«فرسوده بودن سامانه‌ها، نارسایی پشتیبانی و لجستیکی، پیچیدگی در امر تعمیر
و نگهداری، بهره نگرفتن از توانمندی‌ها و فناوری‌های نوین،به ویژه در
رویارویی با قابلیت‌های جنگ الکترونیک دشمن، نبود هماهنگی در سامانه
فرماندهی و کنترل و ارتباطات ارتش با سامانه فرماندهی و کنترل و ارتباطات
ارتش با سامانه هواپیمایی کشوری، نیروهای نظامی و سامانه‌های مرتبط با
موضوع، فقدان رادارهای پرقدرت در برخی از نقاط حساس کشور، نقص در پوشش
راداری به دلیل کمبود در تعداد سامانه‌های مورد نیاز در پایان جلسه یاد شده
که تحت عنوان «به‌سازی پدافند هوایی» و برای کاهش نواقص پوشش رادارهای
پدافند هوایی در اداره پنجم ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران برگزار
شد، پیشنهاد‌هایی به شورای عالی دفاع ارائه شد که یکی از مهم‌ترین راهکار
ارائه شده، استفاده از سامانه راداری پرنده بود.
یکی از عواملی که منجر به بروز موارد ضعف مورد اشاره شده توجه بیش از حد معقول شاه ایران به دفاع هوایی ایران در سال‌های پیش از انقلاب مبتنی بر دفاع هوایی هواپایه و استفاده از هواپیماهایی نظیر «ف-14» برای مقابله با انواع تهدید‌های هوایی بود. در آن سال‌ها از پدافند هوایی زمین به هوا برای محافظت از فرودگاه‌ها و پایگاه‌های هوایی استفاده می‌شد. البته مناطقی همچون «خارک» و اهواز از این قاعده مستثنی بودند و سامانه‌های «هاوک» در این شهرها برای حفاظت از تأسیسات نفتی و نیروگاهی مستقر شده بود. از ابتدای جنگ تحمیلی تا عملیات «طریق‌القدس» نیز به همین منوال دفاع هوایی هواپایه تکیه‌گاه اصلی ایران در برابر هواگردهای عراقی بود.
ستاد پدافند هوایی و تحولی در عملکرد دفاع هوایی کشور
اگر بخواهیم عملکرد ستاد پدافند هوایی کشور را در دوران دفاع مقدس، از زبان آمار و ارقام بررسی کنیم، باید به این اعداد توجه کنیم:
از تاریخ 25 آبان 1364 (بعد از تشکیل ستاد پدافند هوایی کشور) تا تاریخ 25 آبان 1367، تعداد 127 فروند هواپیما و 67 فروند بالگرد عراقی ساقط شد و 29 نفر از خلبانان عراقی به اسارت درآمدند. این در حالی است که تعداد کل خلبانان اسیر شده عراقی توسط کارکنان پدافند هوایی 59 نفر بودند که 55 نفر خلبان جنگنده و چهار نفر خلبان بالگرد بودند. این تعداد خلبان مربوط به آن دسته از هواپیماهای عراقی است که خلبان آن‌ها زنده به اسارت درآمده‌اند؛ تعداد زیادی از خلبانان عراقی نیز به دلیل اصابت هواگردشان توسط پدافند هوایی به هلاکت رسیدند.
مجموع تجاوزات کشف شده عراق توسط سامانه‌های پدافند هوایی ایران در سه سال آخر جنگ 98 هزار و 792 مورد بوده است. ضمن اینکه تعداد 700 پایگاه دیدبانی عملیاتی شد. (ستاد کل پدافند کشور، 1367: 1) از نظر میزان آمادگی شبکه فرماندهی و کنترل و اجزای کشف هواگرد دشمن، در سه سال آخر جنگ تعداد 54 هزار مورد پیام از پایگاه‌های دیدبانی مبنی بر رویت هواپیما، بالگرد، کشتی، موشک زمین به زمین و... دریافت شد. این در حالی است که فقط در طی سال‌های 1365 الی 1367 تعداد 510 پایگاه دیدبانی در عملیات‌های رزمی حضور موثر داشتند.
سامانه‌های راداری و زمین به هوای پدافند هوایی در دفاع مقدس از نگاه اسناد
همان گونه که اشاره شد، فرماندهی پدافند هوایی در راستای رسالت سنگین خود مبنی بر دفاع هوایی از آسمان جمهوری اسلامی ایران از بدو شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران اقدام به گسترش جنگ افزارهای پدافند زمین و رادارهای خود به مناطق حساس، حیاتی و اقتصادی کشور که مورد هجوم همه جانبه دشمن واقع شده بود کرد و به تدریج با ادامه جنگ و قدرت گرفتن نیروی هوایی دشمن، ادامه فعالیت خود را گسترش داده، به طوری که تا خاتمه جنگ دفاع هوایی بیش از 235 نقطه از نقاط حساس و حیاتی کشور را تأمین می‌کرد. علاوه بر آن در هنگام انجام عملیات آفندی رزمندگان اسلام، اعم از ارتش و سپاه، پشتیانی پدافند هوایی کلیه عملیات را به طور مستقیم از طریق گسترش جنگ افزارهای زمین به هوا و ایستگاه‌های رادار در مناطق عملیاتی و غیرمستقیم از طریق هدایت و کنترل هواپیما عهده‌دار بوده که نقش ارزنده این اقدامات به خوبی در عملیات‌های مهم فتح‌المبین، بیت‌المقدس، محرم، والفجر 8، کربلای 4، کربلای 5 و مرصاد نمایان است.
