به گزارش مشرق، روسیه برای سیاست خارجی ایران، همواره یک معما بوده است. نگاه ما به روسیه نگاهی دوگانه در دوران مختلف تاریخی بوده است. با پرداختن از منظر رهیافت های رئالیستی به روسیه، طبعا باید تحلیل تاریخی در ارتباط الگوهای رفتاری این کشور در دوران گذشته مد نظر قرار گیرد.
 دیگر آنکه همواره مولفه های ژئوپولتیکی نقش موثر و تعیین کننده ای در حوزه سیاست خارجی دارند. از آنجایی که ژئوپولتیک تغییر چندانی نکرده و فرهنگ سیاسی روسیه هم ثابت باقی مانده و شکل بندی های جغرافیایی و ژئوپولتیکی ایران هم در چنین وضعیتی قرار دارد، بنابراین می توان به نتیجه گیری نسبتا ثابت در ارتباط با موضوعات و فرایندهای تاریخی رسید.
 روسیه هیچگاه به ایران اعتماد امنیتی نداشته است. روسیه، ایران را به عنوان بخش لرزان و سیال حوزه امنیتی که به سمت غرب گرایش دارد، می داند. در دوران مختلف تاریخی، این نگرانی در نگرش روس ها وجود داشته است. چنین نگاهی در اظهارات نظریه پردازان به ویژه تحلیلگران مسایل دفاعی و امنیتی روسیه نسبت به ایران وجود دارد. نکته جالب آنکه، حتی ریچارد دالتون سفیر سابق انگلیس در ایران که در مراکز تحقیقات استراتژیک روسیه به فعالیت مطالعاتی می پرداخت، دغدغه بسیار زیادی درباره ادراک ایرانیان نسبت به مسایل امنیت منطقه ای داشت.

پرسش روس ها این است که ایران خواهان چه رویکردی در فضای منطقه ای است؟ با توجه به اینکه نگاه روس ها نسبت به ایران نگاه کاملا فرادستی است. ویژگی اصلی سیاست خارجی روسیه در برخورد با کشورهای مختلف، عدم انعطاف پذیری است. در واقع شاهد نوعی الگوی رفتاری نسبتا زمخت در سیاست خارجی روس ها هستیم. همانگونه که در روندها و الگوهای سیاست خارجی ایران، ظرافت لازم در دوران مختلف وجود نداشته است. همواره ادبیات، مفاهیم و الگوهای رفتاری از سوی ایران به کار گرفته شده که ادارک بازیگران مختلف سیاست بین الملل در رابطه با ایران را تحت تاثیر قرار داده است. از نگاه روس ها، ایران باید فضای رفتار منطقه ای خود را حداقل در یک وضعیت متوازن شده با روسیه و جهان غرب تنظیم کند.

نباید تصور کرد که روسیه و جهان غرب در وضعیت رقابت تعارضی قرار دارند. آنچه در روسیه اتفاق افتاده و آنچه ایران به سمت آن می رود، منعکس کننده نمونه هایی از بازی بزرگ اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم است. بازی بزرگی که زمینه اشغال ایران را فراهم کرد. بازی بزرگی که رضا شاه را شوکه کرده و هیچگاه فکر نمی کرد اتحاد شوروی سوسیالیستی با آمریکا و انگلیس نظام سرمایه داری و پیگیری کننده الگوهای دموکراتیک، در یک وحدت استراتژیک به سر ببرند.

از نگاه روس ها، ایران برهم زننده وضع موجود است. در واقع ایران بازیگر گریز از مرکز است و بازی ایران مبتنی بر قواعد ساختار نظام بین الملل نیست. باید این نکته را مورد توجه قرار داد که در دوران جنگ تحمیلی، ایران از آمریکا تسلیحات مدرن شامل موشک های فونیکس و تاو دریافت کرد اما کوچکترین امکانات و تجهیزاتی برای تقویت بنیه دفاعی از روس ها دریافت نشد. این نشان می دهد فضای روسیه در برخورد با ایران، از انعطاف پذیری بسیار محدودی برخوردار است. فضای منطقه ای موجود، الگوی روسیه را به گونه ای شکل داده که ناچار به تعامل تاکتیکی با ایران است. درواقع الگوی رفتاری روسیه با ایران، مبتنی بر همکاری تاکتیکی است. این همکاری تاکتیکی در قالب شکل بندی های موازنه تهدید معنا پیدا می کند.

