سرویس جهان مشرق - شنبه شب برای رجب طیب اردوغان شبی سیاه بود. حتی بد بین‌ترین افراد حاضر در تیم وی پیش بینی کودتای نظامی در ترکیه را نمی‌کردند. با وجود گذشت چند ساعت از کودتا ، چهره این کشور در نزد رئیس جمهور و دولت و دولت های غربی در هاله ای از ابهام قرار داشت. اتفاقات شنبه شب با شورش گروهی کوچک آغاز شد و در ادامه به تلاش برای کودتای گروهی کوچک تبدیل شد که هم‌زمان با ساعات اولیه صبح با شکست مواجه شد. در نتیجه این کودتا مشخص شد که "سلطان " دسته ای از افسران وفادار به خود را تربیت کرده است.

به این ترتیب میراث آتاتورک در تعدادی عامل انتحاری که به دنبال بازگرداندن ترکیه به دوره نظامی خود هستند، ظاهر شد، اما در ادامه حرف اول و آخر را حاکم این کشور زد.

وقتی ریسمان سیاه و سفید یک شبه مار می شود
در سال 2014 حکم حبس ابد ژنرال کنعان آفرین فرمانده کودتای سال 1980 و تحسین شاهین فرمانده نیروی هوایی اسبق ترکیه به علت نقش داشتن در کودتای نظامی و تلاش برای تغییر قانون اساسی این کشور صادر شد.

رجب طیب اردوغان محاکمه و مجازات تمامی نظامیان وابسته به دیدگاه‌های کمال آتاترک را فراموش نکرد و دادگاه‌ها را ادامه داده و بنا به تعبیر حامیان اردوغان مؤسسات ارتش را از مخالفان خود پاک‌سازی کرد و عناصر نزدیک به خود را در ستاد ارتش تعیین نمود. به این ترتیب مرحله حساسی در کشور آغاز شد که براساس آن ارتش وارد درگیری هویتی بین اسلام‌گرایان و لائیک ‌ها شد.

این در حالی بود که اخبار نشست‌های محرمانه بین فرماندهان حزب کارگران کردستان و مقامات ترکیه در راستای سیاست خارجی آنکارا به بیرون درز کرده بود، اما همچنان به نظر می‌رسید که ارتش دست‌بسته است و زیر نظر اردوغان کار می کند. ارتش در این چارچوب هر موقع که اردوغان تصمیم می گرفت، به حزب کارگران کردستان حمله می‌کرد و هر زمان که لازم بود در عراق مداخله می‌نمود و برنامه‌ها و دستورات سرویس‌های اطلاعاتی را در سوریه اجرا می‌کرد.

اتفاقاتی که شنبه شب در ترکیه رخ داد از زمان روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در این کشور و تثبیت موقعیت اردوغان در آن بی‌سابقه بود. اتفاقات شب طولانی ترکیه نشان می‌داد که همچنان ساختار اساسی در داخل مؤسسات نظامی ترکیه با جریان حاکم این کشور مخالف است و این ساختار قادر است تلاش برای کودتایی برنامه‌ریزی شده و هماهنگ در چارچوب فلج ‌کردن مناطق حساس کشور را در سایه شکاف موجود بین ارتش توسط امنیتی  به جا بگذارد. به این ترتیب به نظر می‌رسید این جریان آمادگی ماجراجویی برای آغاز عملیات نظامی را دارد که ممکن است به اعدام تمامی عناصر شرکت‌کننده در آن منتهی شود.

تمامی این عناصر ضربه سختی که از اکتبر 2007 دریافت کردند را به خوبی به یاد دارند، یعنی هنگامی که فرمانده ارتش در صفحه الکترونیکی خود نسبت به حضور حزب عدالت و توسعه با حمایت عبدالله گل در انتخابات ریاست جمهوری ترکیه هشدار داده بود. در آن زمان حزب گل بر سکان اداره کشور حاکم شد و ضربات سختی را به نفوذ ارتش در این کشور وارد کرد. به این ترتیب کودتای رسانه‌ ای شکل گرفت تا میزان رأی دادن به حزب عدالت و توسعه را بیش از پیش بالا برده و حزب مذکور نیز از همدردی مردم در چارچوب تقابل با مداخله‌های ارتش در زندگی اجتماعی مسلمانان نهایت بهره‌برداری را کرد.

