به گزارش گروه تاریخ مشرق؛ در تابستان سال 1359 نفوذ عوامل بختیار به بدنه ارتش، واقعه‌ای را در تاریخ جمهوری اسلامی رقم زد كه از آن به عنوان كودتای نوژه یا عملیات نقاب یاد می‌شود. این گروه كه از جانب سرویس‌های اطلاعاتی غربی تغذیه می‌شدند درصدد بودند تا با نفوذ به درون ارتش و منحرف ساختن آن زمینه را برای حمله رژیم بعث عراق به ایران مهیا كنند. از آنجا كه كودتای نقاب یكی از نمونه‌های نفوذ عوامل مخرب در ارتش بود نوشتار پیش‌رو به دنبال آن است تا به واكاوی این واقعه بپردازد.
* نفوذ عوامل مخرب در ارتش
در تیرماه 59 توطئه گروهی از افسران نیروی هوایی كه تحت نفوذ عوامل شاپور بختیار و آمریكا به دنبال انجام كودتا به منظور سرنگونی نظام جمهوری اسلامی بودند كشف شد. غرب تصور می‌كرد كه تضعیف ارتش می‌تواند راه را برای تسخیر ایران توسط صدام، كه اكنون پس از محمدرضا شاه اصلی‌ترین مهره آمریكا در منطقه محسوب می‌شد باز كند.
آنچنان كه بعدها مشخص شد، كودتاگران موفق شده بودند تا با نفوذ در اطلاعات ارتش، همكاری حداقل دو تیم از گروه تعقیب و مراقبت اداره دوم ارتش را جلب كنند. به نوشته مارك گازیورسكی در بین افراد نفوذی كه جذب نیروهای مخرب شده بودند دو افسر شاغل اطلاعاتی هم بودند كه به پرونده پرسنل نظامی دسترسی داشتند و می‌توانستند سابقه افرادی را كه مستعد همكاری و یا برعكس از طرفداران انقلاب اسلامی و غیرقابل جذب بودند ردیابی كنند.
بنابر اعترافات ستوان سیاوش پورفهمیده، رهبران شاخه نظامی كه بیشتر درصدد جذب افراد بازنشسته ارتش بودند پس از تلاش‌های فراوان، موفق شدند 60 خلبان و 500 تن از افراد فنی و نظامی، را برای شركت در عملیات جذب كنند.
از آنجا كه پایگاه نوژه نقطه شروع و هدایت كودتا بود، كودتاچیان تعدادی عناصر نفوذی در داخل پایگاه داشتند تا با كمك آنها بتوانند راحت‌تر آنجا را تصرف كنند. یكی از افراد نفوذی داخل پایگاه نوژه، سروان سلیمانی افسر عملیات پایگاه بود كه در شب حمله در پست فرماندهی قرار داشت.[1]
به علاوه نفوذ عوامل مرتبط با بختیار و آمریكا در نیروی هوایی موجب شد تا گروهی از بدنه نیروی هوایی نیز جذب كودتا شوند. در این راستا سعید مهدیون نخستین فرمانده نیروی هوایی ارتش در دولت موقت كه پس از یك روز توسط سرلشگر محمدولی قرنی بازنشسته شد و آیت محققی فرمانده پایگاه هوایی شاهرخی (نوژه) و پایگاه هوایی مهرآباد در رژیم پهلوی كه در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی حدود شش ماه زندانی بود، برای عملیات نقاب جذب شدند. اما موفقیت كودتاگران در تامین نیرو از كادر نیروی هوایی، به واسطه ورود ناصر ركنی بود. او بسیاری از خلبانان را می‌شناخت و با آنان آشنا بود و از همین طریق به راحتی توانست افراد مورد نظر را جذب كند. علاوه بر آنها چنانكه گفته می‌شود خلبان حمید نعمتی نیز توانست در عرض 30 روز 40 خلبان و همافر فنی را از پایگاه یكم هوایی مهرآباد و پایگاه سوم هوایی نوژه جذب كند. براساس اطلاعات موجود عوامل مخرب حتی موفق به نفوذ در ستاد نیروی هوایی نیز شده بودند.[2]
