به گزارش مشرق، میزان فروش کتاب و استقبال از آن بحث امروز و دیروز در جامعه ایرانی نیست، متأسفانه چند سالی است که کم‌اقبالی به این یار مهربان ادامه دارد؛ به طوری که در برخی از سال‌های گذشته شرایط به گونه‌ای بود که عرصه بر اهالی نشر تنگ‌ شده و در نهایت شاهد تعطیلی تعدادی از کتابفروشی‌ها در مناطق مختلف کشور و یا تغییر کاربری آنها به کارهای عمدتاً پردرآمد مانند اغذیه‌فروشی‌ بوده‌ایم.

با وجود اینکه مسئولان در صدد برآمدند تا با استفاده از راهکارهایی مانند برگزاری مسابقه‌های کتابخوانی، خرید کتاب از ناشران، برگزاری طرح‌های مختلف، برپایی نمایشگاه‌های استانی کتاب و ... این وضعیت را تغییر دهند، اما وضعیت ناشران و کتابفروشان حکایت از ثبات رکود در بازار کتاب سال‌های گذشته دارد. به همین منظور معاونت فرهنگی وزارت ارشاد امسال برای نخستین‌بار دو طرح با عنوان «عیدانه کتاب» و «تابستانه کتاب» را برگزار کرد؛ طرح‌هایی برای حمایت از کتابفروشان و کتابخوانان. هرچند این دست از طرح‌ها در بازه زمانی خاصی برگزار شده، اما در روند فروش کتاب و جلب رضایت کتابفروشان و کتاب‌خوانان بی‌تأثیر نبوده است. 

طرح تابستانه کتاب که در بازه زمانی یک‌ماهه برگزار شد، تلاش دارد تا با در نظر گرفتن تخفیف برای فروش آثار در چند کتابفروشی خاص و شرکت‌کننده در این طرح، مسیر را برای خرید کتاب هموارتر کند؛ التیامی بر مشکلات نشر کشور پس از نمایشگاه کتاب. تجربه نشان داده که بازار کتاب همواره پس از نمایشگاه تا آغاز شش‌ماه دوم سال در رکودی برای فروش کتاب به سر می‌برد؛ از این منظر معاونت فرهنگی وزارت ارشاد با همکاری خانه کتاب تلاش کرد تا با اجرای این طرح اندکی از این رکود کاسته و بازار فروش کتاب را فعال‌تر از سال‌های قبل در این بازه زمانی کند.

طرح «تابستانه کتاب» که با شعار « فراغتی و کتابی » در بازه زمانی یک ماهه از 16 تیرماه تا 15 مردادماه سال جاری در سطح کشور اجرا شد، 93 میلیارد و 419 میلیون و 37 هزار و 106 ریال کتاب با تخفیف 17 میلیارد و 965 میلیون و 775هزار و 814ریال به فروش رفته است. بنا بر اعلام خانه کتاب، در این طرح 31 استان با 518 کتابفروشی مشارکت داشتند که بیشترین مشارکت با استان تهران با 114 کتابفروشی و هرمزگان نیز با یک کتابفروشی، کمترین مشارکت را در میان استان‌ها داشته است.

همچنین در این طرح که با هدف اختصاص یارانه خرید کتاب به صورت مستقیم از سوی دولت به مردم اجرا شد، استان تهران با 85 هزار و 406 نسخه کتاب در صدر پُرفروش‌ترین استان بر اساس کتاب قرار گرفت و پس از آن، استان خراسان رضوی با 60 کتابفروشی و  69 هزار و 151 کتاب ، رتبه دوم پُرفروش‌ترین استان‌ها بر اساس کتاب را به خود اختصاص داده است. در این طرح هر نفر می‌توانست تا سقف یک میلیون ریال خرید کتاب از 20  تا 25 درصد تخفیف استفاده کند و مؤسسه خانه کتاب به نمایندگی از طرف معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مبلغ تخفیف را به کتابفروشان پرداخت خواهد کرد.

