گرچه شهر قم با وجود بارگاه ملکوتی حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمکران رنگ و بوی مذهبی به خود گرفته و با این دو مکان مقدس شناخته می‌شود اما نباید آثار تاریخی و دیدنی این شهر را فراموش کرد، آثاری که به نظر می‌رسد در سایه شهر فرهنگی و مذهبی قم قرار گرفته و کمتر شناخته شده‌اند. آثاری که دارای معماری خاصه شهرهای کویری بوده و یادآور قم در دالان تاریخ هستند؛ خانه زند، مقابر گنبد سبز، تیمچه بازار و بیت امام راحل از جمله مکان‌هایی است که می‌توان در کنار مکان‌های زیارتی قم به آن‌ها نیز سری زد و با تاریخ، هنر و معماری این شهر آشنا شد.
خانه زند
خانه‌ای تاریخی بازمانده از اواخر عصر قاجار در قم با معماری اصیل ایرانی، خانه‌ای که امروزه به موزه مردم‌شناسی شهرت دارد.
این خانه متعلق به دو برادر به نام‌های حاجی خان و حاج علی است که قدمت آن به ۱۳۰ سال، به عبارتی اواخر دوره قاجار باز می‌گردد. مجموعه موزه مردم‌شناسی قم که شامل فعالیت‌های مردم این شهر در قدیم است در این خانه با ۱۴ اتاق، ۳۶ در و پنجره چوبی زنده شده است.
محمد اعرابی، کارشناس موزه مردم‌شناسی، به پنجره‌ها و درهای اتاق‌هایی که دور تا دور حیاط خانه زند قرار دارد اشاره می‌کند که این نوع ساخت به دلیل نورگیری اتاق‌ها از حیاط مرکزی است.
وی البته دلیل دیگر این نوع معماری را توجه به بانوان خانه برای راحت‌تر بودن رفت و آمدهای آنان عنوان می‌کند.
کارشناس موزه مردم‌شناسی با اشاره زنده بودن سبک زندگی و مشاغل قم دوران قاجار و پهلوی در این موزه، می‌گوید: در این موزه آدمک‌هایی که لباس و پاپوش‌های دوره قاجار را به تن دارند از گیوه و چارق و ادوات کشاورزی قدیم به نمایش گذاشته شده است.
اعرابی، عکس‌های قدیمی دوره قاجار و پهلوی را نیز از جمله مواردی دیگر ذکر می‌کند که زنده کننده قم در ۱۳۰ سال پیش است.
این بنا در چهارمردان کوچه شماره ۱۷ بنا شده که به گفته اعرابی در ایام نوروز برای بازدیدکنندگان رایگان است.
مقابر گنبد سبز
انتهای خیابان چهارمردان (انقلاب)، جنب گلزار شهدا و در بخش شرقی قم، درون باغی کوچک موسوم به باغ گنبد سبز، سه اثر تاریخی از قرن هشتم هجری برجای مانده است. این منطقه در گذشته به دروازه کاشان مشهور و گنبدها به گنبدهای دروازه کاشان معروف بوده است.
مقابرگنبد سبز قم شاهد یادمان‌های مذهبی، تاریخی به جا مانده از قرن هشتم هجری است که در فرهنگ معماری ایران به برج‌های آرامگاهی شهرت دارند. شاخص‌ترین قسمت این بنا مجموعه‌ای را تشکیل می‌دهد که به نام مقابر دروازه کاشان یا گنبد سبز موسوم هستند.
مردم قم این سه بنا را بصورت مجموعه مدفن سعد و سعید و مسعود از بزرگان اعراب اشعری و احیاکنندگان قم در دوره اسلامی می‌دانند.
در این سه بنا که از حیث هنر گچبری از نمونه‌های منحصر به فرد به شمار می‌روند امرای خاندان علی صفی فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم دفن شده‌اند.
در گنبد سبز سه مقبره دیده می‌شود مقبره خواجه اصیل الدین که این مقبره در جنوبی‌ترین گنبد محسوب می‌شود. دوم مقبره خواجه علی صفی است که در وسط گنبد قرار دارد؛ وی فرمانروای خاندان صفی است که تا سال ۷۴۴ قمری فرمانروای قم بود.
سومین فرد خواجه عمادالدین محمود قمی است که تا سال ۷۹۱ قمری عهده دار امور نواحی قم بوده است .
به جز افراد نامبرده شده افراد دیگری نیز در این گنبد مدفون هستند.
مقابر گنبد سبز هم اکنون با توجه به بازسازی‌های صورت گرفته ، در ایام نوروز با پرپایی غرفه‌های صنایع دستی آماده پذیرایی از مسافران نوروزی هستند تا مسافران قم در عین آشنایی با هنرهای دستی این شهر با معماری کویری آن نیز آشنا شوند.
