به گزارش مشرق، «اسلام عبدالغنی یویچ کریموف» که در سمرقند از پدر و مادری تاجیک بدنیا آمد، در رشته های اقتصاد و مهندسی مکانیک در مدرسه پلی تکنیک آسیای میانه و انستیتو اقتصاد ملی تاشکند زمان شوروی سابق تحصیل کرد.
وی سال 1983 به عنوان وزیر اقتصاد ازبکستان جمهوری وقت شوروی و سپس سال 1986 نایب رئیس شورای وزیران و رئیس اداره برنامه ریزی دولتی شد.
کریموف سال 1991 استقلال این جمهوری را از شوروی اعلام کرد و چندی بعد نیز در اولین انتخابات با 68درصد آرا نخستین رییس جمهوری کشور مستقل ازبکستان شد.
ازبکستان در آسیای میانه دارای مرز مشترک با افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قرقیزستان، و قزاقستان به پایتختی تاشکند است که حدود 449 هزار کیلومتر مربع مساحت و بیش از 31 میلیون و 500 هزار نفر جمعیت دارد.
**گذار از شوروی:
کریموف از زمان اعلام استقلال که با برگزاری همه پرسی همراه شد، ریاست جمهوری را بر عهده گرفت و با درک موقعیت لرزان کشور نوپای ازبکستان در عرصه های مختلف به ویژه سیاسی و اقتصادی و همچنین پا برجا بودن پیوندهای امنیتی و نظامی دوران کمونیسم با بوریس یلتسین رئیس جمهوری وقت روسیه روابط بسیار خوبی برقرار کرد که همچنان تا سال های دهه 90 میلادی ادامه یافت.
رئیس جمهوری فقید ازبکستان در این سال ها توانست زیرساخت های لازم را سازماندهی کند و پس از پیشرفت های نسبی، وابستگی های آشکار خود را به روسیه کاهش داد ولی هنوز هم از روابطی بسیار پویا با مسکو برخوردار است.
** روابط خارجی:
کریموف در دوره مسئولیت خود هر چند توانست مشکلات فراوان اداری، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را که پس از جدا شدن از پیکره شوروی شکل گرفت با موفقیت نسبی سپری کند، ولی همزمان نیز در معرض بسیاری از انتقادها قرار گرفت.
ازبکستان در دوره طولانی حکومت رئیس جمهوری تازه درگذشته زیر فشار غرب و شرق بود و در این میان برای روسیه به عنوان میراث دار شوروی نیز یک حریم تاریخی به شمار می رفت.
مواضع و کارنامه کریموف نشان می دهد که توانست با درک نسبی این واقعیت ها یک موازنه ایجاد کند و همزمان روابطی راضی کننده با مسکو و اشنگتن داشته باشد، ولی از نگاه کارشناسان در برخی موارد با وجود حرکت های رفت و برگشتی مکرر، نتوانست تعادل در سیاست خارجی را حفظ کند و بیشتر امیدوار به کسب حمایت های غربی شده بود.
**دوری نسبی از روسیه:
ازبکستان هر چند به عضویت سازمان پیمان امنیت جمعی که تشکیلاتی امنیتی و نظامی متشکل از چند جمهوری شوروی سابق از جمله روسیه است درآمد، اما حضور این کشور دو بار با دستور کریموف تعلیق شد تا اینکه سال 2012 به صورت کامل پایان عضویت خود را اعلام کرد.
اقدام دیگری که در دوران کریموف فاصله ازبکستان با روسیه را بیشتر کرد، پایان حضور تاشکند در جامعه اقتصادی اورآسیا متشکل از چند جمهوری شوروی با محوریت مسکو بود که سال 2006 به حضور دو ساله خود در این اتحادیه پایان داد.
اکنون ازبکستان فقط در دو سازمان اصلی جامعه همسود متشکل از چند جمهوری شوروی و همچنین سازمان فرامنطقه ای همکاری شانگهای عضویت دارد که روسیه از تشکیل دهندگان اصلی آنها است.
