در هفدهمین اجلاسیه اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیه قم زمانی که حجت‌الاسلام ترابی شهرضایی مسئول کمیسیون اساتید در بیان دلایل افت تحصیلی طلاب و راهکار ارتقای سطح تحصیلی آنها از واژه «افت شدید علمی در حوزه» استفاده کرد، آیت‌الله حسینی بوشهری مدیر حوزه‌های علمیه با رد این موضوع گفت: «یکی از مسائلی که اخیرا به شکل فزاینده‌ای مطرح می‌شود، القای افت شدید تحصیلی در حوزه است. من این ادعا را سخن ناروا در حق حوزه علمیه می‌دانم؛ حوزه علمیه شایسته این گونه تعبیرها نیست.»
اما حجت‌الاسلام والمسلمین ناطق نوری در چهارمین اجلاسیه مدیران حوزه‌های علمیه تهران با صراحت از افت حوزه علمیه انتقاد کرد و گفت: «باید امروز فکر کنیم که حوزه‌های علمیه در زمان قدیم چگونه بودند و چه خروجی‌ای داشتند. بنده در دیداری که با آیت‌الله مکارم شیرازی داشتم به ایشان عرض کردم که امروز سطح حوزه‌های علمیه و معلومات طلبه‌ها بسیار پایین آمده. در گذشته مساله‌ای به نام حضور و غیاب و مدرک وجود نداشت و طلبه‌ها برای آموختن علم کار خودشان را می‌کردند و اصولا درس برای امتحان نبود اما سطح معلومات طلاب بسیار بالا بود و درس را جدی می‌گرفتند اما امروزه متاسفانه سطح معلومات در برخی از طلبه‌ها بسیار پایین آمده است.»
مسئول مدرسه علمیه امام حسن مجتبی(ع) با بیان اینکه حوزه‌های علمیه امروز مدرک‌گرا شده‌اند، گفت: «ما روزی به دنبال حاکم شدن سیستم حوزوی در دانشگاه‌ها بودیم اما امروز خود ما به سمت سیستم دانشگاهی رفته‌ایم.»
وضع علمی و آموزشی حوزه علمیه پیش از این هم مورد انتقاد جدی تعدادی از بزرگان حوزه بود. نمونه‌اش آیت‌الله العظمی شبیری زنجانی است که سال گذشته در دیدار با جمعی از طلاب علوم دینی گفت: «الان در حوزه مایه علمی خیلی کم شده و آقایان باید سعی کنند مایه‌های علمی سابق را زنده کنند. میراث علمی گذشته دارد از بین می‌رود و شیخ مرتضی انصاری و آخوند خراسانی دیگر پیدا نمی‌شود. لایه‌های سطح پایین به‌عنوان اجتهاد تلقی می‌شود.»
آیت‌الله العظمی مظاهری نیز اردیبهشت امسال در دیدار با اعضای دبیرخانه نشست دوره‌ای اساتید حوزه تاکید کرد: «من الان می‌بینم که حوزه‌ها از نظر علمی افت کرده اند. حوزه‌ها فراوان است؛ اما آنها جزئند و بر روی آنها حساب نمی‌شود؛ یکی مشهد و یکی اصفهان و ام الحوزات قم هر سه را من می‌بینم، افت علم دارند. ادیب خوب الان یا نیست یا خیلی کم هست. فقیه در مخاطره عجیبی واقع شده است. فقاهت که بچه‌بازی نیست؛ من یادم نمی‌رود بعضی اوقات آقای داماد لطف خاصی به من داشتند؛ علاوه بر اینکه شاگرد استاد بودیم رفیق بودیم؛ به من می‌گفت: فلانی، فقه مشکل است. بعضی اوقات به من می‌گفتند: بر روی این مسأله هفت ساعت کار کردم. این می‌شود فقیه. حالا استاد می‌آید یک شرح فرائدی می‌بیند، همان شرح را هم می‌خواهد که معنا کند برای این طلبه‌ها. آن وقت هم نمی‌داند که فرائد یعنی چه؛ دایره المعارف اصول یعنی چه… من می‌بینم افت علم در حوزه‌ها [را]؛ با کمال تأسف قم با اون سر و صدای مقدسش این افت علم را دارد. فقه جواهری، فقه سنتی، فقه روایی کم پیدا می‌شود.»
