به گزارش مشرق، «گُمیشان» یکی از شهرهای استان گلستان است که شاید کمتر کسی در سفرهایش به این استان سری به این شهر با خانه‌های تاریخی آپارتمانی‌اش بزند!

یکی از اهالی گُمیشان که خانه شان 120 سال دارد می‌گوید: خانه از پدرِ پدر بزرگ همسرش به ارث رسیده است و همه‌ی آن از چوب ساخته شده و سه ماهی می‌شود که میراث فرهنگی در حال مرمت آن است.

سلیم ضیایی که خانه متعلق به همسرش است، بیان می‌کند: خانه‌ی ما 304 متر است و دیوارهای آن را از دیوار قزل آلان(دیوار گرگان) و سنگ‌های قبرستان نزدیک خانه‌شان آورده‌اند و حالا می‌خواهد از آجرهای به جا مانده برای دیوارچینی حصار خانه استفاده کند. اگر میراث فرهنگی نبود و خانه را درست نمی‌کرد، تصمیم داشتیم آن را خراب کنیم. چند سال پیش خانه پدری خودم را که همین شکلی بود خراب کردیم و خانه جدید ساختیم.

همه جای خانه‌شان میراث فرهنگی است حتا روی دیوار خانه نوشته‌هایی از سال 44 باقی مانده و رنگ نشده است! جلوی خانه شان هم نعل اسب را که نشانه خوش شانسی‌شان است، نصب کرده‌اند. در هر محله گُمیشان چند خانه تاریخی دیده می‌شود، مالک برخی از خانه‌ها فوت کرده‌اند و در حال تخریب هستند.

جاوید ایمانیان- کارشناس بافت تاریخی گُمیشان درباره تاریخچه گُمیشان می‌گوید: اسم شهر گُمیشان از «گُمیش تپه» یا «تپه نقره‌ای» گرفته شده است. تصور براین بوده که در این تپه نقره وجود داشته به همین دلیل نام آن را به زبان ترکمنی «گُمیش تپه» گذاشته‌اند.

او ادامه می‌دهد: وجود تپه‌های باستانی در اطراف گُمیش تپه حکایت از یک تمدن تاریخی دراین منطقه دارد، به خصوص وجود دیوار تاریخی گرگان که سومین دیوار بزرگ دنیا بعد از «دیوار چین» و « دیوار سمیز آلمان» است که ترکمن‌ها به آن «قزل آلان» می‌گویند. این دیوار از بخش شمال «گمیش تپه» شروع و تا شهر گنبد و کلاله ادامه دارد. این دیوار در دوره ساسانیان ساخته شده و بخش مهمی از آن در گمیشان شروع شده و این‌ها نشان دهنده اهمیت این منطقه پیش از اسلام است.

نمونه این معماری را در هیچ نقطه دیگری از کشور نداریم

این کارشناس بافت تاریخی اضافه می‌کند: ساختارهای اجتماعی و فرهنگی گُمیشان که در منطقه ترکمن صحرا قرار گرفته است به عنوان یکی از سکونتگاه‌های باستانی قوم ترکمن است و از یک هویت ریشه دار تاریخی و بومی برخوردار است. با توجه به اینکه « گُمیش تپه» از دوران قاجار یکی از بندرگاه‌های تجاری بین ایران و روسیه بوده علاوه بر مراودات تجاری با تاثیر گرفتن از معماری روسیه و تلفیق آن با معماری بومی و ایرانی بناهایی به عنوان گونه‌های منحصر به فرد در این شهر احداث کرده است و نمونه این گونه معماری را در هیچ نقطه دیگر از کشور نداریم.

ایمانیان توضیح می‌دهد: اغلب مصالح به کار رفته در معماری این شهر از چوب‌های روسی و آجرهایی هستند که متاسفانه در دوره پهلوی اول از دیوار تاریخی گرگان آورده شده است. آن چیزی که در معماری خانه‌ها مهم است اندود نمای بیرونی معماری ساختمان‌هاست که با ماسه آهک پوشیده شده. به طور کلی کشیدگی پلان معماری این خانه‌ها شرقی- غربی است و خانه‌ها به دلیل مسایل اقلیمی و کوران هوا به صورت شمالی- جنوبی قرار گرفته شده‌اند.

او بیان می‌کند: خانه‌های گُمیشان به طور کلی دو دسته هستند، خانه‌هایی که اصالت بیشتری دارند و تماما از چوب ساخته شده‌اند و عموما مربوط به دوره قاجار هستند و گروه دوم خانه‌هایی هستند که از اصالت کمتری برخوردارند و با تلفیقی از آجر و چوب در دوره پهلوی ساخته شده‌اند.

این کارشناس درباره ویژگی‌های کالبدی خانه‌های گُمیشان می‌گوید: این بناها به صورت برون گرا و باز و اغلب دارای حیاط‌های وسیعی هستند که از چهار طرف برای ایجاد کوران هوا باز است به طوری که تعریف حیاط برای ایجاد حریم خصوصی معنایی ندارد و این با توجه به فرهنگ مردم این منطقه که در دشت‌ها زندگی می‌کرده‌اند شکل گرفته است. عمدتا دیوار خانه‌های این منطقه محصور نبوده است و به حیاط‌های یکدیگر راه داشته است.

ایمانیان اظهار می‌کند: به دلیل رطوبت زیاد و آبهای سطحی منطقه، این بناها یک یا دو متر بالاتر از سطح زمین ساخته شده است.استفاده از الگوهای تابستان نشین در بناها دیده می‌شود و معمولا فضای بالای خانه‌ها تابستان نشین و طبقه‌های پایین زمستان نشین هستند. اکثر خانه‌ها شیروانی دارند. استفاده از تراس، ایوان و تالار در جبهه‌های شمالی و غربی در عمده خانه‌ها وجود دارد که با ایجاد سایه‌بان برای تلطیف فضا در تابستان یا جلو‌گیری از ریزش باران کمک می‌کرده، البته در برخی از خانه‌ها در چهار طرف تراس و ایوان وجود داشته است.

