گروه بین‌الملل مشرق - کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و آفریقا در سال 2015 تحولات دراماتیکی و خونباری را در عرصه‌های سیاسی و امنیتی و اقتصادی پشت سرگذاشتند، ‌درگیری‌های خونینی در امتداد جغرافیای جهان عرب شکل گرفته و متغیرات و عوامل جدید برای ترسیم مجدد نقشه ژئو پلتیک و امنیتی این منطقه روی کار آمدند. آنچه در این مقاله مشاهده می‌کنید برخی از مهم ترین تحولاتی است که عرصه‌های مختلف عربی شاهد آن بودند.  

فلسطین و شکل‌گیری انتفاضه سوم

اقدامات نژادپرستانه و سرکوبگرانه رژیم صهیونیستی همواره در صورتی که در بستر مساعد اجتماعی و امنیتی خود قرار داشته باشد، می‌تواند زمینه‌ساز آغاز خیزشی مردمی بر ضد جنایت‌های اشغالگران صهیونیستی باشد. نمونه‌ این رویکرد را در سال جاری و پس از یورش‌های متعدد صهیونیست‌ها به شهر قدس اشغالی و مسجد الاقصی مشاهده کردیم. رژیم صهیونیستی در سال میلادی که گذشت سعی کرد با استفاده از فضای ملتهب منطقه‌ای و مشغول بودن حاکمان مسلمان به امور داخلی خود، آرمان فلسطین را به صورت کامل از بین ببرد و سایر فلسطینی‌های مقیم سرزمین‌های اشغالی را نیز مجبور به مهاجرت نماید.

در همین راستا اشغالگران اقدام به تخریب و ویران کردن تعداد بیشتری از منازل فلسطینی‌ها و مساجد و زیرساخت‌های آنها در کرانه باختری نموده و شهرک‌های صهیونیستی را بر روی ویرانه‌های منازل و املاک خصوصی فلسطینیان تأسیس کردند تا زمینه لازم برای تشکیل دولت یهودی اسرائیل را فراهم کنند.

مردم فلسطین که از موضع‌گیری و واکنش جدی کشورهای عربی نسبت به این اقدامات و هتک حرمت مکرر سرکردگان رژیم صهیونیستی به مسجدالاقصی ناامید شده بودند، انتفاضه‌ای خودجوش و درونی آغاز کرده و میزان نفرت خود از رژیم صهیونیستی را در قالب عملیات‌های شهادت‌طلبانه و امنیتی بر ضد صهیونیست‌ها دنبال کردند.

از آغاز انتفاضه سوم فلسطین از ابتدای اکتبر تاکنون  نزدیک به 140 فلسطینی در کرانه باختری، قدس اشغالی و نوار غزه توسط نظامیان صهیونیست به شهادت رسیده اند که ۲۵ نفر از آنها کودک و ۵ نفر دیگر زن هستند. شمار زخمی ها به بیش از ۱۳۵۰۰ نفر رسیده است که بیش از ۴۸۰۰ نفر از آنها با گلوله های جنگی، پلاستیکی و آتش زا زخمی شده و بقیه افراد نیز در نیتجه شلیک گاز اشک آور دچار خفگی شده اند.

یمن، جبهه ای که نقاب فریبکارانه آل سعود را کنار زد

تحولات یمن یکی از پرفروغ‌ترین تحولات موجود در ویترین رسانه های جهانی بود، آغاز سال 2015 ، آغاز مجموعه ای از حوادث سیاسی و امنیتی در پی انقلاب مردمی بر ضد حاکمیت وابسته عبد ربه منصور هادی بود. حوادثی که با استعفای عبد ربه منصور هادی از منصبش به عنوان رئیس جمهور یمن و قرار گرفتن وی در حبس خانگی به مدت یک ماه و رفتن وی به شهر عدن در جنوب یمن آغاز شد تا به عملیات و تجاوزات نظامی ائتلاف 10 کشور به رهبری عربستان سعودی با همراهی جریان های تروریستی حامی القاعده بر ضد انقلاب مردمی یمن و جنبش انصارالله انجامید.