استمرار طرح‌های موسمی و تأثیر آن بر بازار نشر

طی سال‌های گذشته دلایل مختلفی برای کتاب نخواندن مردم یاد شده؛ از گرانی کتاب‌ها و وضعیت بد اقتصادی مردم گرفته تا نبود فرهنگ مطالعه در میان مردم. به نظر می‌رسد برپایی چنین طرح‌هایی در گام نخست تلاش دارد تا با پرداخت مقداری از هزینه خرید کتاب، میل به خرید کتاب را در میان مخاطبان افزایش دهد. هرچند کتابفروشان عضو از برگزاری چنین طرحی راضی به نظر می‌رسند، اما به اعتقاد آنها برگزاری چنین طرح‌هایی موج‌های موسمی بوده‌اند که بعد از اتمام آنها، فروش کتاب در ایران به شکل سابق بازمی‌گردد.

در این میان برخی از کتابفروشی‌ها معتقدند که برگزاری چنین طرح‌هایی و استمرار آن می‌تواند در نهایت به سود کتابفروشان باشد؛ حتی می‌تواند جایگزین دیگر طرح‌های معاونت فرهنگی ارشاد در این زمینه در نظر گرفته شود. حسن‌پور، مسئول کتابفروشی انتشارات فاطمی که یکی از اعضای این طرح است، در این‌ رابطه می‌گوید: اگر طرح‌هایی مانند «تابستانه کتاب» و «عیدانه کتاب» استمرار داشته باشد، می‌تواند جایگزین طرح‌هایی مانند برگزرای نمایشگاه های استانی شود؛ چرا که برای حضور در نمایشگاه‌های کتاب استانی باید مبلغی پرداخت شود و همچنین مشکلات حضور هم وجود دارد، اما در این طرح بدون مشکلات رایج، کتاب‌ها با تخفیف در نظر گرفته شده به فروش می‌رسند.

چه کسانی از طرح تابستانه کتاب استقبال کردند؟

حسن‌پور برگزاری چنین طرح‌هایی را هرچند در نهایت به نفع کتابفروشی‌ها و بازار نشر می‌داند، اما به اعتقاد او، معاونت فرهنگی باید برای بهبود وضعیت بازار کتاب، فکر اساسی‌‌تری بکند. به گفته حسن‌پور؛ عمده کسانی که در این طرح و طرح عیدانه کتاب آمدند، کسانی بودند که عمدتاً کتاب می‌خرند و اهل مطالعه هستند. سرانه مطالعه در کشور پایین است و برای بهبود آن باید به دنبال اجرای طرح هایی بود که به صورت زیربنایی به مشکلات این حوزه بپردازد.

وی ادامه داد: اولین مشکل برای ناشران، توزیع کتاب است که سال‌هاست در کشور با مشکلاتی همراه است. باید ابتدا برای از بین بردن این مشکلات برنامه‌ریزی کرد. بسیاری از کتاب‌ها منتشر شده‌اند که در شهرستان‌ها توزیع نمی‌شود و بیشتر کتاب‌‌هایی که جنبه بازاری دارند، در شهرهای مختلف توزیع می‌شوند.

طرح تابستانه بازار کتاب را از رکود خارج کرد

برخی از کتابفروشان نیز بر مستمر بودن این طرح‌ها تأکید دارند تا از این طریق، جامعه به سمت کتاب بیشتر متمایل شوند. محمد عالم‌گیر تهرانی، مسئول انتشارات محمد، نیز همانند مسئول فروش فاطمی، معتقد است که برگزاری طرح‌هایی همچون تابستانه کتاب برای ناشران به صرفه‌تر است. وی در این رابطه می‌گوید: این نوع طرح ها می‌تواند جایگزین طرح‌هایی مانند نمایشگاه‌های استانی شود و دولت می‌تواند از این طریق به حمایت از کتابفروشان و بازار نشر بپردازد.

وی مستمر بودن این قبیل طرح‌ها را یکی از راه‌های موفقیت برای بهبود وضعیت کتابخوانی در کشور می‌داند و می‌گوید: ما هر سال در این مدت با رکود مواجه بودیم. من از میزان فروش و استقبال در این طرح و همچنین طرح عیدانه کتاب راضی بودم؛ طبق برآورد انجام شده میزان فروش آثار در این مدت، با حدود 25 تا 30 درصد سود در مقایسه با سال گذشته همراه بوده است. 