اساتید سطوح مختلف حوزه نیز معتقدند که نظام آموزشی حوزه با وجود تربیت هزاران نخبه و عالم دینی، امروز در مواجهه با پدیده‌های نوظهور و مدرن، وارد چالشهای جدیدی شده است.
از یک سو عده‌ای معتقدند که منشا افول تحصیلی طلاب علوم دینی را می‌توان در کمرنگ شدن سنتهای اصیل و کارآمد حوزه همچون پیش مطالعه، انس بین طلاب و استادان، مباحثه و... یافت. این افراد عمدتا از استادان شاخص حوزه‌های علمیه هستند که بارها نسبت به کمرنگ شدن این سنتها در حوزه هشدار داده‌اند.
عده‌ای دیگر معتقدند که پیشرفت علوم و پیدایش مسائل جدید ایجاب می‌کند که طلاب علوم دینی همپای سایر نظام‌های آموزشی، راه مدرنیته را در پیش بگیرند.
اما به نظر می‌رسد تفکر بیشتر نخبگان حوزوی به در هم آمیختن سنت و مدرنیته باشد؛ روشی که ضمن حفظ سنتهای اصیل حوزه، طلاب علوم دینی را به تبحر در پاسخگویی به مسائل روز و بکارگیری از تجهیزات مدرن رهنمون می‌کند.
برای بررسی عمیق‌تر این پرونده، سلسله گفتگوهایی با تنی چند از استادان و نخبگان حوزوی داشت تا مسائلی همچون دلایل کمرنگ شدن سنتهای اصیل حوزه، گرایش طلاب علوم دینی به دریافت مدرک دانشگاهی، افت تحصیلی در حوزه‌های علمیه و موارد اینچنینی را واکاوی کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالقاسم علیدوست، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در این باره معتقد است که حوزه علمیه با وجود اینکه از یک روش سنتی در آموزش متابعت می‌کند اما مولفه‌های مثبت و منحصر به فردی در نظام آموزشی دارد که قابل الگوگرفتن برای سایر نهادهای آموزشی است.
اصلاح نظام آموزشی حوزه با بارش فکری
این استاد حوزه در عین حال که تنازع بقا در انتخاب استاد، رابطه معنوی بین استادان و طلاب، اصل خودجوش بودن طلاب در تحصیل و انتخاب دروس، نظام مباحثه، متن‌محوری و دقت‌هایی که در متون حوزه می‌شود را از امتیازات مهم حوزه‌های علمیه برشمرد، تاکید کرد که در کنار این امتیازات، نمی‌شود ادعا کرد که نظام آموزشی حوزه بهترین نظام آموزشی و بدون آسیب است و نیاز به آسیب شناسی ندارد.
این عضو جامعه مدرسین پیشنهاد کرد که دست اندرکاران و متولیان حوزه باید با مشارکت اساتید حوزه یک بارش فکری در این ارتباط داشته باشند و اتاق‌های فکر ایجاد کنند که مسائل آموزشی حوزه را دائم آسیب شناسی کنند و برای برطرف کردن آسیب‌ها راه حل ارائه کنند.
مدرک معادل توهین به حوزه است
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمد واعظ موسوی استاد درس خارج حوزه و عضو مجلس خبرگان رهبری یکی از استادانی است که در مورد اعطای مدرک معتبر بر اساس نظام آموزشی واحدی به طلاب حرف‌هایی دارد. وی افت تحصیلی در نظام آموزشی حوزه را اصلی‌ترین دغدغه استادان، برنامه‌ریزان، مرکز مدیریت و شورای عالی حوزه‌های علمیه بیان کرد و افزود: امروزه هزاران دانش آموخته حوزه علمیه وقتی به مرکز مدیریت یا مرکز اعطای مدارک مراجعه می‌کنند با چالشهای جدی مواجه می‌شوند. اینکه بگوییم مدرک معادل به طلبه‌های علوم دینی می‌دهیم نوعی توهین به نظام حوزه است، یا اینکه بگوییم امتحانات را بر اساس ملاک‌های خودمان پیش ببریم و دیگر نظام‌های آموزشی باید خودشان را با ما تطبیق دهند، برخورد شعاری است.