** حکومت پیوسته:
کریموف با تغییر قانون اساسی ازبکستان زمینه تداوم حکومت خود را فراهم کرد. مارس 1995 همه پرسی افزایش دوره حکومت وی تا سال 2000 برگزار شد که با رای 99،6 درصد شرکت کنندگان در رای گیری تائید شد.
ژانویه 2002 نیز همه پرسی دیگری انجام گرفت و برپایه نتیجه آن دوره مسئولیت ریاست جمهوری از پنج سال به هفت سال افزایش یافت تا اینکه دیروز کریموف با فروبستن چشم از جهان و 26 سال ریاست جمهوری به آن پایان داد.
** بحران های منطقه ای و گرایش های بیشتر به غرب:
کریموف از سال 2000 به بعد هر چند تلاش بیشتری برای نزدیک شدن به غرب به ویژه آمریکا انجام داد، از توسعه روابط و همکاری ها با کشورهای پیرامون ازبکستان و منطقه به ویژه روسیه و چین غفلت نکرد.
تاشکند پس از لشکر کشی آمریکا به افغانستان در اقدامی که برای برخی جمهوری های شوروی سابق رویکردی جسورانه تلقی می شد، پایگاه نظامی خان آباد را برای ترانزیت محموله های نظامی و غیرنظامی و حتی نیروهای ارتش آمریکا برای پروازهای رفت و برگشت به افغانستان در اختیار پنتاگون قرار داد.
بنا به گزارش های رسانه ای، آمریکا در این مدت حتی افزون بر خان آباد در چارچوب یک توافق پنهانی از چند پایگاه دیگر ازبکستان برای پشتیبانی نیروهای خود و همچنین پیمان ناتو که در افغانستان مستقر هستند، استفاده می کرد.
این کشور آسیای میانه ای که بیشتر اقتصاد آن متکی به کشاورزی به ویژه پنبه و محصولات باغی است، نیاز زیادی به درآمدهای ارزی دارد که استفاده آمریکا از پایگاه های نظامی ازبکستان بخشی از آن را فراهم می کرد.
** فاصله گیری از آمریکا و همگرایی با مسکو پس از واقعه اندیجان:
حضور نظامی آمریکایی ها در ازبکستان هر چند برای روس ها نگران کننده بود، اما مقام های روسیه ترجیح می دادند کمتر در این زمینه اظهار نظر کنند و شاید از تقویت نیروی گریز از مسکو هراس داشتند که سبب شود تاشکند بیشتر به سوی غرب متمایل شود.
روسیه هر چند خواستار کاهش و حتی پایان حضور نظامی آمریکا و کم شدن فاصله سیاسی خود با ازبکستان بود، ولی کمتر فرصتی برای پیشبرد این نقشه فراهم می شد تا اینکه واقعه شهر اندیجان در سال 2005 توانست شرایط را دگرگون کند.
ازبکستان بارها هدف عملیات تروریستی با دهها کشته و همچنین شاهد حضور افراط گرایان در شهرهای مختلف بود که بیشتر از خاک افغانستان و تاجیکستان نفوذ می کردند.
واقعه اندیجان از عملیات تروریستی 29 مارس 2004 در شهرهای تاشکند و بخارا که 19 کشته برجای گذاشت، بسیار هولناک تر بود.
23 مارس 2005 ازبکستان بزرگ ترین حادثه اجتماعی تاریخ نوپای خود را تجربه کرد و در حمله گروهی مسلح به زندان و مرکز پلیس شهر اندیجان، دو هزار زندانی آزاد شدند که در جریان این واقعه و همچنین بروز ناآرامی پیامدهای آن 187 نفر کشته و حدود 300 تن زخمی شدند.
با وجود موفقیت دولت در کنترل اوضاع، این رویداد ضربه ای بسیار بزرگ بر پیکره حکومت ازبکستان و همچنین سازمان های امنیتی این کشور وارد کرد و همچنین هشداری برای روسیه در باره تهدیدهای پنهان بود.