جمعه شب یادآور کودتاهای انجام شده گذشته (1960- 1980 - 1971 – 1997) در ترکیه بود، کودتا هایی که برخی از آنها کودتای نرم بود ، اما در برخی دیگر چوبه های دار آویخته شد و افرادی نظیر عدنان مندریس در سال 1960 به دار آویخته شدند و کشور رویکردی جدید به خود گرفت. تسلط آنان بر مراکز رسمی کشور نظیر پل‌ها و فرودگاه‌ها و مراکز تلویزیونی و پارلمان نشان می‌داد که گروهی مشخص از ارتش به دنبال نقش‌آفرینی در این کودتا است. این گروه به صورت موقت موفق شد با به گروگان گرفتن خلوصی آکار رئیس ستاد ارتش ترکیه هماهنگی نظامی مؤسسات ترکیه را دچار اختلال کند.

اوضاع به حدی مبهم بود که آمریکا از اتخاذ هر موضعی در ساعات اولیه کودتا خودداری کرد، چرا که تعیین فرد پیروز در این کودتا را مشکل می‌دانست. همچنین ابهام هنگامی بیشتر شد که اردوغان و حامیان وی کودتاگران را عناصر وابسته به فتح‌الله گولن معرفی کردند. گولن در واشنگتن زندگی می‌کند و اردوغان در سال‌های اخیر تلاش زیادی به کار گرفته تا نفوذ وی در ارتش و نیروهای امنیتی و پلیس و دستگاه قضایی و محافل سیاسی کشور را از بین ببرد.

اردوغان و تربیت نسلی وفادار به خود
در ساعات اولیه صبح، حاکمیت ترکیه این گونه وانمود کند که اوضاع به روال طبیعی خود بازگشته و مجموعه ای از خیانت‌کاران که کودتا را انجام داده‌اند، محاکمه خواهند شد با این وجود هرج‌ومرج موجود نتیجه حضور شهروندان در خیابان‌ها ادامه پیدا کرده است. هرج‌ومرجی که در صورت پیروزی هر یک از طرفین در درگیری‌ها به نفع آنها به پایان خواهد رسید چرا که تجربه تاریخی ترکیه نشان داد که مردم در کودتا های گذشته نیز هیچ نقشی نداشتند، بلکه این دستگاه حاکم است که تسلط خود را بر تمامی مناطق حساس در کشور گسترده است.  

کودتای عجیب انجام شده در بازداشت هیچ یک از مسئولان سیاسی در دولت و پارلمان موفق نبود ، بیشتر عناصر این کودتا در برابر صفحات تلویزیونی نسبت به اتفاقات موجود شگفت زده به نظر می‌رسیدند. آنها در عین حال ارتباط خود با ژنرال‌های نظامی حامیان خود را حفظ کرده بودند. مخفی بودن اردوغان که در خارج از پایتخت قرار داشت، زمان زیادی طول نکشید. وی در صفحه گوشی تلفن همراه حاضر شده و ملت خود را مخاطب قرار داد. چهره‌اش متزلزل به نظر می‌رسید، اما با همان اعتماد به ‌نفس سابق تأکید کرد که به آنکارا باز خواهد گشت و شورشیان را مجازات خواهد کرد. نیروهای سیاسی از جمله مخالفان داخلی حاکمیت ترکیه کودتاچیان را نپذیرفتند. این موضوع نیز نشانه دیگری از شکست تلاش این گروه برای کودتا بود.

اما یقین در عرصه سیاسی ترکیه هنگامی حاصل شد که کاخ سفید با صدور بیانیه‌ای حمایت خود از دولت منتخب ترکیه را اعلام کرد. در ابعاد میدانی نیز به نظر می‌رسد اقداماتی که اردوغان در طول سال‌های حاکمیت خود در داخل مؤسسات نظامی انجام داده ، باعث تربیت نسلی از افسران مطیع وی در سرویس‌های جاسوسی یا پلیس یا نیروهای ویژه و نیروی هوایی شده است. همین موضوع باعث شد تا وی از این مهره ها برای براندازی کودتا استفاده کنند.