امروز روسیه و ایران، تهدید مشترک دارند. وقتی تهدید مشترک وجود داشته باشد، در این صورت، روسیه نوعی کنش تاکتیکی خواهد داشت و طبق آن الگوی همکاری با ایران را در فضای منطقه ای پیش می گیرد.

از این رو نباید پنداشت که در فضای همکاری تاکتیکی، ادراک روسیه باید این باشد که ایران بازیگر خوب محیط منطقه ای خاورمیانه است. روس ها ایران را جلوه دیگری از بازیگری می دانند که می خواهد محیط منطقه ای را تحت تاثیر قرار داده و موازنه قدرت را تغییر دهد و بر اساس تغییر در موازنه قدرت، برای خود نقش یابی منطقه ای کند.

روس ها به راحتی با آمریکایی ها، انگلیسی ها و فرانسوی ها درباره امنیت منطقه ای به توافق می رسند. به این علت که الگوی رفتاری آنها بر اساس محاسبه گرایی است که در قالب عقلانیت استراتژیک تلقی می شود. الگوی رفتاری روس ها در حوزه هسته ای ایران، تحریم ها علیه ایران و حتی روند مذاکرات هسته ای، به گونه ای است که نمی توان فکر کرد آنها نگاه متمایز شده ای در مقایسه با آمریکایی ها نسبت به ایران داشتند.

در حوزه منطقه ای به خصوص بحث روسیه، روند نیز بدین صورت پیش خواهد رفت. تصور می کنیم روسیه دو ماه قبل وارد سوریه شده است، این درحالی است که روس ها حداقل سه سال در محیط امنیتی سوریه نیروهای فعال داشته و حوزه موشکی سوریه را در اختیار دارند. یعنی هم موشک های زمین به هوا و هم موشک های زمین به زمین سوریه در کنترل روسیه است. نگرانی روس ها از این منظر است که مبادا قدرت تاثیرگذاری ایران در سوریه، زمینه را برای شلیک موشک های زمین به زمین به سمت اسرائیل فراهم کند. موضوعی که برای اسرائیل و آمریکا یک کابوس است. به همین دلیل کنترل موشک های سوریه را در اختیار گرفت و چندین هواپیمای ترکیه را مورد هدف قرار داد، اما به ازای آن کنترل شلیک غیرقابل پیش بینی موشک های زمین به زمین سوریه به اسرائیل را در دست گرفت. پس از اقدامات پرشدت روسیه در سوریه، نتانیاهو سفری به مسکو داشت تا مطمئن شود روسیه چگونه می تواند امنیت اسرائیل را حفظ کند. بحث امروز اسرائیل، امنیت است. بنابراین مهمترین مساله در شرایط بحران و تهدید برای کشورها، چگونگی حفظ امنیت است.

روند مذاکرات وین 1 و 2 برای سوریه نشان داد الگوی بازی روسیه، تغییر و جابه جایی کارگزاران سیاسی سوریه است. تغییر در ساختار سوریه با وجود روسیه راحت تر انجام می شود و ایران نیز انعطاف پذیری بیشتری برای تغییر در حوزه کارگزاری قدرت در سوریه خواهد داشت.

بنابراین روس ها با نظامیان سوریه و حتی ارتش آزاد، ارتباط داشته و نوعی درک متقابل درباره موضوعات امنیت منطقه ای دارند. کسی که جایگزین بشار اسد در کمتر از یک سال آینده خواهد شد_ گفته شده دولت انتقالی باید طی شش ماه آینده صورت گیرد، اما به نظر می رسد کمتر از 9 ماه یا یک سال نخواهد بود_ دولتی خواهد بود که به هیچ وجه با شکل بندی قدرت موجود در سوریه، مفهوم پیدا نمی کند. به طور حتم این دولت از میان نظامیانی است که طی سال های گذشته، نوعی همبستگی الگویی، تاکتیکی و درک امنیتی با روسیه را به دست آورده است.

*متن سخنرانی ابراهیم متقی در نشست علمی "حضور روسیه در سوریه و تاثیر آن بر منافع و امنیت ملی ایران" - دیپلماسی ایرانی