حمله رژیم آل سعود به یمن در نتیجه کشمکش ها و رقابت های داخلی بر سر قدرت از مارس 2015 آغاز شده و نقاب از چهره وهابیت سعودی که همواره خود را ام القرای جهان اسلام معرفی می کرد، برداشت. این جنگ در نه ماه گذشته جنایت هایی را رقم زد که به اذعان موسسات بین المللی، بی سابقه است.

بر اساس گزارش های موجود، از ابتدای تجاوز ائتلاف به سرکردگی عربستان به یمن، تعداد شهروندان شهید یمنی به 7411 نفر رسید که 1729 نفر از این شهدا، کودک و 1309 نفر زن و 4347 نفر نیز مرد بوده اند. تعداد مجروحان تجاوز عربستان و ائتلاف عربی - آمریکایی نیز 13846 یمنی رسیده که 1492 نفر از آنها کودک، 1326 نفر زن و 11028 نفر نیز مرد هستند. خسارات وارد آمده به زیرساخت های یمن شامل تخریب 450 پل و جاده، 146 شبکه آب رسانی و 122 ایستگاه و مولد برق می شود. علاوه بر این 140 شبکه مخابراتی، 14 فرودگاه و 10 بندرگاه نیز در این مدت هدف حمله قرار گرفتند.

در این مدت تاکنون دو اجلاس بین المللی برای بررسی راهکارهای حل و فصل سیاسی بحران یمن به همراه آتش بس میدانی در داخل این کشور برگزار شده که سعودی ها علاوه بر نقض آتش بس در ابعاد میدانی، اقدام به مانع تراشی در روند حل و فصل سیاسی بحران یمن کردند.

عربستان در طول این مدت در تحقق اهداف علنی و غیر علنی جنگ علیه یمن به جز ویران کردن این کشور شکست خورده و اکنون خود را در شرایطی می بیند که مجبور است تاوان این تجاوزات را به طور کامل پرداخت کند. سعودی ها گرچه نفرت عمومی ساکنان حیات خلوت پیشین خود را به جان خریدند، اما موفق نشدند به عناصر یمنی وابسته به خود هیچ گونه مشروعیت مردمی داده و آنها را به حیات سیاسی بازگردانند.

علاوه بر اینها جبهه داخلی عربستان نیز در مقابله با حملات زمینی و موشکی نیروهای ارتش و داوطلب مردمی یمن بسیار شکننده عمل کرده است. سعودی‎ها در ایجاد استراتژی سازماندهی جنگ علیه یمن نیز موفق عمل نکردند، از همین روی متحمل خسارت های سنگینی شدند. همچنین ریاض نتوانست دیگر کشورهای عربی متحد خود را به مشارکت در این جنگ خونین همراه کند.

سوریه و جنگ دو قطب جهانی

سوریه در سال 2015  ، وارد پنجمین سال درگیری های داخلی خود شد. این در حالی بود که با صف بندی های بین المللی ایجاد شده، عمق درگیریها در این کشور نیز افزایش پیدا کرد. البته گفتمان غربی در قبال بحران سوریه بعد از چهارسال مداخله جویی و تلاش گسترده برای براندازی دولت مردمی دمشق با تغییرات گسترده همراه بود و دولت‌هایی نظیر آمریکا و فرانسه و انگلیس و سایر کشورهای غربی سیاست‌های خود در قبال سوریه را تغییر دادند ، آن ها تدریجاً از مشارکت بشار اسد در مذاکرات بین‌المللی و همچنین عقب‌نشینی از شرط برکناری وی در دوره انتقالی سخن گفتند.

سال 2015را می توان سال حمایت تمام عیار کشورهایی نظیر ایران و روسیه از کمربند محور مقاومت در سوریه ارزیابی کرد، در این سال حمایت‌های مستشار ایران از سوریه در کنار مبارزانی از افغانستان ، پاکستان ، عراق و حزب‌الله لبنان افزایش پیدا کند. همچنین روسیه نیز در پی درخواست بشار اسد رئیس‌جمهور سوریه ائتلافی جدی تر از ائتلاف آمریکایی برای مبارزه با داعش تشکیل داده و ضمن همکاری و هماهنگی با ارتش سوریه در طول ماه‌های گذشته مواضع داعش و سایر گروه‌های تروریستی مستقر در سوریه را هدف قرار داد.