کودتا و تزلزل بیشتر سیاست های ترکیه
با انجام یک کودتا ترکیه به صورت عملی وارد تونل جدیدی شده است که احتمالاً با بازدارندگی کمتری در قبال پرونده‌های متعدد مواجه شود. این در حالی است که دولت ترکیه چرخش سیاست‌های منطقه‌ای خود را آغاز کرده است، اما این بار تزلزل موجود در داخل دولت بیش از پیش خود را نشان می‌دهد و موضوع اصلی دیگر نحوه مدیریت سیاست خارجی این کشور نیست. در عین حال در نتیجه این تلاش شکست خورده ، مخالفان نظام و اردوغان احتمالا به زودی "بخار می شوند" و لااقل در کوتاه‌مدت نقش سیاسی آنها داخل مؤسسات نظامی متوقف خواهد شد.  

اردوغان از رؤیای رهبری منطقه تا آستانه یک حاکم ورشکسته
مردی که در طول سال‌های اخیر به دنبال تقویت رهبری سیاسی خود در ترکیه بود و تمامی رفتار و گفتار وی رنگ و بوی آرمان بزرگش برای تبدیل شدن به تنها رهبر ترکیه را داشت، بامداد امروز سرنوشت سیاسی خود را در هاله‌ای از ابهام دید. طی چند ساعت که در آن عقربه‌ها به کندی سپری می‌شد، امکان داشت تغییرات اساسی در روند امور  ترکیه ایجاد شود و اوضاع کشور به دست گروهی از کودتاچیان بیفتد.

وحشت از کودتا که در طول بیش از یک دهه حاکمیت حزب عدالت و توسعه ، همواره مورد توجه این حزب بود، به نظر می‌رسد در یک لحظه در صفحه تلویزیون و از طریق گوشی تلفن همراه خود را نشان داد. به این ترتیب نزدیک بود وجهه مردی که با دست آهنین در ترکیه حاکمیت کرده و و خود را به الگوی بسیاری از جنبش‌های اسلامی و مذاکره کننده‌ای برای باج‌خواهی از اتحادیه اروپا در پرونده آوارگان تبدیل کرده، به تاریخ این منطقه بپیوندد و بار دیگر موضوع کودتا برای تأسیس مرحله‌ای عربی و منطقه‌ای خود را در ویترین تحولات منطقه قرار دهد.

حزب حاکم ترکیه دیگر الگوی جنبش‌های اسلامی منطقه نیست
هنگامی که اردوغان در انتخابات ریاست جمهوری سال 2014 پیروز شد، این پیروزی را مفهومی دموکراتیک خواند که به تعبیر وی  تمامی قید و بندهای تحمیل شده بر حزب حاکم از سوی اقلیت‌ها یا موازنه قدرت یا قانون را از بین برده و باعث اتحاد ریشه‌ای در جامعه‌ای با تنوع بالا شد. در آن زمان وی اعلام کرد که ترکیه‌ای جدید و بزرگ تشکیل شده و دوره گذشته سپری شده است. این ترکیه جدید وی را قادر می کرد که آزادی بیان را محدود کرده و تظاهرات را با وحشی گری سرکوب نماید و مخالفان خود را به زندان انداخته و افراد و مجموعه‌های مختلف در داخل حزب حاکم را منزوی کنند، چرا که او خود را پدری می‌دانست که چیزهایی را می‌بیند که دیگران در ملت ترکیه آنها را نمی‌بینند.

این فرد از سال 2011 به دنبال تشکیل فرمانده منطقه‌ای برای خود است و در این چارچوب از اخوان المسلمین کمک گرفته است. حمید بوزارسلان دانش‌پژوه ترکی در گفت‌وگو با روزنامه الاخبار تأکید می‌کند که  حزب عدالت و توسعه در اوایل قرن کنونی به حاکمیت رسیده و روشی را برای جنگ بین اسلام و دموکراسی و لیبرالیسم و قدرت اقتصادی ارائه کرده است که باعث شده سایر جنبش‌های اسلامی خاورمیانه آن را به عنوان الگویی برای خود بدانند. وی در عین ‌حال تأکید کرد که برخلاف آرزوهای رجب طیب اردوغان و احمد داود اوغلو استقبال حزب النهضه تونس و اخوان المسلمین از حزب عدالت و توسعه و رهبر آن به معنی تمایل آنها برای تسلط ترکیه بر پروژه‌های توسعه ای آنها نیست.

وی در این زمینه می‌افزاید: ولی من مطمئن نیستم که حزب عدالت و توسعه که طی دو سال اخیر اوضاع نابسامانی را پشت سر گذاشته، همچنان به عنوان الگویی در میان جنبش‌های اسلامی باشد.