گروه جهاد و مقاومت مشرق - هشتم تیرماه، هم‌زمان با نخستین بمباران شیمیایی سردشت، روز مبارزه با سلاح‌های شیمیایی و میکروبی نامگذاری شده است. سلاح‌های شیمیایی در استراتژی نظامی عراق چه جایگاهی داشت و سازمان‌های بین‌المللی با این رخداد چگونه برخورد کردند؟ دو پرسشی است که در این گزارش با نگاهی بر دو کتاب تازه درباره این موضوع با عنوان‌های «جنایت جنگی» و «رابطه زهرآگین» به آن‌ها پرداخته‌ایم.محمدباقر نیکخواه بهرامی در کتاب «جنایت جنگی» درباره جایگاه کاربست سلاح‌های شیمیایی توسط عراق در جنگ تحمیلی به کارکردهای تاکتیکی و استراتژیکی این سلاح اشاره می‌کند و می‌نویسد: «دولت عراق با ارزیابی و مقایسه‌ی توانمندی‌های سیاسی، اجتماعی و نظامی خود با ایران، به این اطمینان دست یافته بود که با یک حمله‌ی بزرگ برق‌آسا، به همه‌ی اهداف نظامی خود در خاک ایران دست می‌یابد و آن‌گاه حکومت ایران، با شکست سنگین رو به رو می‌شود... اولین مورد استفاده‌ی عراق از سلاح‌های شیمیایی به تاریخ 24 مهر 1359 در جبهه اهواز برمی‌گردد که لشگر 92 زرهی خوزستان آن را اعلام کرد.»
بنا بر صفحه 96 کتاب «رابطه زهرآگین» نوشته یوست آر.هیلترمن «عراق برنامه تولید جنگ‌افزارهای کشتار جمعی‌اش را خیلی زودتر از سال 1369 آغاز کرده بود و این اقدام عمدتاً در واکنش به سوءظن مهایی مبنی بر این‌که رژیم صهیونیستی در حال تولید چنین جنگ‌افزاری است، انجام شده بود... پیشرفت دانشمندان عراقی در تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی با عقب‌نشینی نظامی از ایران و آغاز حملات امواج انسانی مصادف شد. عراق در تلاش برای متوقف ساختن حملات ابتدایی در جولای 1982 (1361) عوامل غیرکشنده اشک‌آور را به کار گرفت و درباره مقاصدی که داشت، به ایرانیان هشدار داد (البته اطلاعات در مورد حملات اولیه شیمیایی عراق بسیار اندک و کمیاب است.»
عراق، بعدها در عملیات‌های خیبر و بدر هم به مقابله شیمیایی با ایرانیان پرداخت که هر بار با واکنش و اقدامات صرفاً دیپلماتیک مقامات ایرانی همراه بود. پس از به کارگیری سلاح شیمیایی در عملیات بدر، نماینده ایران در مقر سازمان ملل متحد در 11 اسفند 1362 با ارسال دو نامه برای دبیر کل سازمان ملل متحد، درخواست کرد تا گزارشی برای حملات شیمیایی عراق به منطقه عملیاتی خیبر ارائه دهد که با اهمال سازمان‌های بین‌المللی روبرو می‌شود. نیکخواه بهرامی در جنایت جنگی آورده است: «به رغم ارائه اسناد و تصاویر آشکار، رسانه‌های همگانی جهان در یک سکوت خبری، اخبار و گزارش‌های حملات شیمیایی عراق را بایکوت و سانسور کردند و حاضر به انعکاس آن نشدند.»
دلیل این سکوت رسانه‌ای، علی‌رغم اعزام جانبازان بسیار بد حال به کشورهای اروپایی را می‌توان در شرایط سیاسی خاص آمریکا، حامی اصلی عراق در کاربست سلاح‌های شیمیایی جست‌وجو کرد؛ کشوری که همواره می‌کوشید بر بی‌طرفی خود در جنگ ایران و عراق تاکید کند.