هم‌زمان با عرصه تحولات میدانی، روند مذاکرات سیاسی برای حل و فصل بحران سوریه نیز ادامه داشت، اما این مذاکرات با وجود تعدد نام‌ها و نشست‌ها در کشورهای مختلف پیشرفت قابل ملاحظه‌ و ملموسی در پایان دادن به مصیبت های مردم سوریه نداشت.

با آغاز سال، روسیه از مخالفان سوریه متشکل از 30 گروه خواست تا در کنفرانس مسکو شرکت کردند. این کنفرانس در دو نوبت در ژولای و آوریل برگزار شد، البته این کنفرانس با مخالفت‌هایی از سوی گروه های معارص سوریه همراه شد و در متحد کردن شرکت کنندگان برای رسیدن به راهکاری برای جل بحران ناکام ماند. هیئت نماینده دولت بر لزوم از بین بردن تروریسم بین‌المللی در سوریه تأکید و صحبت در مورد سرنوشت بشار اسد را در مرحله دوم قرار می‌داد ، اما مخالفان همچنان با رد فروپاشی کامل تروریسم در سوریه اصرار داشتند که دولت انتقالی بدون بشار اسد و ارکان دولت وی تشکیل شود.

نشست کمیته چهارجانبه بین وزرای خارجه روسیه و آمریکا و ترکیه و عربستان سعودی در 23 اکتبر در وین برگزار شد، این نشست نیز پیشرفت قابل ملاحظه‌ای نداشت، اما بنا به درخواست سرگی لاوروف وزیر خارجه روسیه قرار شد دایره شرکت ‌کنندگان در مذاکرات سوریه با مشارکت اعضای دائم شورای امنیت با کشورهای منطقه‌ای از جمله مصر و ایران افزایش پیدا کند. بنابر پیشنهاد لاوروف این کشورها باید بین 10 تا 12 کشور باشند.

در 29 اکتبر دور دوم نشست وین با حضور وزرای خارجه روسیه آمریکا،‌عربستان، ترکیه، امارات، قطر، اردن، آلمان، فرانسه، مصر، ایتالیا و انگلیس برگزار شد. ایران نیز برای اولین بار در این نشست شرکت کرد. در این نشست جدول زمانی مشخصی برای تشکیل دولت انتقالی سوریه طی شش ماه و برگزاری انتخابات طی 18 ماه به دست آمد، اما همچنان با لجاجت عربستان و برخی کشورهای عربی منطقه، موضوع سرنوشت اسد مورد اختلاف بود.

عربستان در راستای اتحاد تروریست‌های سوریه بر اساس منافع و اهداف خود کنفرانسی را با حضور صد تن از شخصیت‌های مطرح مخالفان تشکیل داد. ریاض در ابتدا از مشارکت دادن برخی گروه‌های سیاسی مخالف دولت سوریه که مخالف اهداف و برنامه‌های ریاض در این کشور بودند ، جلوگیری کرد. اما با این حال نیز اختلافات گسترده‌ای بین اعضا وجود داشت، البته عربستان سعی کرد با اعمال سیاست سانسور رسانه‌ای و سرکوب مخالفان در داخل نشست، آن ها را به امضای بیانیه ای متحد که از پیش تدوین کرده بود، مجبور کند. 

بیانیه پایانی کنفرانس ریاض موضوع تازه‌ای نبود و عمدتاً بر مواضع عربستان در مورد پرونده سوریه تأکید داشت، به این ترتیب با شکست تمامی راهکارهای دیپلماتیک، بار دیگر عرصه نظامی و میدانی تنها عامل فعال در حل و فصل نهایی بحران سوریه شد، روند که با توجه به شتاب تحولات داخلی در صورت توقف حمایت های بین المللی از گروه های تروریستی به نظر می‌رسد قادر است در سال 2016 به جنگ داخلی سوریه پایان داده و با مشارکت محور مقاومت، تروریست های سوریه کاملا از هم پاشیده یا از این کشور متواری شوند.