نیروی زمینی هم از نفوذ عوامل مخرب در امان نماند. در این میان لشگر یك نیروی زمینی به دلیل نفوذ گسترده اویسی مورد توجه قرار گرفت. در لشگر دو، سرهنگ هادی ایزدی معاون فرمانده لشگر مدعی بود كه عوامل كودتا در همه شاخه‌ها نفوذ كرده‌اند. در لشگر 92 زرهی اهواز سرهنگ عزیز مرادی فعال بود و علاوه بر بسیج و تسلیح شیوخ وابسته به عشایر عرب، وظیفه توجیه و جذب نیروهای داخل لشگر را نیز برعهده داشت. همچنین گفته می‌شد كه در نیروی ویژه هوابرد محمدمهدی حیدری 80 تن از درجه‌داران را به نفع كودتا جذب كرده است. در دیگر لشگرها مانند 77 خراسان و 81 باختران، لشگر قزوین و ستاد نیروی زمینی نیز نفوذهایی انجام شده بود.[3]
چنانكه مشخص است هدف اصلی آمریكا و متحدانش از این نفوذ ساقط كردن نظام نوپای جمهوری اسلامی بود. از همین رو كوشیدند تا ساقط كردن نظام را با وارد كردن ضربه به ارتش كلید بزنند. به گفته سرهنگ محمدمهدی كتیبه رئیس وقت اداره دوم ارتش، هدف آمریكا از این نفوذ برهم زدن انسجام ارتش بود. چنانكه سرهنگ كتیبه می‌گوید «دو سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی ارتش داشت روی پای خودش می‌ایستاد و تقریبا شخصیتش را به دست می‌آورد؛ یك ارتش مردمی داشت پا می‌گرفت و وفاداری‌اش به نظام به اثبات می‌رسید. مردم در همه راهپیمایی‌ها فریاد می‌زدند "ارتش فدای ملت ملت فدای ارتش". در تیرماه 59 ارتش داشت یك دست می‌شد و اعتماد به نفسی را كسب می‌كرد. آمریكا و سرویس‌های غربی هدفشان این بود كه ارتش كمر راست نكند و ارتش منسجمی كه مخالف سیاست‌های آمریكا و غرب در منطقه بود، به وجود نیاید.»[4]
در نهایت عملیات كودتای نقاب كه از سوی منابع غربی تغذیه می‌شد و قرار بود در اولین ساعات روز 18 تیر 59 عملیاتی شود ساعاتی پیش از انجام با ضد كودتا مواجه شده و شكست خورد. شواهد حاكی از آن است كه یكی از خلبانان توجیه شده توسط كودتاچیان، شب پیش از كودتا منقلب شده و نزد حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای رفته و عملیات كودتا را فاش كرد. پس از آن، كودتای نقاب كه نتیجه نفوذ عوامل وابسته به بختیار و غرب بود با همكاری عوامل ضد اطلاعات ارتش، كمیته اداره دوم ارتش، نیروهای امنیتی و اطلاعاتی و سپاه پاسداران خنثی شد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی بعدها در این رابطه فرمودند: «...این توطئه هم به وسیله ارتشی‌ها خنثی شد. شاید ملت ایران نداند آن كسانی كه موجب شدند توطئه كودتاىِ بسیار خطرناك پایگاه شهید نوژه خنثی شود، خودِ جوانان ارتشی بودند كه آمدند به ما اطّلاع دادند. یك خلبان جوان در نیمه شب آمد و درِ خانه ما را زد و با اصرارِ زیاد ما را وادار كرد كه حرفش را گوش كنیم. حرفش این بود كه این كودتا در ظرف بیست‌وچهار ساعت آینده انجام می‌گیرد. بعد هم عناصر دنبال كننده این قضیه - نظامیان و ارتشی‌های متدیّن آن پایگاه - بیشترین نقش را در خنثی كردن آن كودتا داشتند.» [5]
پی نوشت ها:
1- حجت‌الاسلام محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، جلد اول، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامی، ص 135.