در صفحه 120 کتاب «رابطه زهرآگین» می‌خوانیم: «سرانجام همه‌چیز افشا شد و دولت ریگان که چرخش آشکاری را به سوی عراق آغاز کرده بود با خطر پیامدهای خجالت آور این افشاگری مواجه شد. در اواسط مارس 1983 (اواخر اسفند 1361) هفته‌نامه تایم با پس گرفتن عنوان خبری‌اش مبنی بر «نبود شواهد قطعی» در مورد استفاده عراق از جنگ‌افزارهای شیمیایی، از قول یک مقام ارشد آمریکایی نوشت: ما شواهد قطعی داریم و دولت ریگان از ماه ژانویه (دی‌ماه) مطمئن شده است که عراق از گاز خردل استفاده کرده ولی نمی‌داند با این قضیه چگونه برخورد کند.» تب و تاب انتخابات در زمان ریگان، این اجازه را نمی‌داد که آمریکا هم‌دستی خود را در حمله شیمیایی عراق به ایران افشا کند.
حملات شیمیایی عراق در طول جنگ فقط علیه ایران نبود. شورش گسترده کُردها در خاک ایران سبب شد تا رژیم عراق سلاح‌های شیمیایی خود را علیه مردم حلبچه نیز به کار بگیرد. عراقی‌ها بر اساس آمار رسمی در طول هشت‌سال جنگ تحمیلی از سلاح‌های شیمیایی استفاده کردند که در تب‌وتاب مسائل سیاسی نادیده انگاشته شد. آن‌ها دوازده بار با استفاده از توپ، خمپاره و هواپیما اقدام به کاربرد گازهای شیمیایی، عمدتاً در غرب کشور از جمله مناطق نظامی و غیر نظامی پیرانشهر، بازی دراز، مریوان، بانه، پنجوین و پاوه کردند.
متاسفانه سازمان ملل متحد در این زمان نتوانست موضع بی‌طرفانه خود را به این دلیل که ایران پس از انقلاب اسلامی شرایط ویژه‌ای را از نظر سیاسی سپری می‌کرد، حفظ کند و عراق بارها و بارها از برخورد جدی بین‌المللی در این باره مصون ماند.
یوست آر. هیلترمن در ادامه کتاب «رابطه زهرآگین» خود به شکوائیه‌های بی‌مخاطب ایران اشاره می‌کند. در صفحه 320 این کتاب می‌خوانیم: «... با این محال، ایران حق داشت به نقض فاحش یکی از اسناد شناخته شده سازمان ملل یعنی پروتکل 1925 م ژنو اعتراض کند. ناکامی سازمان ملل در باز داشتن عراق از کاربرد جنگ افزارهای شیمیایی پیامدهای هولناکی به دنبال داشت و ایران نیز با ظرافت خاصی بر این پیامدها تاکید می‌کرد تا ونشان دهد که عراق کاربرد جنگ‌های شیمیایی را تشدید کرده است. جالب این‌که رفتارهای عراق به حدی وحشیانه بود که ایران بدون آب و تاب هم می‌توانست آن‌ها را گزارش نماید و در مقابل، عراق با انکارهای ناشیانه و بهانه‌تراشی‌های آشکار و با اتکا بر حمایت‌های بین‌المللی با این اتهامات مقابله می‌کرد و در برخی موارد خاص مانند حلبچه هم در این زمینه یسیار زیاده‌روی می‌کرد.»
عملکرد نامناسب سازمان ملل در ماجرای استفاده عراق از جنگ‌افزارهای شیمیایی به جایگاه میانجی‌گری سازمان ملل در صلح و امنیت بین‌المللی لطمه زد و چهره متظاهرانه سازمان ملل را در حمایت از حقوق بشر مخدوش کرد. ایران با وجود شواهد بسیار در کاربست سلاح‌های شیمیایی از سوی عراق در دوران جنگ نتوانست مانع از تجاوزات عراق شود و قطعنامه 598 سازمان ملل که در واقع با شرایط سیاسی آن زمان در پایان جنگ بر کشورمان تحمیل شد، این جنگ پایان گرفت. / ایبنا