گروه حقوق بشری حامی مخالفان سوریه موسوم به دیدبان حقوق بشر سوریه در گزارشی اعلام کرده است، که شمار قربانیانی که از ابتدای سال 2015 تاکنون توسط داعش کشته شده‌اند، 2098 تن است که 732 تن از میان افراد مسلح و 1366 غیر نظامی از جمله 149 کودک و 188 زن بوده‌اند. هشت تن نیز بر اثر شکنجه این گروه جان خود را از دست داده‌اند.

بر اساس گزارش این مرکز غیر دولتی که مرکز آن در لندن قرار داد، گروه جبهه النصره نیز 167 تن را کشته است که از این تعداد 78 تن از مخالفان مسلح و 89 غیر نظامی از جمله 13 کودک و11 زن هستند. 9 تن نیز بر اثر شکنجه این گروهک ترویستی کشته شدند. در سال 2015 در سوریه 1121 تن نیز به دست دیگر گروه‌های مسلح مخالف کشته شدند که 49 تن آنها مسلح و 1072 تن از جمله 258 کودک و 181 زن از میان غیر نظامیان بوده اند و 9 تن نیز بر اثر شکنجه کشته شدند. نیروهای ائتلاف بین المللی ضد داعش نیز 277 شهروند از جمله 87 کودک و 46 زن را کشتند.در این گزارش تاکید شده است که در حملات دولت سوریه دست‌کم 3700 فرد مسلح کشته شده‌اند.

این گزارش می‌افزاید: 787 تن از جمله 168 فرد مسلح و 631 شهروند سوری شامل 113 کودک و 111 زن نیز حین مهاجرت از کشور در دریا غرق شده‌اند یا در انفجارهایی که هویت عاملان آنها مشخص نشده کشته شدند که در این میان 4 تن نیز بر اثر شکنجه جان خود را از دست داده‌اند. بر اساس گزارش‌های رسمی درگیری‌های سوریه از سال 2011 تا کنون بیش از 250 هزار کشته برجای گذاشته است.


لیبی و تشکیل کانون جدید تروریسم جهانی

تحولات لیبی در سال گذشته به ویژه در پایتخت این کشور و شهرهای مصراته و بنغازی و سرت به سمت جنگ داخلی بین گروه‌های خودخوانده تروریستی پیش می‌رود که از سوی سرویس‌های جاسوسی خارجی مورد حمایت قرار دارند. گروه های تروریستی – تکفیری، نظیر انصار الشریعه، گردان های فجر لیبی و سایر گروه های تروریستی که عمدتاً از سوی دولت‌هایی نظیر ترکیه و قطر حمایت می‌شوند، صحنه‌گردانان اصلی شورش‌ها و نابسامانی اوضاع در این کشور هستند.

از سوی دیگر گروه تروریستی داعش نیز با استفاده از فقدان حاکمیت دولت مرکزی در این کشور ، در شرق لیبی اعلام موجودیت کرده و پیچیدگی‌های افق سیاسی آن را افزایش داده است. در سال گذشته همچنین دولت‌های مداخله جوی غربی نیز به بهانه مبارزه با جریان‌های افراطی در لیبی ائتلاف بین‌المللی را تشکیل دادند تا بتوانند کیک منابع و ثروت های نفتی و طبیعی لیبی را بین خود تقسیم کنند.

لبنان؛ همچنان در بن بست سیاسی

خلا ریاست جمهوری در لبنان و فرسودگی بافت سیاسی این کشور در طول سال گذشته میلادی پیشرفت قابل توجهی نداشت تا به آستانه دو سالگی خود نزدیک شود.

