گروه سیاسی مشرق – مذاکرات هسته‌ای در دولت یازدهم ادبیات خاصی را نیز وارد حوزه سیاسی کرد. بعد از وارد شدن کلماتی چون دلواپسان، کثیرالشک‌ها که به منتقدان نسبت داده شد، اصطلاح «روح برجام»‌ یا «روح توافق»‌ از جمله اصطلاحات متداول و کاربردی است که از سوی دستگاه دیپلماسی کشورمان وارد عرصه سیاست شده است.

ازلحاظ عرف دیپلماتیک هنوز معنای مشخصی برای «روح برجام» مطرح نشده است. اما بر اساس معنای کاربردی و موارد استفاده از این اصطلاح جدیدالورود به نظر می‌رسد که هرگاه طرف غربی خارج و ورای متن برجام یا توافق صورت گرفته عملی علیه کشورمان انجام دهد، سخنگو یا دیپلمات‌های کشورمان از «روح برجام»‌ برای اعتراض به طرف مقابل استفاده می‌کنند. اعتراضی کور که مشخص نمی‌کند که دقیقاً کجا را نشانه می‌گیرد.

درواقع روح برجام بیشتر به مواردی گفته می‌شود که طرف مقابل با سوءاستفاده از حسن نیت و اعتماد طرف ایرانی در راستای رویه گذشته سیاستی را علیه کشورمان ترتیب می‌دهد که مغایر با کلیات متن توافق صورت گرفته است و در جزئیات بدان اشاره‌ای نشده است و طرف مقابل هم با استفاده از همین موضوع به گونه‌ای ظریفی آنرا دور می‌زند. به همین دلیل است که آمریکایی‌ها خود بیان می‌کنند که «شیطان در جزئیات است»‌. با این اوصاف روح برجام بیشتر به نقص برجام اشاره دارد.

این اصطلاح جدیداً نیز توسط سخنگوی جدید وزارت خارجه حسین جابر انصاری تکرار شده است. وی در اولین نشست خبری‌اش که با مصوبه جدید ضد ایرانی مجلس نمایندگان آمریکا همراه شد، دراین‌باره گفت: «مصوبهٔ مجلس نمایندگان ترتیباتی را دربارهٔ صدور روادید برای ورود به امریکا اتخاذ کرده که از دید ما هم با قوانین تجارت آزاد و هم با حقوق بشر مشکل اساسی دارد و همچنین باروح توافق هسته‌ای در تعارض است و هم‌اکنون وزارت خارجه در حال بررسی این موضوع است.»[1]

به گفته کارشناسان مصوبه ضد ایرانی جدید آمریکا متمرکز بر سرمایه‌گذاری در ایران و به نوعی تحریم تازه در این راستاست؛ بدین‌جهت که با این مصوبه اجازه ورود سرمایه‌گذارانی که در ایران سرمایه‌گذاری کردند به‌طور تنبیهی به آمریکا داده نمی‌شود تا سرمایه‌داران بین‌المللی در ارتباط با تجارت با کشورمان آچمز شوند. از همین روست که انصاری آنرا مغایر قوانین تجارت آزاد و حقوق بشر می‌نامند و بازهم پای روح برجام به ماجرا باز می‌شود.

کاربرد این اصطلاح توسط برخی از کارشناسان علوم سیاسی نیز مورد انتقاد قرار گرفته است. بنابر همین موضوع صادق زیباکلام، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران با انتقاد از به کار بردن چنین اصطلاحی در مطلبی بیان کرد:‌«ظاهراً در دستگاه دیپلماسی ما، قرارداد و عهد و میثاق‌های بین‌المللی همچون موجودات زنده، یک جسم دارند و یک «روح». از آنجا که برای فهم اینکه آیا بالاخره توافق ژنو توسط آمریکایی‌ها نقض شده یا خیر، ما با مفاد توافق ژنو کاری نداریم و باید روح توافق ژنو را در نظر بگیریم و از آنجا که دیپلمات‌ها نمی‌توانند با ارواح ارتباط برقرار کنند، بنابراین باید وزارت خارجه برای پیشبرد مذاکرات هسته‌ای، آگهی استخدام برای تعدادی کارمند که تخصصشان احضار ارواح است بدهند و آن‌ها بعد از این، روح توافقات و مذاکرات و قول‌وقرارهای بین‌المللی را با ترتیباتی خاص احضار کرده و از آنان سؤال کنند آیا اقدام اخیر ایالات‌متحده، نقض توافق ژنو بوده یا خیر؟»[2]

این درحالی است که در نامه رهبر معظم انقلاب به رئیس‌جمهور که 9 قاعده و فرمان مهم در مورد اجرای برجام به حجت‌الاسلام روحانی ابلاغ شد، ایشان فرمودند:‌ «در سراسر دورهٔ هشت‌ساله، وضع هرگونه تحریم در هر سطح و به هر بهانه‌ای (از جمله بهانه‌های تکراری و خودساختهٔ تروریسم و حقوق بشر) توسّط هر یک از کشورهای طرف مذاکرات، نقض برجام محسوب خواهد شد و دولت موظّف است طبق بند ۳ مصوّبهٔ مجلس، اقدام‌های لازم را انجام دهد و فعّالیّتهای برجام را متوقّف کند.»[3]

رهبر معظم انقلاب همچنین در این نامه در نهمین فرمان اعلام کردند که «وجود پیچیدگی‌ها و ابهامهات در متن برجام و نیز گمان نقض عهد و تخلّفات و فریب‌کاری در طرف مقابل بویژه آمریکا، ایجاب می‌کند که یک هیئت قوی و آگاه و هوشمند، برای رصد پیشرفت کارها و انجام تعهّدات طرف مقابل و تحقق آنچه در بالا بدان تصریح شده است،‌ تشکیل شود. ترکیب و وظایف این هیئت باید در شورای عالی امنیّت ملّی تعیین و تصویب شود.»[4]

با این اوصاف طرح مسئله «روح برجام» بیشتر از اینکه مصرفی بین‌المللی داشته باشد، مصرفی داخلی دارد و دست‌های خالی کشورمان در این عرصه را نشان می‌دهد اما به نظر نمی‌رسد به کار بردن این اصطلاح در برابر نقض عهد طرف مقابل دردی را دوا کند. طرف مقابل نیز با تصویب مصوبه‌های این‌چنینی بیش از گذشته بدعهدی خود را به نمایش گذاشته است و به نظر می‌رسد دستگاه دیپلماسی کشورمان به‌جای اصطلاح‌سازی معجول بایستی به مقابله دقیق با حربه طرف مقابل بپردازد و با کار دیپلماتیک و حقوقی در حوزه بین‌المللی با چنین رویه‌ای روبه‌رو شود تا در اجرای برجام کمتر شاهد این نوع سنگ‌اندازی از سوی طرف مقابل باشیم و مسیر اجرای برجام به خوبی طی شود.