جامعه و اقتصاد این کشور به چشم می‌خورد. تغییرات شتابانی در رفاه، دانش و سبک زندگی قطری‌ها به وجود آمده و سیاست خارجی آن توانسته جایگاه ویژه‌ای به این شبه جزیره در هندسه روابط کشورهای منطقه بدهد. سران این کشور تلاش می‌کنند از هر فرصتی برای تقویت قدرت منطقه‌ای و افزایش رشد اقتصادی قطر بهره گیرند و با ایجاد امکانات بهداشتی و آموزشی و فناورانه لازم، ظاهرِ یک زندگی اروپایی را برای اقوام متنوع ساکن در قطر فراهم سازند.

با این حال دو مانع اصلی در مسیر حرکت قطر وجود دارد: هیأت حاکمه انحصارطلب در یک نظام پادشاهی، وابستگی شدید به درآمدهای نفت و گاز. راه گریز از عواقب ناخوشایند این دو ویژگیِ ریشه‌دار در جامعه قطر، جلوگیری از افزایش جمعیت در این کشور است اما از طرف دیگر بدون افزایش جمعیت ماهر در میان قطری‌ها و بدون جذب سکنه مقیم از کشورهای دیگر، امکان تداوم رشد قطر وجود ندارد. این وضعیت به بن‌بستی در شبه جزیره کوچک خلیج فارس تبدیل شده؛ بن‌بستی که حل آن را امیر پیشین به تمیم آل ثانی سپرده ولی آمارها نشان از تداوم آن دارد.



منابع:

http://www.aljazeera.net/portal/pages