او می‌گوید: عمده خانه‌های گُمیشان به شکل قرینه هستند یعنی طبقات اول به صورت قرینه ساخته شدند و فضاها و راهروهایی در مرکز اتاق‌ها در طبقه اول وجود داشته است. داخل برخی از خانه‌ها هم از شمال به جنوب و از شرق به غرب عمود برهم ساخته شده‌اند.

این‌ها افسانه‌های با ارزش گُمیشان هستند

این کارشناس بافت تاریخی گرگان درباره بافت گُمیشان بیان می‌کند: بافت این منطقه به صورت کلونی به کلونی ساخته شده است که در کلونی که در یک محله واقع شده است چند بنای ارزشمند داریم و این‌ها افسانه‌های با ارزش گُمیشان هستند.خانه «خوزینی‌ها» ، «شیرمحمدی»، «طالبی‌ها»، «گوکلانی»، «روشنی»، «مصطفایی» و« سیدی» از جمله خانه‌های با ارزش و شاخص این منطقه هستند، حدود 50 خانه ارزشمند در بافت تاریخی گُمیشان وجود دارد که حدود 15 بنا ثبت ملی شده است.

ایمانیان می‌افزاید: چند خانه سه طبقه در گُمیشان است و از طبقه پایین به عنوان اصطبل استفاده می‌شده اما قالب خانه‌ها به صورت دو طبقه است. نمونه‌هایی در خانه‌های گُمیشان داریم که در فضای بیرونی و زیر شیروانی‌ها از تزئینات هندسی استفاده کرده‌اند که این نوع هندسی‌ها در قالی‌ها و آلاچیق‌های ترکمن وجود دارد و این نشان می‌دهد که این نوع معماری کاملا هم روسی نبوده است.

او درباره حفظ خانه‌های گُمیشان بیان می‌کند: پایدار ماندن خانه‌های تاریخی گُمیشان به عوامل مختلفی بستگی دارد. فرهنگ سازی و آموزش برای حفظ و نگهداری این خانه‌ها بسیار مهم است. باید جوانان و نوجوانان گُمیشان را با ارزش‌های تاریخی شهرشان آشنا کرد. اگر مردم نسبت به ارزش خانه‌های تاریخی گُمیشان آگاهی پیدا کنند طبیعتا در حفاظت از آن‌ها نیز مشارکت می‌کنند، از طرفی باید مدیریت‌های شهری، نهادها و سازمان‌های دولتی برای حفاظت از این خانه‌ها یکپارچه شوند.

این کارشناس بافت تاریخی گرگان ادامه می‌دهد: این باور باید در مسئولین به وجود بیاید که میراث فرهنگی، سازمان مسکن و شهرسازی، شهرداری و سازمان‌های تاثیرگذار درحفظ این بناها با یکپارچگی می‌توانند این خانه‌های دارای ارزش را حفظ کنند. از طرفی باید اعتبارات خوبی هم برای حفظ و تملک این خانه‌ها در نظر گرفته شود و آموزش‌های لازم داده شود تا مردم نیز در این زمینه مشارکت داشته باشند، زیرا اگر اعتبارات هم داشته باشیم اما مشارکت مردم را نداشته باشیم، نمی‌توانیم به ایده‌ال‌هایی که می‌خواهیم دست پیدا کنیم.

ایمانیان می‌گوید: متاسفانه ما در بخش آموزش و فرهنگسازی برای نسل جوان شناخت میراث فرهنگی را در نظر نگرفته‌ایم. از طرفی مدیریت یکپارچه نداریم و حتا سازمان‌های دولتی بین هم به یک باور و اجماع دست پیدا نکرده‌اند که میراث فرهنگی ما ارزشمند است و باید از آن حفاظت شود. با حفاظت این بناهای تاریخی می‌توان در مباحث، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی پایدار در آینده نقش داشت. یکی از نکات رونق گردشی و تبدیل آن به جاذبه گردشگری و قطب اقتصادی حفظ میراث فرهنگی است.

فردا خیلی دیر است

او اضافه می‌کند: متاسفانه معماری و شهرسازی ما به سمت و سوی بدی می‌رود و دلیل آن هم عدم شناخت میراث فرهنگی است. ما نا امید نیستیم اما وضعیت خوبی را در حفاظت از این بناها تصور نمی‌کنیم و باید هر چه سریعتر بتوانیم آموزش و فرهنگسازی را برای حفاظت از این بناها ایجاد کنیم تا بتوانیم این بناها را حفظ کنیم. فردا خیلی دیر است و هر روز ممکن است یکی از این آثار تخریب شود و هنگامی هم که یکی از آثار تخریب شود دیگر قابل برگشت نیست، مثل انسانی که پیر می‌شود و نمی‌تواند به دوران جوانی خودش برگردد؛ آثار تاریخی هم یک دوران تاریخی را سپری کرده‌ است. امسال چند خانه تاریخی گُمیشان ثبت و چند خانه دیگر هم مرمت شده‌اند اما کافی نیست. باید قبول کنیم که سازمان میراث فرهنگی به تنهایی قادر نیست با توجه با نیروی اندک و اعتباری کمی که دارد از همه‌ی آثار تاریخی محافظت کند، ما نیاز به یک عزم ملی و مشارکت همگانی داریم.

ایمانیان می‌گوید: بناهای گُمیشان منحصر به فرد هستند و مشابه معماری گُمیشان را تنها می‌توانیم دربخشی از آذربایجان، روسیه و آسیای میانه ببینیم.