2- محمد حسن روزی طلب، صخره سخت، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامی، ص 933.
3- كودتای نوژه، تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ص 166.
4- محمدرضا سرابندی، خاطرات سرهنگ محمدمهدی كتیبه، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامی، ص 168-173.
5- بیانات در دیدار جمعی از فرماندهان و پرسنل ارتش، 1374/1/30.
مرکز اسناد انقلاب اسلامی
* نفوذ عوامل مخرب در ارتش
در تیرماه 59 توطئه گروهی از افسران نیروی هوایی كه تحت نفوذ عوامل شاپور بختیار و آمریكا به دنبال انجام كودتا به منظور سرنگونی نظام جمهوری اسلامی بودند كشف شد. غرب تصور می‌كرد كه تضعیف ارتش می‌تواند راه را برای تسخیر ایران توسط صدام، كه اكنون پس از محمدرضا شاه اصلی‌ترین مهره آمریكا در منطقه محسوب می‌شد باز كند.
آنچنان كه بعدها مشخص شد، كودتاگران موفق شده بودند تا با نفوذ در اطلاعات ارتش، همكاری حداقل دو تیم از گروه تعقیب و مراقبت اداره دوم ارتش را جلب كنند. به نوشته مارك گازیورسكی در بین افراد نفوذی كه جذب نیروهای مخرب شده بودند دو افسر شاغل اطلاعاتی هم بودند كه به پرونده پرسنل نظامی دسترسی داشتند و می‌توانستند سابقه افرادی را كه مستعد همكاری و یا برعكس از طرفداران انقلاب اسلامی و غیرقابل جذب بودند ردیابی كنند.
بنابر اعترافات ستوان سیاوش پورفهمیده، رهبران شاخه نظامی كه بیشتر درصدد جذب افراد بازنشسته ارتش بودند پس از تلاش‌های فراوان، موفق شدند 60 خلبان و 500 تن از افراد فنی و نظامی، را برای شركت در عملیات جذب كنند.
از آنجا كه پایگاه نوژه نقطه شروع و هدایت كودتا بود، كودتاچیان تعدادی عناصر نفوذی در داخل پایگاه داشتند تا با كمك آنها بتوانند راحت‌تر آنجا را تصرف كنند. یكی از افراد نفوذی داخل پایگاه نوژه، سروان سلیمانی افسر عملیات پایگاه بود كه در شب حمله در پست فرماندهی قرار داشت.[1]
به علاوه نفوذ عوامل مرتبط با بختیار و آمریكا در نیروی هوایی موجب شد تا گروهی از بدنه نیروی هوایی نیز جذب كودتا شوند. در این راستا سعید مهدیون نخستین فرمانده نیروی هوایی ارتش در دولت موقت كه پس از یك روز توسط سرلشگر محمدولی قرنی بازنشسته شد و آیت محققی فرمانده پایگاه هوایی شاهرخی (نوژه) و پایگاه هوایی مهرآباد در رژیم پهلوی كه در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی حدود شش ماه زندانی بود، برای عملیات نقاب جذب شدند. اما موفقیت كودتاگران در تامین نیرو از كادر نیروی هوایی، به واسطه ورود ناصر ركنی بود. او بسیاری از خلبانان را می‌شناخت و با آنان آشنا بود و از همین طریق به راحتی توانست افراد مورد نظر را جذب كند. علاوه بر آنها چنانكه گفته می‌شود خلبان حمید نعمتی نیز توانست در عرض 30 روز 40 خلبان و همافر فنی را از پایگاه یكم هوایی مهرآباد و پایگاه سوم هوایی نوژه جذب كند. براساس اطلاعات موجود عوامل مخرب حتی موفق به نفوذ در ستاد نیروی هوایی نیز شده بودند.[2]