پس از این واقعه، ماه عسل سیاسی و نظامی غرب به ویژه آمریکا با ازبکستان تقریبا قطع و غربی ها با طرح موضوع برخورد خشن با ناآرامی های اندیجان، تحریم هایی علیه حکومت این کشور برقرار کردند که سبب شد، کریموف دوباره به سوی مسکو بازگردد و همزمان روابط خود را با اردوگاه غرب در زمینه های مختلف کاهش دهد.
هر چند سطح این همکاری ها خواسته مورد نظر روس ها نبود ولی راضی کننده به شمار می رفت، زیرا نمی خواستند ازبکستان محل حضور گسترده نظامیان آمریکایی باشد.
مسکو حتی برای حفظ اتحاد نه چندان گسترده پس از واقعه اندیجان، در برابر عضویت ازبکستان در سازمان غربگرای گوام با مشارکت جمهوری آذربایجان، اوکراین، مولداوی و گرجستان که تقریبا ائتلافی ضد روسی بود، سکوت کرد و پس از مدت کوتاهی نیز تاشکند از این ائتلاف مورد حمایت غرب و نگران کننده از نظر روسیه خارج شد.
با توجه به وجود تهدیدهای تروریستی در حال گسترش از افغانستان و حرکت تروریست های تکفیری از سوریه و عراق به کشورهای مختلف به ویژه آسیای میانه، کریموف در سال های پایانی حکومت داری توسعه بیشتر روابط و همکاری ها با روسیه در عرصه های امنیتی را در دستور کار قرار داد.
همچنین مناسبات اقتصادی در حال رشدی بین دو کشور وجود دارد و کریموف توانست روابط خارجی را در حالتی متمایل به روسیه در عرصه منطقه ای و امنیتی تنظیم کند، ولی همزمان بدون اینکه حساسیت این کشور را تحریک کند، همکاری های ساختاری با غرب به ویژه آمریکا را رها نکرد و باراک اوباما رییس جمهوری این کشور نیز بارها بر اهمیت حفظ این روابط تاکید کرده است.
** تروریسم تهدید اصلی :
رئیس کمیسیون امور بین المللی دومای روسیه گفت که مسکو پس از درگذشت کریموف نگران بروز بی ثباتی در ازبکستان به ویژه قدرت نمایی گروه های تروریستی و افراطی در این کشور است.
کنستانتین کاساچیف افزود: عواملی وجود دارد که امید برای حفظ ثبات در دوره انتقالی در ازبکستان را به وجود می آورد و همزمان نیز دلایل نگران کننده ای دیده می شود. گروه هایی وجود دارند که منافع آنها با یکدیگر یا هر دولتی که بر سر کار بیاید مطابقت نمی کند و سرنوشت این کشور و منطقه نیز به توانایی این گروه ها برای رسیدن به توافق بستگی دارد.
کاساچیف از افراط گرایان به عنوان خطر بالقوه یاد کرد و گفت: هرچند بسیاری از بکستان بیرون رانده شده اند، اما شمار زیادی در پاکستان و افغانستان حضور دارند که با نخستین نشانه های هرج و مرج باز می گردند و همزمان داعش و القاعده برای دوران پس از کریموف خطرساز محسوب می شوند.
**آینده پیش رو:
ازبکستان که در سال های پس از فروپاشی شوروی و اعلام استقلال فقط سیاست های یک رئیس جمهوری را تجربه کرده در منطقه ای نه چندان آرام و رویاروی تهدیدهای بزرگ امنیتی و تروریستی و همچنین شرایط حساسی قرار دارد.
مقام های ازبکستانی با درک این حساسیت ها، التهاب های ناشی از درگذشت کریموف را کنترل کرده و با همگرایی نعمت الله یولداشف رئیس مجلس عالی (سنا) را به عنوان کفیل ریاست جمهوری تا تعیین رئیس جمهوری جدید انتخاب کردند و همزمان نیز به گزارش رسانه ها، شوکت میرزایف نخست وزیر کنونی به عنوان شخصیت مورد احترام نزدیکان کریموف و نخبگان جامعه یکی از شانس های اصلی انتخاب به عنوان دومین رئیس جمهوری ازبکستان به شمار می رود.