وی با اشاره به گرایش برخی طلاب به تحصیل در دانشگاه‌ها اضافه کرد: برای جلوگیری از فرار مغزها و طلابی که با هزار امید و آرزو وارد حوزه شدند، باید بتوانیم آنها را اقناع کنیم و جلوی ورود آنها به مراکز علمی دیگر که صرفا برای دریافت مدرک هستند گرفته شود.
| نام | مهمترین اظهارنظر | پیشنهاد |
| حجت‌الاسلام علیدوست | در کنار امتیازات حوزه علمیه نمی‌شود ادعا کرد که نظام آموزشی حوزه بهترین نظام آموزشی و بدون آسیب است. | متولیان حوزه باید با مشارکت اساتید یک بارش فکری ایجاد کنند و با تشکیل اتاق فکر، مسائل آموزشی حوزه را دائم آسیب‌شناسی کنند و راه‌حل ارائه دهند. |
| حجت‌الاسلام واعظ موسوی | دادن مدرک معادل به طلاب، توهین به حوزه است. افت تحصیلی در نظام آموزشی حوزه اصلی‌ترین دغدغه است. | بر اساس آنچه که برای تشخیص واحدهای درسی در نظام‌های رایج آموزشی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد، در حوزه‌های علمیه هم به عنوان معیار و سنجش در نظر گرفته شود. |
آیت‌الله حسن ممدوحی- عضو مجلس خبرگان رهبری در بررسی وضع آموزشی حوزه‌های علمیه اظهار کرد: عده‌ای از طلبه‌های حوزه به صورت ذوقی کار می‌کنند و دنبال دریافت مدرک هستند که مسئولان حوزه باید حساب اینها را از طلبه‌های بااستعداد و زبده جدا کنند. انقلاب و نظام اسلامی طلبه‌هایی می‌خواهد که از بین آنها علامه امینی صاحب الغدیر، علامه نائینی، امام خمینی، آیت‌الله آقامجتبی تهرانی و امثال این بزرگان تربیت شوند.
وضع آموزشی حوزه قابل قبول نیست
این عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با تاکید بر اینکه حوزه علمیه باید طلبه‌های جوان را به تحصیل علم و تهذیب نفس تشویق کند، گفت: طلبه‌ای که با کیف سامسونت برای دریافت مدرک به دانشگاه می‌رود نمی‌تواند در حوزه علمیه علمیت ایجاد کند.
آیت‌الله ممدوحی اظهار کرد: ما معتقدیم وضعیت آموزشی حوزه‌های علمیه غیرقابل قبول است. باید توجه داشت که حوزه روی علمیت قائم است نه روی مدرک.
شیوه تدریس استادان حوزه باید کارآمدتر بشود
حجت‌الاسلام حسن نظری شاهرودی - معاون جامعه مدرسین درباره آسیب‌پذیربودن طلاب در برابر سنتهای اصیل حوزه اظهار کرد: سنت مباحثه به گونه‌ای است که استاد حوزه باید بر شاگردان اشراف داشته باشد و مرتب آنها را به مباحثه تشویق کند اما محدودیت و تلف‌شدن وقت طلبه‌ها در رفت و آمدها، مقداری آنها را در برابر انجام سنتهای کارآمد حوزه علمیه آسیب‌پذیر کرد اما در عین حال نمی‌شود مباحثه را نادیده انگاشت و به راحتی از کمرنگ شدن آن در حوزه سخن گفت.
رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه زیاد بودن تعداد شاگردان را یکی از دلایل کمرنگ شدن مباحثه و سنتهای موثر آموزشی حوزه بیان کرد و ادامه داد: می‌شود با تشکیل حلقه‌های ۱۰ - ۲۰ نفره و تعیین رابطی که اشراف کافی بر مباحث استاد دارد، مباحثات سه یا چند نفره را تشکیل داد.
وی بر لزوم استفاده از وسایل کمک آموزشی در کلاس و مشارکت دادن بیشتر شاگردان تاکید کرد و افزود: بنده این شیوه را تجربه کردم که وقتی از تخته وایت برد و ماژیک استفاده می‌کنم شاگردان بهتر یاد می‌گیرند. اگر بخواهیم مقداری در استفاده از وسایل کمک آموزشی جلوتر برویم، معتقدم که استاد نباید در استفاده از کامپیوتر در کلاس درس مشکلی داشته باشد.
