سرویس دین مشرق، شاید بیشترین تنوع رسوم را چه به‌لحاظ مذهبی و چه غیرمذهبی بتوانیم در شمال
ایران ببینیم. خطه‌ای سرسبز که مردمان آن، نه‌تنها از شهری تا شهر دیگر
بلکه از یک روستا تا روستای بعدی، در شیوه زندگی، خلقیات و آداب‌ورسوم
متفاوت‌اند. این درحالی است که تفاوت فرهنگی مردمان این شهرها بیشتر از
هرچیز در آداب‌ورسوم مذهبی‌شان بروز پیدا کرده است.
دسته‌گردانی گیلانی‌ها، تفاوت‌های چشمگیری با دیگر شهرها دارد که مهم‌ترین آن، نوحه‌هایی است که در این دسته‌ها خوانده می‌شود. برخلاف شهرهای دیگر که در دسته‌ها شعرهای مذهبی می‌خوانند، در دسته‌های شمالی نوحه‌های یکدستی خوانده می‌شود که هریک با مضمونی نمادین، بیانگر بخشی از وقایع عاشورا هستند.
دسته‌گردانی در اصل یک‌نوع صف آرایی نمادین است برای مقابله با ظلم و ستم که از دل فرهنگ مبارزه تشیع بیرون آمده و پربیراه نیست اگر زادگاه آن را گیلان بدانیم. زیرا همان‌طور که گفته شد دقیق و به شیوه سنتی اجراکردن این رسم، برای گیلانی‌ها اهمیت خاصی دارد. سینه‌زنی، کرپ‌زنی، شام‌غریبان و قوم بنی‌اسد، گونه‌های مختلف دسته‌گردانی در استان گیلان است. این را هم باید گفت که نوع حرکت دسته‌های عزاداری به روابط محله‌ها در شهرها و روستاهای مختلف گیلان برمی‌گردد.
این دسته‌ها هرکدام مبدأ و مسیری از پیش تعیین‌شده دارند و به دید و بازدید هم می‌روند و تقدم و تأخر بنا بر سوابق سنتی برایشان به شدت مهم است.
نکته مهم دیگر نوع نذری‌دادن گیلانی‌هاست. وقتی به مراسم نذری‌دادن این خطه می‌رسیم با آداب و رسومی کاملا متفاوت مواجه می‌شویم. در این منطقه پخت‌وتوزیع نوعی شیرینی به‌نام «ککه» یا «کشته» مرسوم است که با آرد، شکر، آب و روغن تهیه و در تنورهای خانگی پخته می‌شود. این شیرینی در بین عزاداران توزیع می‌شود و گاهی شربت‌ها هم مکمل این رسم هستند. گیلانی‌ها، شربت‌های سنتی را که با عرقیات آماده می‌شود در دسته‌ها توزیع کرده یا در منبع‌های آبی که در اطراف مساجد قرار داده شده‌اند، می‌ریزند تا عزاداران از آن استفاده کنند.
دسته قوم بنی‌اسد چه دسته‌ای است؟
دسته قوم بنی‌اسد یا دسته عرب‌ها، روز دوازدهم محرم یعنی سومین روز شهادت امام‌حسین(ع) و یارانش راه می‌افتد، افراد لباس‌های بلند و سفید می‌پوشند و بیل و کلنگ برمی‌دارند و با سبک نوحه‌هایشان این‌طور وانمود می‌کنند که برای دفن شهدای کربلا می‌روند. این دسته درواقع ترکیبی از دسته‌گردانی و شبیه‌خوانی است. قوم بنی‌اسد از اعراب ساکن در سواحل فرات بودند که روز سوم عاشورا به محل قتلگاه رفتند و اجساد شهدای کربلا را دفن کردند. آذربایجانی‌های ساکن گیلان نیز در روز سوم شهادت امام حسین(ع) دسته‌ای راه‌می‌اندازند و گرباز (بیل‌مخصوص‌شخم‌زدن) برمی‌دارند و به زبان آذری نوحه‌ای می‌خوانند که ما به دفن شهدا آمده‌ایم.
کرپ‌زنی یعنی چی؟
کرپ، قطعه چوبی تراشیده شده به اندازه کف‌دست است که سطح بیرونی آن صاف و در پشت آن بندی قرار دارد که پشت دست می‌گذارند و انگشت‌ها دورتادور آن ثابت می‌شوند. دوتا کرپ را برمی‌دارند و هماهنگ با ریتم نوحه، آنها را برهم می‌زنند. البته این رسم غیر از شهرهای شمالی مثل لاهیجان، لنگرود و آستارا در بعضی دیگر از مناطق ایران مانند آذربایجان، مازندران و هرمزگان نیز رایج است.