نیروی زمینی هم از نفوذ عوامل مخرب در امان نماند. در این میان لشگر یك نیروی زمینی به دلیل نفوذ گسترده اویسی مورد توجه قرار گرفت. در لشگر دو، سرهنگ هادی ایزدی معاون فرمانده لشگر مدعی بود كه عوامل كودتا در همه شاخه‌ها نفوذ كرده‌اند. در لشگر 92 زرهی اهواز سرهنگ عزیز مرادی فعال بود و علاوه بر بسیج و تسلیح شیوخ وابسته به عشایر عرب، وظیفه توجیه و جذب نیروهای داخل لشگر را نیز برعهده داشت. همچنین گفته می‌شد كه در نیروی ویژه هوابرد محمدمهدی حیدری 80 تن از درجه‌داران را به نفع كودتا جذب كرده است. در دیگر لشگرها مانند 77 خراسان و 81 باختران، لشگر قزوین و ستاد نیروی زمینی نیز نفوذهایی انجام شده بود.[3]
چنانكه مشخص است هدف اصلی آمریكا و متحدانش از این نفوذ ساقط كردن نظام نوپای جمهوری اسلامی بود. از همین رو كوشیدند تا ساقط كردن نظام را با وارد كردن ضربه به ارتش كلید بزنند. به گفته سرهنگ محمدمهدی كتیبه رئیس وقت اداره دوم ارتش، هدف آمریكا از این نفوذ برهم زدن انسجام ارتش بود. چنانكه سرهنگ كتیبه می‌گوید «دو سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی ارتش داشت روی پای خودش می‌ایستاد و تقریبا شخصیتش را به دست می‌آورد؛ یك ارتش مردمی داشت پا می‌گرفت و وفاداری‌اش به نظام به اثبات می‌رسید. مردم در همه راهپیمایی‌ها فریاد می‌زدند "ارتش فدای ملت ملت فدای ارتش". در تیرماه 59 ارتش داشت یك دست می‌شد و اعتماد به نفسی را كسب می‌كرد. آمریكا و سرویس‌های غربی هدفشان این بود كه ارتش كمر راست نكند و ارتش منسجمی كه مخالف سیاست‌های آمریكا و غرب در منطقه بود، به وجود نیاید.»[4]
در نهایت عملیات كودتای نقاب كه از سوی منابع غربی تغذیه می‌شد و قرار بود در اولین ساعات روز 18 تیر 59 عملیاتی شود ساعاتی پیش از انجام با ضد كودتا مواجه شده و شكست خورد. شواهد حاكی از آن است كه یكی از خلبانان توجیه شده توسط كودتاچیان، شب پیش از كودتا منقلب شده و نزد حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای رفته و عملیات كودتا را فاش كرد. پس از آن، كودتای نقاب كه نتیجه نفوذ عوامل وابسته به بختیار و غرب بود با همكاری عوامل ضد اطلاعات ارتش، كمیته اداره دوم ارتش، نیروهای امنیتی و اطلاعاتی و سپاه پاسداران خنثی شد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی بعدها در این رابطه فرمودند: «...این توطئه هم به وسیله ارتشی‌ها خنثی شد. شاید ملت ایران نداند آن كسانی كه موجب شدند توطئه كودتاىِ بسیار خطرناك پایگاه شهید نوژه خنثی شود، خودِ جوانان ارتشی بودند كه آمدند به ما اطّلاع دادند. یك خلبان جوان در نیمه شب آمد و درِ خانه ما را زد و با اصرارِ زیاد ما را وادار كرد كه حرفش را گوش كنیم. حرفش این بود كه این كودتا در ظرف بیست‌وچهار ساعت آینده انجام می‌گیرد. بعد هم عناصر دنبال كننده این قضیه - نظامیان و ارتشی‌های متدیّن آن پایگاه - بیشترین نقش را در خنثی كردن آن كودتا داشتند.» [5]
پی نوشت ها:
1- حجت‌الاسلام محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، جلد اول، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامی، ص 135.
2- محمد حسن روزی طلب، صخره سخت، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامی، ص 933.
3- كودتای نوژه، تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ص 166.
4- محمدرضا سرابندی، خاطرات سرهنگ محمدمهدی كتیبه، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامی، ص 168-173.
5- بیانات در دیدار جمعی از فرماندهان و پرسنل ارتش، 1374/1/30.
مرکز اسناد انقلاب اسلامی