بعضی‌ها هدف را گم کرده‌اند
حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا فیاضی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و استاد سطح عالی فقه، اصول، تفسیر و فلسفه در مورد گرایش طلاب به تحصیل در دانشگاه برای اخذ مدرک و فاصله گرفتن حوزه و طلاب از سنتهای اصیل حوزه اظهار کرد: دلیل فاصله گرفتن از سنتهای اصیل این است که بعضی‌ها هدف را گم کرده‌اند. اگر هدف ما ادامه راه بزرگان حوزه است که عبارت است از تفقه در دین و رساندن دین به مردم؛ باید همان طوری که آیت‌الله جوادی آملی فرمودند الان که تمام دنیا منتظر ما هستند و از ما می‌خواهند اسلام را برای آنها تبیین کنیم، به مراتب باید جدیت و احساس مسئولیت ما بیشتر شود.
رئیس هیئت مدیره مجمع عالی حکمت اسلامی تاکید کرد: البته حوزه‌های علمیه در این بخش نیروهای مخلص، جدی و پراستقامتی دارد ولی همواره با آفت‌هایی مواجه بوده است.
حجت‌الاسلام فیاضی با ذکر برخی آفت‌های حوزه، گفت: برخی حوزویان به مسائلی که از شئون حوزه علمیه نیست سرگرم هستند و یا راه را درست نشناخته‌اند که قدر این را بدانند.
| نام | مهمترین اظهارنظر | پیشنهاد |
| آیت‌الله ممدوحی | وضعیت آموزشی حوزه‌های علمیه غیرقابل قبول است. حوزه باید روی علمیت قائم باشد نه روی مدرک. | عده‌ای از طلبه‌ها به صورت ذوقی کار می‌کنند و دنبال دریافت مدرک هستند که مسئولان حوزه باید حساب اینها را از طلبه‌های بااستعداد و زبده جدا کنند. |
| حجت‌الاسلام نظری‌شاهرودی | محدودیت و تلف‌شدن وقت طلبه‌ها در رفت و آمدها و زیادبودن تعداد شاگردان باعث کمرنگ‌شدن مباحثه و سنتهای موثر آموزشی حوزه شد. | با تشکیل حلقه‌های ۱۰ - ۲۰ نفره و تعیین رابطی که اشراف کافی بر مباحث استاد دارد، می‌توان مباحثات سه یا چند نفره را تشکیل داد. ضمن استفاده از وسایل کمک آموزشی، شاگردان در امور درسی بیشتر مشارکت داده شوند. |
| حجت‌الاسلام فیاضی | دلیل فاصله گرفتن از سنتهای اصیل حوزه این است که بعضی‌ها هدف را گم کرده‌اند. | اگر هدف ما ادامه راه بزرگان حوزه (تفقه در دین و رساندن دین به مردم) است باید جدیت و احساس مسئولیت داشته باشیم. |
سهولت دسترسی به مدارک دلیل گرایش طلاب به تحصیل در دانشگاه
حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی کلباسی، مدیر امور مراکز تخصصی حوزه‌های علمیه کشور به این سئوال پاسخ داد که چرا با وجود تنوع رشته‌ها و مراکز تخصصی و حوزوی و اعتباری که مدارک نظام آموزشی حوزه دارد، طلاب علوم دینی برای ادامه تحصیل به دانشگاه‌ها روی می‌آورند؟
وی تاکید کرد: پدیده گرایش طلاب به دانشگاه معلول عوامل مختلفی است که یکی از آنها سهولت دسترسی به مدرک تحصیلی در نظام آموزشی دانشگاه است.
این استاد حوزه با اشاره به دشواری تحصیل در حوزه علمیه اظهار کرد: واحدهایی که یک طلبه باید در سطح سه تخصصی حوزه بگذراند، دو برابر واحدهای مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه است.
سنتهای حوزه نباید به بهانه تحول مورد بی‌توجهی قرار گیرد
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد فخار طوسی استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم با اشاره به تعریف مقام معظم رهبری از بحث تحول در حوزه در سفری که به قم داشتند، اظهار کرد: ایشان در یک تعریف بسیار مهم و راهبردی فرمودند که تحول می‌تواند معنای مثبت و منفی داشته باشد و اگر در تحول و تغییری که ایجاد می‌شود پسرفت وجود داشته باشد به معنای تحول منفی است.