گام‌های کوچک اما مؤثر؛ انتظار اهالی نشر برای اجرای طرح‌های ریشه‌ای در کشور

عالم‌گیر تهرانی با بیان اینکه بخشی از نبود میل به سمت مطالعه و خرید کتاب به میزان افزایش قیمت کتاب بازمی‌گردد و با اجرای این دست از طرح ها می‌توان این مشکل را تا حدود زیادی برطرف کرد، می‌افزاید: هرچند برگزاری این طرح و عیدانه کتاب به کمک کتابفروشان و بازار نشر آمد، اما به نظرم باید استمرار داشته باشد تا در نهایت بتواند در بازار کتاب ایران تأثیرگذاری بیشتری داشته باشد. هرچند این گام‌های کوچکی است که معاونت فرهنگی برای از بین بردن رکود در بازار کتاب برداشته، اما به نظرم در این وانفسای حوزه نشر می‌تواند کمک مؤثری به فروش کتاب داشته باشد. حوزه نشر، حوزه سودآوری نیست، به همین دلیل غالباً بخش خصوصی علاقه چندانی برای سرمایه‌‌گذاری در این بخش ندارد. اگر در حوزه نشر هزینه شود، به نسبت دیگر حوزه‌ها، سرمایه و سود چشم‌گیری به همراه ندارد. به همین دلیل بسیاری علاقه‌ دارند به جای کتابفروشی، یک کافه یا یک فروشگاه لباس با برند خارجی راه بیندازند تا بازگشت سرمایه‌شان تضمین‌ شده باشد. من در مجموع از برگزاری این طرح‌ها راضی هستم، اما باید معاونت فرهنگی ارشاد در ادامه با استفاده از نظر اهالی نشر به فکر اجرای طرح‌های ریشه‌دار باشد.

عده دیگری از کتابفروشان نیز موفقیت صد در صدی برگزاری چنین طرح هایی را منوط به همکاری دیگر دستگاه‌ها می‌دانند. فرشته سنگری، مدیر فروشگاه افراکتاب، در این رابطه می‌گوید: طرح عیدانه کتاب در مقایسه با طرح تابستانه با موفقیت بیشتری همراه بود و دلیل آن هم، اطلاع‌رسانی بیشتر بود. تبلیغات و اطلاع‌رسانی در این دوره ضعیف بود و حتی برخی از مشتری‌های فروشگاه از این طرح اطلاعی نداشتند؛ وقتی برای آنها توضیح می‌دادیم، راغب به خرید بیشتر می‌شدند.

جای خالی نهادها در رونق‌بخشی به اجرای طرح‌ تابستانه کتاب

وی ادامه می‌دهد: برای این منظور، باید تمامی نهادها و دستگاه‌ها به کمک طرح‌های این‌چنینی بیایند. هم می‌توان از ظرفیت شبکه‌های اجتماعی که در این سال‌ها استفاده از آن رونق یافته بهره برد و هم می‌توان از ظرفیت رسانه‌ها استفاده کرد. ضمن اینکه نهادهایی مانند شهرداری با استفاده از تبلیغات شهری، می‌تواند کمک مؤثری در اطلاع‌رسانی کند.

در این میان، برخی از کتابفروشان شهرستان‌ها نیز از نبود اطلاع‌رسانی کافی گلایه‌مندند. انصاری‌زاده، مدیر کتابفروشی آفرینش در سیستان و بلوچستان از این دست از کتابفروشان است. او درباره وضعیت فروش کتاب‌هایش در این بازه زمانی می‌گوید: مدت زمان برگزاری طرح تابستانه کتاب کم بود و انتظار می‌رفت که مثلاً تمام تابستان را در بربگیرد. در مجموع باید گفت که نحوه برگزاری این طرح خوب بوده و می‌تواند با توجه به استقبال مخاطبان و کتابفروشی‌ها، در فواصل مختلف در طول سال برگزار شود.

استقبال از طرح تابستانه کتاب در شهرستان‌ها به چه صورت بود؟

انصاری‌زاده با بیان اینکه من از طریق سایت موسسه خانه کتاب از اجرای این طرح مطلع شدم، اطلاع‌رسانی و تبلیغات ضعیف را یکی از مشکلات این طرح می‌داند و می‌گوید: برخی از همکاران من در استان تمایل به شرکت در چنین طرح‌هایی دارند، اما اطلاع‌رسانی ناکافی منجر شد که از برگزاری آن اطلاع نداشته باشند.

اگرچه توقع برای تأثیرگذاری صد در صدی برای اجرای چنین طرح‌هایی هنوز زود به نظر می‌رسد، اما گام نهادن در مردمی کردن فرهنگ مطالعه می‌تواند بخش‌ قابل توجهی از مشکلات فعلی نشر را برطرف کند.