بیت امام خمینی(ره)
امام خمینی(ره) در ۲۰ سالگی برای ادامه دروس حوزوی به قم عزیمت کردند و تا ۲۷ سالگی در حجره‌ای در مدرسه فیضیه ساکن بودند، ایشان بعد از ازدواج با دختر آیت الله ثقفی، مدتی را در تهران بودند و پس از آن دوباره به قم بازگشتند.
امام راحل بعد از بازگشت به قم پس از چند بار جابه‌جایی و زندگی در مکان‌های اجاره‌ای که می‌توان به منزل استیجاری ایشان در محله عشق علی و الوندیه اشاره کرد و سپس به محله یخچال قاضی قم رفتند و مدتی را در خانه‌ای به مساحت ۳۰۰ متر که سبک قدیمی و خشتی بود مستأجر بودند و بعد از مدتی ایشان توانستند این منزل را خریداری کنند.
در دو طرف حیاط این خانه بنایی دو طبقه قرار دارد که ساختمان اول که در ورودی آن است به عنوان بیرونی و ساختمان بعد از حیاط به عنوان اندرونی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
در و دیوار این خانه یادآوری یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای تاریخ ایران یعنی ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ است، زمانی که امام پس از سخنرانی افشاگرانه علیه رژیم پهلوی در همین خانه تحت کنترل قرار گرفتند و شبانه با حمله مزدوران رژیم شاه، امام دستگیر و با ماشین فولکسی که در عکس معروف آن شب وجود دارد، مستقیماً به تهران برده و از آنجا به تبعید در نجف رفتند، این خانه در سال‌های تبعید امام محل مراجعات بسیاری از علاقمندان ایشان بود و هنوز نیز بر در و دیوار خانه‌های اطراف بیت امام(ره) شعار آن روزها خودنمایی می‌کند.
دو سخنرانی مهم و تاریخی امام راحل درباره لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و کاپیتولاسیون هم در این خانه انجام شده است
حجت الاسلام عزت الله کاظمی، مسئول فرهنگی بیت امام، از خرید این منزل توسط امام پس از ۱۶ سال مستأجری می‌گوید. اینکه امام این خانه را در سال ۱۳۲۵ به قیمت ۱۳ هزار تومان و از محل فروش ملک میراثی خود در خمین خریداری کرده و تا سال ۱۳۴۲ در آن زندگی کردند.
بنا به گفته حجت الاسلام کاظمی دو سخنرانی مهم و تاریخی امام راحل درباره لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و کاپیتولاسیون هم در این خانه انجام شده است.
منزلی که امروز مورد بازسازی قرار گرفته است در محله یخچال قاضی قرار دارد که از حرم حضرت معصومه(س) نیز فاصله چندانی ندارد. این بنا یکی دیگر از آثار تاریخی قم و مربوط به مردی بزرگ و زنده در تاریخ سرزمین ایران است که بازدید از آن خالی از لطف نیست.
تیمچه بازار قم
تیمچه بازار قم در سمت راسته بازار نو است که سقف آن بزرگ‌ترین سقف ضربی ایران به شمار می‌رود، این بنا که با معماری ایرانی و اسلامی ساخته شده، به دست استاد حسن قمی مشهور به معمارباشی و با کمک بانی آن سید محمود طباطبایی در سال ۱۳۰۱ بنا شده است. این بنا از نظر وسعت، هنر معماری و تزئینات از بناهای منحصر به فرد است.
این تیمچه تنها تیمچه باقی مانده از بازار قم است که طی سال‌های گذشته تخریب شده‌اند، این بنا در دو طبقه ساخته شده است.
مصالح ساختمانی مورد استفاده در بازار قم با توجه به امکانات محیطی از خشت، آجر، گل و سنگ فراهم آمده است و هم اکنون در قبضه فرش فروشی قرار دارد و به بازارفرش فروش‌ها معروف است.
تجارت تک کالایی در این بازار باتوجه به معروف بودن فرش قم در جهان، بطور قطع محل بازدید افراد بسیاری برای خرید و فروش فرش قرار می‌گیرد. این تیمچه با دو ورودی به راسته بازار نو قم راه دارد که در ایام نوروز می‌تواند در کنار خرید سوغات از بازار نو قم محلی برای آشنایی با معماری اصیل و ایرانی باشد.
تپه قلی درویش، راسته بازار نو، قلعه دیرگچین که در ۷۰ کیلومتری شهر قم قرار دارد و خانه یزدان‌پناه از جمله بناهای تاریخی شهر قم است که می‌توان آثار معماری و تاریخی اصیل را در آن مشاهده کرد و در ایام نوروز می‌تواند پذیرای زائران و مسافرین نوروزی باشد.