وی افزود: از این منظر اگر در فعالیت‌های حوزه، تغییراتی صورت بگیرد که به واسطه آن ارزش‌های مثبت و سنتی حوزه را از دست بدهیم به تصور این که داریم تحول ایجاد می‌کنیم، این یک تحول منفی است چراکه ما در این وضعیت آن چیزهایی که نقاط قوت و برجستگی‌های حوزه بوده است را از دست داده یا کمرنگ کرده‌ایم.
وی گفت: در تحول باید بکوشیم آن چیزهایی که می‌تواند به عنوان نقاط قوت باشد را در خودمان تقویت کنیم و از روش‌های جدید بهره ببریم که این امر البته باید با حفظ اصالت‌ها و سنتهای حوزه باشد.
آزادی طلاب در انتخاب استاد باید حفظ شود
آیت‌الله محسن فقیهی - عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم معتقد است که نظام‌مند بودن حوزه دارای ویژگی‌هایی است که می‌تواند باعث تقویت حوزه و پیشبرد علم و تقوا میان طلاب علوم دینی شود.
وی تاکید کرد: این نظام آموزشی باید به گونه‌ای باشد که در عین اینکه درس‌ها و بحثها با نظم خاصی پیش می‌رود، آزادی طلاب علوم دینی حفظ شود.
آیت‌الله فقیهی آزادی در انتخاب استاد را برای سطوح پایین حوزه، مهم دانست و افزود: این آزادی را باید در حوزه‌های علمیه حفظ کنیم. آزادی در انتخاب استاد در برخی سطوح حوزه از جمله در پایه‌های اول و دوم تا رسائل و مکاسب وجود ندارد، یعنی طلبه‌ها در مدارسی شرکت می‌کنند که استادان حوزه انتخاب شده و در ساعت معینی درس می‌دهند و طلبه‌ها باید در این درس شرکت کنند.
وی آزادی طلبه‌ها در کنار نظام مند بودن آموزش را مورد تاکید قرار داد و اضافه کرد: باید در سطوح پایین حوزه هم استادانی به طلبه‌ها معرفی شوند و طلبه‌ها آزادانه در این درس‌ها شرکت کنند.
| نام | مهمترین اظهارنظر | پیشنهاد |
| حجت‌الاسلام کلباسی | سهولت دسترسی به مدرک تحصیلی و معروف‌بودن مدارک دانشگاهی عامل گرایش طلاب به تحصیل در دانشگاه است. | مدارج علمی حوزه به گونه‌ای تعریف شود که ارزش آن از مدارک دانشگاهی بالاتر است. تسهیلاتی برای طلاب در نظر گرفته شود که رغبتی به تحصیل آسان در دانشگاه نداشته باشند. |
| حجت‌الاسلام فخارطوسی | مباحثه، تقریر و تدریس آزاد از جمله ارزش‌ها و سنتهای حوزوی است که نباید به بهانه تحول و بهره‌گیری از روش‌های نوین آموزشی مورد بی‌توجهی قرار گیرد. | با حفظ سنتهای حوزه، از روش‌های جدید بهره ببریم اگر بتوانیم متون جدید و ناظر به مسایل روز را با حفظ همان اصالت‌ها ارائه و عرضه کنیم در جهت تحول مثبت و مطلوب گام برداشته‌ایم. |
| آیت‌الله فقیهی | آزادی در انتخاب استاد در برخی سطوح حوزه از جمله در پایه‌های اول و دوم تا رسائل و مکاسب وجود ندارد. | آزادی طلبه‌ها در کنار نظام‌مندبودن آموزش مورد تاکید است. باید در سطوح پایین حوزه استادانی به طلبه‌ها معرفی شوند و طلبه‌ها آزادانه در این درس‌ها شرکت کنند. |
افت تحصیلی در حوزه‌ها وجود دارد
حجت‌الاسلام حسن قاسمی - مدیر سابق مدرسه علمیه امام رضا(ع) با بیان اینکه برنامه آموزشی حوزه‌های علمیه باید پویاتر باشد گفت: سرعت علم در عصر فعلی زیاد است، تنوع و کیفیت و نوع ارائه آموزش‌ها متنوع شده و اگر حوزه بخواهد ساز و کار قدیمی و سبک ثابتی را پیش بگیرد قطعا نمی‌تواند در اهدافی که دارد موفق باشد لذا دوستان دچار یک مغالطه شده‌اند که می گویند حوزه‌های علمیه دچار غفلت علمی شده‌اند. از جهتی هم درست می‌گویند و هم درست نمی‌گویند. نظام حوزه باید یک نظام واقع بینانه باشد و سیستم آموزشی و پژوهشی حوزه باید سازوکارهای خاصی که برای کیفی کردن لازم است را بشناسد و بومی کند تا با آرمان‌ها و سیاست‌ها و راهبردهای حوزه همخوانی داشته باشد.