روز یک‌شنبه 28 دی، طی یک  حمله تروریستی از رژیم صهیونیستی به کاروان نیروهای مقاومت در منطقه «قنیطره» سوریه، 6 نفر از نیروهای حزب‌ الله، از جمله «جهاد مغنیه» فرزند شهید عماد مغنیه و از فرماندهان جبهه مقاومت در الجلیل، یکی از رزمندگان و فرماندهان مقاومت به نام «محمد عیسی» و همین ‌طور سردار محمد علی الله‌ دادی از فرماندهان سپاه  ایران، به شهادت رسیدند.

اما به فاصله 10 روز و در حالی که هم حزب‌‌الله و هم سردار جعفری، فرمانده سپاه ایران، صراحتا اعلام کرده بودند که اسرائیل منتظر پاسخ کوبنده جبهه مقاومت باشد، ساعت یازده و سی دقیقه 8 بهمن ماه 1393، در روز روشن و در حالی که رژیم اسرائیل در بالاترین هشدار امنیتی و اطلاعاتی قرار داشت، گروهان شهدای القنیطره وابسته به حزب ‌الله، کاروان خودرویی نظامی اسرائیل را  در مزارع شبعا هدف قرار داد، که به دنبال این عملیات رسانه‌های خبری منطقه از کشته شدن تعدادی از نظامیان صهیونیست و زخمی شدن چند نظامی دیگر و انهدام چندین خودروی نظامی صهیونیستی خبر دادند. پیچیدگی، موفقیت بالا و ابعاد راهبردی عملیات مزارع شبعا، باعث شد برخی از استراتژیست‌ها، آن را بزرگ‌ ترین شکست اسرائیل بعد از جنگ 33 روزه  معرفی کنند.

دسامبر گذشته با سیگنالهای مثبت رهبران حزب ‌الله لبنان و جریان المستقبل این کشور و تلاش های نبیه بری رئیس پارلمان لبنان گفتگوهای داخلی بین این دو حزب با حضور نبیه بری یا معاون وی آغاز شد، این گفتگوها در سال گذشته در دوره های متعدد برگزار شده، اما مسایل اساسی اختلافی بین دو طرف را بر روی میز قرار نداده و تنها هدف آن کاهش التهاب امنیتی و فتنه داخلی در کشور بوده است.

تظاهرات مردمی موسوم به گندتان در آمده است، در واکنش به رکود سیاسی و عدم حل بحران زباله ها در لبنان از دیگر تحولات سال جاری در لبنان بود. این تظاهرات گرچه در ابتدا با شور و حماسه فراوانی آغاز شد، اما در ادامه به دلیل فقدان رهبری مناسب و عدم شفافیت در عملکرد و اهداف با استقبال مردمی و احراب مختلف مواجه نشده و متوقف شد.


مصر، چرخش از محور آمریکایی -سعودی به سمت رویکرد روسی

مصر در سالی که گذشت شاهد حوادث و تحولات مهمی در سطح سیاسی از جمله برگزاری انتخابات پارلمانی، تائید حکم اعدام محمد مرسی و یا عملیات های تروریستی و خشونت باری بود که شمار زیادی از نیروهای پلیس و ارتش مصر و یا غیرنظامیان قربانی آن شدند. 

کشته شدن 21 شهروند مصری توسط گروه تروریستی داعش در لیبی در فوریه سال گذشته به مجموعه ای از اقدامات ضد تروریستی حاکمیت جدید مصر منتهی شد که در نهایت این کشور را در آستانه ورود به ائتلاف با روسیه و رکود روابط بین‌الملل با کشورهایی نظیر قطر و عربستان وارد کرده است.

در سال 2015 محاکمه عناصر اخوان المسلمین از جمله محمد مرسی رئیس‌جمهور سابق این کشور دنبال شد. در روز 16 ژوئن حکم اعدام محمد مرسی در ارتباط با پرونده "حمله به زندانها" تأیید شد. همچنین 5 تن از سران ارشد گروه اخوان المسلمین از جمله "محمد بدیع" مرشد اخوان المسلمین، "سعد الکتاتنی" رئیس پارلمان مصر در دوران مرسی و "عصام العریان" از رهبران اخوان المسلمین، در ارتباط با همین پرونده (حمله به زندانها در سال 2011) به اعدام محکوم شدند.