زنجیر پایه رسم مخصوص گیلانی‌ها
زنجیر پایه تنها در گیلان رایج است و حلقه یا میله‌ای آهنی است که چند رشته کوتاه زنجیر از آن آویخته‌اند و روی پایه‌ای چوبی- که به بلندی قد آدم است- محکم شده و قطر آن به‌قدری است که کف دست جا بگیرد. کسی که زنجیر پایه را در دست دارد برحسب آهنگ نوحه و در تکیه‌گاه آهنگ، آن را کمی بالا می‌برد و پای آن را محکم به زمین می‌کوبد و در اثر بازتاب ضربه، زنجیر‌های آویخته شده به بالا پرتاب می‌شوند و دوباره پایین می‌آیند و صدایی که ایجاد می‌شود، مثل صدای سنج، ریتم حرکت دسته را تنظیم می‌کند. در کل باید گفت، همه‌جای گیلان تا شب هفتم محرم علم‌بندی تمام می‌شود و دسته‌ها اجرای آداب و رسوم را شروع می‌کنند.
البته مراسم علم‌بندی به‌تنهایی آداب و هیجان مخصوص به‌خود را دارد؛ مردم نذری می‌آورند، شمع روشن می‌کنند، حاجت می‌خواهند، سینه می‌زنند و... نکته مهم این است که برخلاف بسیاری شهرها که رسم نامعقول قمه‌زنی با فرهنگ مردم عجین شده، گیلانی‌ها از ٣٠سال پیش زنجیرزنی را جایگزین قمه‌زدن کرده‌اند. نکته مهم دیگر این است که در گیلان غیر از ماه‌های عزاداری، دوماه آخر تابستان و فصل پایان‌کار و فعالیت‌های زراعی، تعزیه‌خوانی به‌ویژه در روستاها به اوج خود می‌رسد و برای مردم این خطه اهمیت خاصی دارد. تعزیه‌خوانی در گیلان به لحاظ روش اجرا و نوع تعزیه نامه تحت‌تأثیر فرهنگ قزوین است. در شهرهای گیلان تعزیه‌خوان‌ها محلی هستند و گروه‌های تعزیه‌خوان گیلان تا شهرها و روستاهای جلگه‌ای مازندران هم می‌روند. تکیه «سردار معتمد» در سنگر و تکیه «چارده» از تکیه‌های مشهور گیلان هستند که در آنها تعزیه اجرا می‌شود.
دسته‌گردانی گیلانی‌ها، تفاوت‌های چشمگیری با دیگر شهرها دارد که مهم‌ترین آن، نوحه‌هایی است که در این دسته‌ها خوانده می‌شود. برخلاف شهرهای دیگر که در دسته‌ها شعرهای مذهبی می‌خوانند، در دسته‌های شمالی نوحه‌های یکدستی خوانده می‌شود که هریک با مضمونی نمادین، بیانگر بخشی از وقایع عاشورا هستند.
دسته‌گردانی در اصل یک‌نوع صف آرایی نمادین است برای مقابله با ظلم و ستم که از دل فرهنگ مبارزه تشیع بیرون آمده و پربیراه نیست اگر زادگاه آن را گیلان بدانیم. زیرا همان‌طور که گفته شد دقیق و به شیوه سنتی اجراکردن این رسم، برای گیلانی‌ها اهمیت خاصی دارد. سینه‌زنی، کرپ‌زنی، شام‌غریبان و قوم بنی‌اسد، گونه‌های مختلف دسته‌گردانی در استان گیلان است. این را هم باید گفت که نوع حرکت دسته‌های عزاداری به روابط محله‌ها در شهرها و روستاهای مختلف گیلان برمی‌گردد.
این دسته‌ها هرکدام مبدأ و مسیری از پیش تعیین‌شده دارند و به دید و بازدید هم می‌روند و تقدم و تأخر بنا بر سوابق سنتی برایشان به شدت مهم است.
نکته مهم دیگر نوع نذری‌دادن گیلانی‌هاست. وقتی به مراسم نذری‌دادن این خطه می‌رسیم با آداب و رسومی کاملا متفاوت مواجه می‌شویم. در این منطقه پخت‌وتوزیع نوعی شیرینی به‌نام «ککه» یا «کشته» مرسوم است که با آرد، شکر، آب و روغن تهیه و در تنورهای خانگی پخته می‌شود. این شیرینی در بین عزاداران توزیع می‌شود و گاهی شربت‌ها هم مکمل این رسم هستند. گیلانی‌ها، شربت‌های سنتی را که با عرقیات آماده می‌شود در دسته‌ها توزیع کرده یا در منبع‌های آبی که در اطراف مساجد قرار داده شده‌اند، می‌ریزند تا عزاداران از آن استفاده کنند.