مدیر سابق مدرسه علمیه امام رضا(ع) در پاسخ به این سئوال که آیا افت تحصیلی در حوزه ها وجود دارد یا خیر؟ گفت: بله وجود دارد، چون شما تصور کنید طلبه ای از دیپلم وارد حوزه می شود و تا بخواهد به سطوح عالی برسد اگر خوب درس بخواند در سن ۲۹ سالگی موفق می شود و اگر قرار باشد ازدواج کند گرفتار زندگی و مشکلات اقتصادی می شود و به تبع آن به دنبال مشاغلی برای تامین هزینه‌های زندگی می رود که خارج از هدفی است که دارد، لذا همین امر افت تحصیلی ایجاد می کند.
گرایش طلاب به مدرک گرایی
آیت‌الله احمد بهشتی - عضو مجلس خبرگان رهبری و یکی از استادان حوزه علمیه قم معتقد است که مدرک گرایی در حوزه رواج یافته و این یک واقعیت است که طلاب به دریافت مدرک گرایش دارند.
وی مدرک را انگیزه‌ای برای تحصیل طلاب ذکر کرد و در عین حال گفت: باید سعی شود ضمن گرایش طلاب به مدرک، توجه جدی به معلومات و عمق تدریس و تعلم و تربیت باشد، یعنی ضمن اینکه طلاب مدرک می‌گیرند، افراد فاضل و باسواد تربیت شوند.
وضع آموزشی و علمی حوزه‌های علمیه مطلوب نیست
آیت‌الله علی اکبر رشاد- رئیس شورای حوزه‌های علمیه استان تهران، در خصوص مسائل مطرح شده مبنی بر وجود افت تحصیلی در حوزه‌های علمیه گفت: وضع آموزشی و علمی موجود در حوزه‌های علمیه مطلوب نیست اما روش های علمی - آموزشی سابق هم بدون اشکال نبوده است.
وی اظهار داشت: با شیوه و روش سابق علمی نیز در حوزه‌های علمیه کم نبودند افرادی که عمری در حوزه‌های علمیه حضور داشتند و چیزی فرا نمی‌گرفتند اما در عین حال افراد بسیار بزرگ، فقهای عالم و علمای برجسته‌ای در طول تاریخ با همان رویه‌های سابق وجود داشتند.
وی افزود: در سیستم آموزشی فعلی هم برنامه‌ها و نواقصی وجود دارد که باعث تلف شدن عمر و وقت طلبه‌ها می‌شود و در عین حال در بستر شرایط کنونی حوزه‌های علمیه هم فضلا و طلاب خوش فکر، عالم و توانمندی که به آینده آنها امید بسیاری است وجود دارند، بنابراین در هر ۲ روش علمی - آموزشی قدیم و جدید وضعیت متفاوت است.
رئیس شورای حوزه‌های علمیه استان تهران گفت: لازمه این بهبود شرایط آموزشی در حوزه‌ها این است که حوزه‌ها از سویی سنتهای اصیل، آزموده و کهن خود را از نو بازیابی کنند. همچنین مطابق شرایط تاریخی و مسائل روز بازسازی و روزآمد شوند و به اجرا برسند.