همچنین دادگاه قاهره حکم حبس ابد تعدادی از سران اخوان المسلمین از جمله "محمد مرسی" به اتهام جاسوسی را تایید کرد. مرسی در این پرونده به افشای اسرار کشور، توطئه با همکاری حماس برای ایجاد بی ثباتی در مصر و فرار از زندان در جریان انتفاضه 2011 مردمی در اعتراض به حکومت "حسنی مبارک" رییس جمهوری اسبق، متهم است.

اکتبر سال کذشته ماهی پرفراز و نشیب برای مصر بود، بعد از اینکه در 15 اکتبر مصر با کسب اکثریت آراء به عضویت غیر دائمی شورای امنیت سازمان ملل متحد در آمد، در روزهای 18 و 19 اکتبر نیز مرحله نخست انتخابات مجلس نمایندگان در داخل مصر برگزار شد. مرحله دوم انتخابات روز 22 و 23 نوامبر برگزار شد.

در واپسین روز اکتبر نیز هواپیمای مسافربری روسیه در منطقه الحسنه واقع در جنوب العریش سقوط کرد که طی آن 224 مسافر جان باختند. به دنبال این حادثه انگلیس و روسیه پروازهای خود به شرم الشیخ را به حالت تعلیق درآوردند. بعدها سقوط این هواپیما در اثر اقدامات تروریستی اعلام شد.

عراق

درگیری‌ها در عراق بعد از تسلط گروه تروریستی داعش بر مناطقی از استان های غربی و شمال غربی عراق همچنان ادامه دارد. مبارزان داوطلب مردمی موسوم به الحشد الشعبی در کنار ارتش این کشور و برخی گروه‌های مسلح از میان عشایر الانبار و تعداد دیگری از شهرهای شمال عراق در طول سال گذشته پیشروی های قابل توجهی را در این کشور رقم زده و موفق شدند اراضی زیادی را از دست تروریست‌های داعش آزاد کنند. بر اساس گزارش‌های موجود در حالی که داعش موفق شده بود حدود 40% از اراضی عراق را به اشغال خود بگیرد، در نتیجه این اقدامات نظامی در حال حاضر تنها 17 درصد از اراضی عراق تحت سلطه داعش قرار دارد.

اولین پیروزی عمده عراقی‌ها بر گروه‌های تروریستی در آوریل (فروردین ) 2015 رقم خورد که نیروهای امنیتی موفق شدند در نتیجه آن شهر تکریت و برخی نواحی استان صلاح‌الدین از دست تروریست‌ها آزاد کرد. بیشتر موقعیت استراتژی ویژه‌ای دارد، چرا که در مسیر بین استان نینوا و الانبار قرار دارد.

با وجود طولانی بودن عملیات آزادسازی تاسیسات نفتی بیجی در استان صلاح الدین، این منطقه استراتژیک در نهایت با حمایت گروه‌های مردمی به دست نظامیان عراقی افتاده و گروه تروریستی داعش نهایتاً از آن عقب رانده شدند.

پیشروی نیروهای امنیتی در استان صلاح الدین ادامه پیدا کرده و نیروهای مردمی و ارتش عراق در ادامه موفق شدند منطقه سنجار در نزدیکی موصل را از وجود تروریست ها پاکسازی کنند. نقطه عطف این پیشروی های آزاد سازی شهر الرمادی از دست تروریست های داعش است که در آخرین روزهای سال 2015 به وقوع پیوست.

تجاوز نظامی ترکیه به اراضی عراق از دیگر تحولات ماههای اخیر است. این اتفاق در اوایل دسامبر رخ داد و باعث افزایش تنش بین آنکارا و بغداد شد. ترکیه مدعی شد که بنا به درخواست دولت عراق و بر اساس توافق نامه امنیتی بین دو کشور این اقدام را انجام داده، اما دولت عراق این موضوع را رد و خواستار خروج ترکیه از اراضی عراق شد. بعد از مدتی ترکیه مجبور به خروج از عراق شد.