در مقایسه بحران سوریه با بحران و جنگ در بوسنی در حدود دو دهه قبل از آن، در وهله نخست توجه به یک نکته محوری ضروری است. درحالی‌که جنگ در بوسنی با زمینه‌های تقابل تاریخی، تقابل و خصومت‌های نژادی و توسعه‌طلبی ارضی صرب-ها آغاز و تشدید شد، بحران در سوریه قبل از هر چیز ریشه در عوامل سیاسی داشت که درگذر زمان رنگ فرقه‌ای نیز به خود گرفت؛ اما در رابطه با روندهای آغازین بحران یک شباهت کلی نیز میان آنها وجود دارد. بدین نحو که همزمان با تشدید و گسترش بحران در بوسنی و سوریه، قدرت‌های بزرگ و نهادهای بین‌المللی ضمن بی‌توجهی به کشتار انسان‌ها (مسلمانان در هر دو بحران)، تنها در تعقیب منافع خود در این روند بوده‌اند.

تفاوت‌ها و شباهت‌های دو بحران از منظر مداخله و حضور بازیگران چندگانه

علی‌رغم تفاوت‌ها در ماهیت و چگونگی آغاز و تشدید بحران در سوریه و بوسنی، از نظر بازیگران دخیل در بحران به‌خصوص تأثیرگذاری بازیگران خارجی، شباهت‌هایی میان دو بحران وجود دارد. البته باید به این نکته توجه داشت که نوع کنشگری و رویکردهای بازیگران خارجی در این دو بحران دارای تفاوت‌های قابل‌ملاحظه‌ای است. در هر دو بحران سوریه و جنگ بوسنی، بازیگرانی در سه سطح و لایه داخلی، منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای یا بین‌المللی حضور دارند و جزو کنشگران فعال و تأثیرگذار در برهه‌هایی از این بحران‌ها بوده‌اند. در شرایطی که در بحران بوسنی سه گروه بازیگران داخلی ازجمله صرب‌ها، کروات‌ها و مسلمانان حضورداشته و در کنار آن‌ها، بازیگران منطقه‌ای نظیر کشورهای اروپایی، ایران و ترکیه و همچنین امریکا، روسیه، ناتو و شورای امنیت (به‌صورت منفعلانه) در سطح بین‌الملل به ایفای نقش پرداخته‌اند، در بحران کنونی در سوریه نیز وضعیت نسبتاً مشابهی شاهد هستیم؛ زیرا باوجود درگیری گروه‌های تروریستی و مخالف با دولت مرکزی سوریه، شاهد تأثیرگذاری و نقش-آفرینی مثبت و منفی بازیگران منطقه‌ای ازجمله ایران، ترکیه، عربستان، قطر و ... در سطح منطقه‌ای و ایفای نقش روسیه و امریکا به‌عنوان کنشگران و قدرت‌های جهانی هستیم (3).

البته نحوه ایفای نقش این بازیگران در دو بحران متفاوت است. درحالی‌که در بحران بوسنی صرب‌ها موردحمایت روسیه بودند، کشورهای اروپایی ضمن حمایت از کروات‌ها از جنایات صرب‌ها نسبت به مسلمانان چشم‌پوشی می‌کردند و تنها کمک‌های خارجی محدودی از سوی برخی کشورهای مسلمان به مسلمانان بوسنیایی می‌شد. البته ایران اصلی‌ترین حامی این مسلمان بود. در این بحران امریکا نیز در تلاش برای اثبات رهبری جهانی خود نقش مؤثری در پایان بحران و کاهش کشتارها ایفا کرد (4)؛ اما در بحران سوریه ارتباط میان بازیگران خارجی و داخلی با بحران بوسنی متفاوت است. درحالی‌که دولت مرکزی سوریه موردحمایت ایران و روسیه به‌عنوان دو قدرت منطقه‌ای و جهانی قرار دارد، بازیگران متعدد منطقه‌ای و جهانی از مخالفان دولت سوریه و گروه‌های تروریستی فعال در این کشور به اشکال مختلف حمایت می‌کنند.