دسته قوم بنی‌اسد چه دسته‌ای است؟
دسته قوم بنی‌اسد یا دسته عرب‌ها، روز دوازدهم محرم یعنی سومین روز شهادت امام‌حسین(ع) و یارانش راه می‌افتد، افراد لباس‌های بلند و سفید می‌پوشند و بیل و کلنگ برمی‌دارند و با سبک نوحه‌هایشان این‌طور وانمود می‌کنند که برای دفن شهدای کربلا می‌روند. این دسته درواقع ترکیبی از دسته‌گردانی و شبیه‌خوانی است. قوم بنی‌اسد از اعراب ساکن در سواحل فرات بودند که روز سوم عاشورا به محل قتلگاه رفتند و اجساد شهدای کربلا را دفن کردند. آذربایجانی‌های ساکن گیلان نیز در روز سوم شهادت امام حسین(ع) دسته‌ای راه‌می‌اندازند و گرباز (بیل‌مخصوص‌شخم‌زدن) برمی‌دارند و به زبان آذری نوحه‌ای می‌خوانند که ما به دفن شهدا آمده‌ایم.
کرپ‌زنی یعنی چی؟
کرپ، قطعه چوبی تراشیده شده به اندازه کف‌دست است که سطح بیرونی آن صاف و در پشت آن بندی قرار دارد که پشت دست می‌گذارند و انگشت‌ها دورتادور آن ثابت می‌شوند. دوتا کرپ را برمی‌دارند و هماهنگ با ریتم نوحه، آنها را برهم می‌زنند. البته این رسم غیر از شهرهای شمالی مثل لاهیجان، لنگرود و آستارا در بعضی دیگر از مناطق ایران مانند آذربایجان، مازندران و هرمزگان نیز رایج است.
زنجیر پایه رسم مخصوص گیلانی‌ها
زنجیر پایه تنها در گیلان رایج است و حلقه یا میله‌ای آهنی است که چند رشته کوتاه زنجیر از آن آویخته‌اند و روی پایه‌ای چوبی- که به بلندی قد آدم است- محکم شده و قطر آن به‌قدری است که کف دست جا بگیرد. کسی که زنجیر پایه را در دست دارد برحسب آهنگ نوحه و در تکیه‌گاه آهنگ، آن را کمی بالا می‌برد و پای آن را محکم به زمین می‌کوبد و در اثر بازتاب ضربه، زنجیر‌های آویخته شده به بالا پرتاب می‌شوند و دوباره پایین می‌آیند و صدایی که ایجاد می‌شود، مثل صدای سنج، ریتم حرکت دسته را تنظیم می‌کند. در کل باید گفت، همه‌جای گیلان تا شب هفتم محرم علم‌بندی تمام می‌شود و دسته‌ها اجرای آداب و رسوم را شروع می‌کنند.
البته مراسم علم‌بندی به‌تنهایی آداب و هیجان مخصوص به‌خود را دارد؛ مردم نذری می‌آورند، شمع روشن می‌کنند، حاجت می‌خواهند، سینه می‌زنند و... نکته مهم این است که برخلاف بسیاری شهرها که رسم نامعقول قمه‌زنی با فرهنگ مردم عجین شده، گیلانی‌ها از ٣٠سال پیش زنجیرزنی را جایگزین قمه‌زدن کرده‌اند. نکته مهم دیگر این است که در گیلان غیر از ماه‌های عزاداری، دوماه آخر تابستان و فصل پایان‌کار و فعالیت‌های زراعی، تعزیه‌خوانی به‌ویژه در روستاها به اوج خود می‌رسد و برای مردم این خطه اهمیت خاصی دارد. تعزیه‌خوانی در گیلان به لحاظ روش اجرا و نوع تعزیه نامه تحت‌تأثیر فرهنگ قزوین است. در شهرهای گیلان تعزیه‌خوان‌ها محلی هستند و گروه‌های تعزیه‌خوان گیلان تا شهرها و روستاهای جلگه‌ای مازندران هم می‌روند. تکیه «سردار معتمد» در سنگر و تکیه «چارده» از تکیه‌های مشهور گیلان هستند که در آنها تعزیه اجرا می‌شود.