وی افزود: از سوی دیگر باید اساس و ریشه‌ها حفظ شود در کنار اینکه باید با زمان منطبق شویم، اگر چنین سازمانی در حوزه‌های علمیه پدید بیاید می توان گفت طلاب هم به لحاظ عمق و علمیت و هم به جهات معنوی بهتر خواهند بود.
| نام | مهمترین اظهارنظر | پیشنهاد |
| حجت‌الاسلام قاسمی | افت تحصیلی در حوزه وجود دارد. چینش درس‌ها در برخی از پایه‌ها منطقی نیست. سال‌های تحصیل برای طلاب زیاد است. | باید کمیت را منطقی کنیم. سیستم آموزشی و پژوهشی حوزه باید سازوکارهای خاصی که برای کیفی کردن لازم است را بشناسد و بومی کند. |
| آیت‌الله بهشتی | مدرک گرایی در حوزه رواج یافته است. در گذشته، طلاب علوم دینی دنبال مدرک نبودند و فقط تلاش می‌کردند از نظر علمی و تهذیبی ارتقا پیدا کنند ولی الان دنبال مدرک هستند. | سعی شود ضمن گرایش طلاب به مدرک، توجه جدی به معلومات و عمق تدریس و تعلم و تربیت باشد، یعنی ضمن اینکه طلاب مدرک می‌گیرند، افراد فاضل و باسواد تربیت شوند. |
| آیت‌الله رشاد | وضع آموزشی و علمی موجود در حوزه‌های علمیه مطلوب نیست. در سیستم آموزشی فعلی برنامه‌ها و نواقصی وجود دارد که باعث تلف شدن عمر و وقت طلبه‌ها می‌شود. | لازمه بهبود شرایط آموزشی در حوزه این است که حوزه سنتهای اصیل، آزموده و کهن خود را از نو بازیابی کند و مطابق شرایط تاریخی و مسائل روز بازسازی و روزآمد شود و به اجرا برسد. |
اهمیت حفظ سنتهای حوزه
حجت‌الاسلام مصطفی حسینی نیشابوری، رئیس حوزه علمیه امام رضا(ع) اظهار کرد: برای تحول در حوزه آموزشی و علمی هدف این نیست که سنتهای خوب و گرانبهای حوزه مانند مباحثه، پیش مطالعه، انس مستمر و مدام از ابتدا تا انتها با استاد به فراموشی سپرده شود، بلکه باید این فضاها تقویت شود، امروزه حتی بسیاری از کشورها به مباحثه علمی توجه می کنند و هدف ما این است که این سنتها که کمرنگ شده را تقویت کنیم.
وی در خصوص سیستم آموزشی حوزه علمیه گفت: در گذشته سیستم علمی حوزه‌های علمیه پژوهش محور بوده و بسیاری از اساتید را به خاطر همین روش علمی همه می شناسند و با آثاری که منتشر کرده‌اند معروف هستند و کارهای پژوهش آنقدر پررنگ بوده که اثر به خوبی شناخته می شود.
وی افزود: هدف ما این است که در حوزه علمیه امام رضا(ع) موضوع پژوهش را پررنگ کنیم و در روند نمره دادن به طلبه‌ها موضوع پژوهش را حتما مورد توجه قرار دهیم.
آمیختن سنت و مدرنیته در حوزه
آیت‌الله هاشم هاشم‌زاده هریسی -عضو مجلس خبرگان رهبری درباره اهمیت توجه به سنتهای حوزوی اظهار کرد: سنت یادگاری است که از گذشته‌ها مانده است. در گذشته معمولا انسان‌های بسیار دقیق، وارسته و مجربی بودند که همه مسائل را با کوشش و تلاش به دست آوردند و امروز حاصل تلاش‌های آنها برای ما سنت است.
این استاد حوزه علمیه معتقد است که سنتهای حوزه با خون دل خوردن و اخلاق و تلاش‌های بسیار به دست آمده و باید حفظ شود. البته مسائل و نیازهای زیاد دیگری پیش می‌آید که در زمان گذشته نبوده، بنابراین جمع کردن سنت و مدرنیته یک هنر است. سنت‌گرایی بد نیست، تجددگرایی هم به تنهایی خوب نیست؛ این دو اگر با هم آمیخته شوند زیبا می‌شود.
وی سنت‌گرایی در کنار توجه به روش‌ها و نیازهای جدید را مهم دانست و افزود: بعضی‌ها به سنت علاقه دارند و غیر از این را نمی‌پسندند که این تحجر است، بعضی دیگر فقط به مدرنیته گرایش دارند و نسبت به سنت بی‌‌توجه هستند که این رویه، روشنفکرگرایی غرب گرایانه است.