مقایسه دو بحران از منظر بازیگران شبه‌نظامی و راهکارهای حل بحران

تفاوت دیگر دو بحران در ارتباط با بازیگران مؤثر و دخیل در بحران به بحث گروه‌های شبه‌نظامی مرتبط است. این موضوع از این نظر دارای اهمیت است که نه‌تنها باعث پیچیده‌تر شدن بحران‌ها می‌گردد، بلکه حضور آن‌ها سبب دشواری بیشتر یافتن راهکاری برای حل بحران و اجرای آن خواهد شد. درواقع یکی از دلایل تداوم بحران سوریه نیز همین نکته است؛ زیرا حضور و فعالیت‌ گروه‌های شبه‌نظامی و تروریستی که از کنترل حامیان خود خارج‌شده‌اند، باعث کمرنگ شدن امیدها نسبت به پایان بحران و عدم موفقیت در اجرای هرگونه توافق صلحی شده است؛ زیرا چنین گروه‌هایی که عمدتاً با حمایت خارجی قدرت قابل‌توجهی در سوریه کسب کرده‌اند، نه‌تنها منافع خود را در ناامنی و خشونت تعریف کرده‌اند، بلکه اصولاً فاقد مشروعیت برای وارد شدن در هرگونه توافق صلحی هستند و عمدتاً از کنترل حامیان خود نیز خارج‌شده‌اند؛ اما باوجود کشتار وسیع مسلمانان در جنگ بوسنی و دامنه شدید خشونت‌ها، گروه‌های شبه‌نظامی و به‌خصوص گروه‌های شبه‌نظامی خارجی نقش چندانی در بحران نداشتند و کشتارها نیز عموماً تحت کنترل مقامات رسمی صرب و نیروهای وابسته به آن‌ها صورت می‌گرفت. این امر یعنی فقدان گروه‌های شبه-نظامی خارج از کنترل مقامات رسمی نیز زمینه دسترسی به راهکار صلح و اجرای آن با اعمال فشار برای قطع کشتارها را فراهم کرد. درحالی‌که بررسی رفتار گروه‌های شبه‌نظامی در بحران سوریه و کیفیت نقش‌آفرینی آن‌ها علاوه بر آشکار کردن تفاوت این بحران با جنگ بوسنی، یافتن راهکار صلح و اجرای آن را با دشواری مواجه کرده است (5).

باوجود چنین شرایطی در سوریه و تفاوت‌های آن با جنگ در بوسنی، علی‌رغم شباهت‌های نسبی دو بحران، برخی صاحب‌نظران از صلح دایتون به‌عنوان راهکار حل جنگ بوسنی به‌عنوان مدلی برای حل بحران در سوریه سخن گفته‌اند (6)؛ اما به نظر می-رسد تفاوت‌های بحران در سوریه و بوسنی در مقایسه دو بحران از دیدگاه‌های مختلف نشان می‌دهد که این تفاوت‌ها مانع موفقیت الگوی صلح دایتون برای سوریه خواهد شد؛ زیرا نه‌تنها ماهیت بحران سوریه و چگونگی ایفای نقش بازیگران متعارف و غیرمتعارف در آن با جنگ در بوسنی تفاوت دارد، بلکه صلح دایتون نیز دارای نقص‌ها و مشکلاتی است که تنها موجب پیچیده‌تر شدن بحران سوریه خواهد شد.

ازیک‌طرف حضور و تأثیر پررنگ بازیگران شبه‌نظامی خارجی و گروه‌های تروریستی و همچنین ماهیت سیاسی بحران در سوریه منجر به تفاوت‌های آن با بحران در بوسنی شده و لذا راهکاری مانند مدل صلح دایتون پاسخگوی حل بحران نخواهد بود. از طرف دیگر، نقص‌های صلح دایتون مانند عدم بازگرداندن بخش‌هایی از سرزمین‌های مسلمانان به آن‌ها در صورت اجرای چنین مدلی برای سوریه باعث خواهد شد طی سال‌های آتی نیز این کشور گرفتار درگیری‌های سرزمینی و ارضی گردد و زمینه تجزبه آن فراهم شود.

منابع:

(1) "Bosnia's bitter, flawed peace deal, 20 years on", http://www.theguardian.com/global/2015/nov/10/bosnia-bitter-flawed-peace-deal-dayton-agreement-20-years-on

(2) http://tabyincenter.ir/index.php/menu-examples/child-items-5/

(3) "Bosnia and Syria: Intervention Then and Now", http://bostonreview.net/world/bosnia-and-syria-intervention-then-and-now

(4) http://www.mizanonline.ir/fa/news/102797

(5) http://tabyincenter.ir/index.php/menu-examples/child-items-6/

(6) "A Contact Group Plan for Syria", http://www.project-syndicate.org/commentary/syria-civil-war-international-peace-plan-by-christopher-r-hill-2015-05

هادی زرگری/ دانشجوی دکتری روابط بین‌الملل

اندیشکده تبیین