لازم به ذکر است که در طول هشت سال دفاع مقدس یگان‌های عملیاتی پدافند هوایی با کشف تعداد 48 هزار و 889 مورد حمله هوایی دشمن از طریق شبکه گسترده رادارهای E.W و پایگاه‌های دیدبانی تعداد 605 فروند از هواپیماهای دشمن را منهدم ساخته و تعداد 24 هزار و 862 مورد را نیز با اقدامات راه‌کنشی خنثی کرده است (اسناد موجود در قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا صلی‌الله‌علیه‌وآله).
در واقع در طول سال‌های دفاع مقدس پدافند هوایی با کمترین حمایت خارجی و کمترین میزان افزوده شدن تجهیزات به نسبت نیروی هوایی و پدافند هوایی عراق توانست عملکرد بهتری نسبت به پدافند هوایی آن کشور رقم بزند. در این سال‌ها پدافند هوایی ارتش فقط تجهیزاتی نظیر اسکای گارد، توپ ضد هوایی 23 میلی متری (867 قبضه) و موشک انداز سهند 3 (360 قبضه) به سازمان رزم خود افزود. طی سال‌های جنگ تحمیلی، 1509 قبضه توپ 23 میلی‌متری، 535 رسد توپ اورلیکن، 90 رصد اسکای گارد، 95 رسد راپیر، 74 آتشبار هاوک جابه‌جایی داشته‌اند.
سامانه‌های رادارهای ایران در دفاع مقدس
پیش از بررسی عملکرد سامانه‌های راداری ایران به موقعیت و سال استقرار رادارها اشاره خواهد شد. برخی از سامانه‌های راداری ایران در سال‌های دفاع مقدس عبارتند از:
الف- رادارهای تونیک (انگلیسی) مستقر در دوشان تپه و قلعه مرغی از سال 1337
ب-رادارهای هایدرا (انگلیسی) مستقر در تبریز، بابلسر، مشهد و شهرآباد از سال 1339
ج-رادارهای FPS-100 (امریکایی) مستقر در همدان و دزفول از سال‌های 1345-1346
د-رادارهای FPS-100 (آمریکایی) مستقر در بندرعباس، بوشهر، جاسک و کیش از سال 1350
ه-رادار AR-5 (انگلیسی) مستقر در تبریز از سال 1348
و-هفت دستگاه GPS-11 (آمریکایی) مستقر در آبدانان و بندر طاهری از سال 1353
ح-رادارهای ADS-4 (آمریکایی) مستقر در کرج و بندرعباس (گنو) از سال 1355
ط-رادارهای GPS-11 (آمریکایی) مستقر در جاسک و قلعه مرغی از سال 1350 (بعدا جمع‌آوری شد)
البته در سال‌های پس از جنگ تحمیلی رادارهای JY-14 در طی سال‌های 1370، 1371 و 1372 در چابهار، دزفول و قلعه مرغی مستقر شد. رادار ملی هم در سال 1380 در چوکا و مغان مستقر شد. (گروه اساتید، 1393: 361)
هواپیماهای ساقط شده عراقی توسط دفاع هوایی ایران
در میان هواگردهای مختلف عراقی، بیشترین هواگرد ساقط شده عبارتند از:
-حداقل 40 فروند هواپیمای جنگنده شکاری میگ 21، حدود 100 فروند هوایپمای جنگنده شکاری میگ 23، تعداد 8 فروند هواپیمای جنگنده شکاری میگ 25، حداقل 130 فروند هواپیمای جنگنده شکاری میراژ اف-1.
اعمال مدیریت بر نفرات
بررسی میزان تشویقات و تنبیهات اعمال شده بر کارکنان لایق و یا نفرات خاطی پدافند هوایی،نشاندهنده این واقعیت است که در سال‌های دفاع مقدس، دقت نظر خاصی در نوع مدیریت بر کارکنان پدافند هوایی وجود داشت. میزان پایین تنبیهات نشاندهنده پایین بودن سطح بی‌انضباطی کارکنان و میزان بالای تشویقات، نشان دهنده بالا بودن سطح کیفی عملکرد کارکنان پدافند هوایی است. تعداد تشویقات در نظر گرفته شده برای کارکنان لایق پدافند هوایی در طول سال‌های دفاع مقدس بیش از 20 هزار و 139 مورد شامل (ترفیع، تشویق، تشویق نقدی، اعطای سکه، اعزام به زیارت و...) است.