مدرک گرایی در حوزه جدی نیست
اما آیت‌الله سیدمحمد غروی که در شورای عالی حوزه‌های علمیه عضویت دارد همانند آیت‌الله حسینی بوشهری معتقد است که عده‌ای با افراط‌گری یا بی‌اطلاعی به دنبال این هستند که حوزه‌های علمیه را مدرک‌گرا جلوه دهند. من مدرک‌گرایی در حوزه را خیلی جدی تلقی نمی‌کنم، زیرا حوزه علمیه نیز یک ارزیابی دارد و به طور طبیعی هر سطح و مقطعی باید با همان مدرک ارزیابی شود.
وی تاکید کرد: از ویژگی‌های سطح سه و چهار این است که غیر از برنامه‌های درسی و امتحانات، طلاب باید رساله علمی تدوین کنند که این ویژگی باعث می‌شود طلاب به قلم‌زدن هم مسلط شوند. در واقع گاهی اوقات با همین مدارک سطح علمی افراد ارزیابی می‌شود تا حق معنوی و علمی آنان ضایع نشود.
آیت‌الله غروی با اشاره به طولانی‌بودن دوره‌های آموزشی حوزه‌های علمیه، گفت: طولانی بودن دوره‌های آموزشی برای طلاب لازم است، زیرا طلبه باید مایه و قوت علمی داشته باشد و این مهم مستلزم گذراندن این دوره‌هاست.
وی عنوان کرد: بافت حوزه‌های علمیه ایجاب کرده که طول دوره قبل از دروس خارج حوزه برای متعارف طلبه‌ها حدود ۱۰ سال است. اما طلاب حوزه‌های علمیه می‌توانند با مطالعه زیاد دوره‌های آموزشی خود را کوتاه‌تر کنند؛ برخی از بزرگان و اساتید حوزه‌های علمیه دوره صرف را ۵ ساله گذرانده‌اند.
| نام | مهمترین اظهارنظر | پیشنهاد |
| حجت‌الاسلام حسینی نیشابوری | برای تحول در حوزه آموزشی و علمی هدف این نیست که سنتهای خوب و گرانبهای حوزه مانند مباحثه، پیش مطالعه، انس مستمر با استاد به فراموشی سپرده شود. | سنتها حفظ شود. پژوهش در حوزه پررنگ شود و در روند نمره دادن به طلبه‌ها، موضوع پژوهش را حتما مورد توجه قرار دهیم. |
| آیت‌الله هاشم‌زاده هریسی | سنتهای حوزه با خون‌دل خوردن و تلاش‌های بسیار به دست آمده و باید حفظ شود. البته نیازهای زیادی پیش می‌آید که در زمان گذشته نبوده. جمع‌کردن سنت و مدرنیته یک هنر است. | حوزه علمیه باید سنت و مدرنیته را در هم آمیزد تا ضمن حفظ سنتهای اصیل بتواند پاسخگوی نیازهای روز باشد. |
| آیت‌الله غروی | مدرک‌گرایی در حوزه را خیلی جدی تلقی نمی‌کنم. عده‌ای با افراط‌گری یا بی‌اطلاعی به دنبال این هستند که حوزه‌های علمیه را مدرک‌گرا جلوه دهند. | طولانی بودن دوره‌های آموزشی برای طلاب لازم است، زیرا طلبه باید مایه و قوت علمی داشته باشد و این مهم مستلزم گذراندن این دوره‌هاست. |
این اظهارنظرها در حالی است که برخی بزرگان حوزه با وجود اینکه نسبت به تعطیلات حوزه یا مسائل آموزشی آن انتقاداتی دارند، نسبت به آینده علمی حوزه خوش‌بین هستند. آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی از این افراد است که در اجلاسیه اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیه قم بیان داشت: با این سخن که حوزه دچار افت تحصیلی شده، موافق نیستم، چون ما روز به روز شاهد پیشرفت در این حوزه هستیم.
به هر حال برخی اساتید حوزه معتقدند که مسئولان حوزه باید با آغوش باز از انتقادات استقبال کنند، نه اینکه با به کار بردن تعبیر ناروا، منتقدان را به تشکیل کمیته‌ای برای بررسی و قضاوت عادلانه حواله دهند و یا آنها را به افراط گرایی یا بی اطلاعی متهم کنند.
