******

با دانستن اینکه یک واقعه در چه روزی از تقویم شمسی رخ داده، ما به فضای کلّیِ آن واقعه پی می‌بریم؛ از جمله به سرما یا گرمای هوا. برای واقعۀ عاشورا نیز شاید همین علت، موجد اصلی تحقیق ما شده باشد. وگرنه ما خدای ناکرده قصد نداریم که سالگرد عاشورا را در تاریخ شمسی تثبیت کنیم. مخصوصاً که علمای اسلام نیز آن را نهی کرده‌اند.

شاید این یک کنجکاوی ساده به نظر برسد که حضرت امام حسین(ع) در چه روز و ماه یا فصلی به شهادت رسیده است. خیلی‌ها به این سؤال فکر کرده و دوست داشته‌اند که جواب آن را بدانند. در یک جمله می‌توان گفت که بر وفق محاسبات تقویم قراردادی، عاشورا با چهارشنبه 21 مهر 59 شمسی مطابق می‌آید. اما با تقویم هلالی (محاسباتی) به دست می‌آید که عاشورای واقعی در روز سه شنبه 20 مهر 59 هجری شمسی رخ داده است. امسال یعنی در سال 1395 هجری شمسی، دو روز فوق الذکر با ایام تاسوعا و عاشورای حسینی برابر شده و حتی ایام هفته نیز به طرزی عجیب مطابق آمده است.

تقویم قراردادی چیست؟

منجمان و تقویم نویسان، جدول‌هایی را ابداع کرده‌اند که با استفاده از آنها می‌توان تقویم قمری قرون گذشته را به دست آورد. مثلاً یک تاریخ‌نویس می‌خواهد بداند که فلان واقعۀ تاریخی در چه روزی از تقویم شمسی رخ داده است. در این مواقع، تقویم قراردادی کاملاً جوابگو است. زیرا حداکثر خطای آن یک یا ندرتاً دو روز خواهد بود. به عبارت دیگر می‌توان گفت که دقت تقویم قراردادی، حدود 64% است.

طول متوسط یک ماه قمری، 5ر29 روز است. لذا تقریباً نیمی از دوازده ماه قمری، 29 روز دارند و نیمی دیگر 30 روزه خواهند بود. طول یک سال قمری، 367068ر354 روز است. یعنی از هر سه سال قمری، یکی از آنها 355 روزه است و دو تای دیگر، 354 روزه. منجمان برای استخراج این جدول‌ها، یک دورۀ 30 ساله را در نظر می‌گیرند که 19 سال اول عادی هستند (354 روزه) و 11 سال دیگر، کبیسه (355 روزه). و همانطور که گفته شد با دقت 64% می‌توان تطابق یک واقعۀ گذشته یا آینده را سریعاً محاسبه کرد.

از میان کسانی که تقویم‌های قراردادی را استخراج و منتشر کرده‌اند می‌توان به مرحوم احمد بیرشک، آقای محمدرضا صیاد و جناب ایرج ملک‌پور اشاره کرد.

تقویم محاسباتی (هلالی)

این تقویم بر اساس رؤیت هلال و شرایط رصد آن در هر منطقۀ جغرافیایی به دست می‌آید. و همین تقویم است که مبنای دین قرار می‌گیرد. زیرا به محاسبات نجومی نیاز ندارد و اغلب مردم می‌توانند بر اساس مشاهدۀ هلال به شمارش روزهای ماه اقدام کنند، یا از روی شکل هلال ماه و زمان طلوع و غروب آن، به تقویم روز پی ببرند؛ روزه بگیرند یا فطر کنند. البته منجمان نیز بر اساس محاسبات نجومی با دقت بسیا بالایی می‌توانند امکان رؤیت هلال را بررسی کنند و تقویم سال‌های آینده یا گذشته را استخراج نمایند.

در سال‌های اخیر منجمان به طور قهقرایی به استخراج تقویم پرداخته‌اند، تا مخصوصاً زمان رخدادهای صدر اسلام را کشف نمایند. مثلاً در حدیث نوروز که معلّی بن خُنَیس از امام صادق نقل فرموده آن حضرت واقعۀ عید غدیر را در نوروز گفته‌اند. منجمان به این طریق استخراج کرده‌اند که واقعۀ غدیر روز دوشنبه 28 اسفند 10 هجری شمسی رخ داده است.

تقویم هجری شمسی از چه زمانی پدید آمد؟

تقویم شمسی از قدیم الایام در ایران متداول بوده، اما عمدتاً برای تعیین روزهای کشت و زرع یا استخراج نوروز به کار می‌آمده است. تقویم جلالی حدود هزار سال قبل، به دستور جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی توسط خیام و چند نفر دیگر تدوین گشت که از دقت بسیار خوبی برخوردار است. تقویم کنونی شمسی بر همان پایه عمل می‌کند.

اما هیچکدام از این تقویم‌ها، بر مبنای هجرت پیامبر اکرم(ص) شمارش نمی‌شدند. لکن در سال 1302 هجری قمری که سی و هفتمین سال سلطنت ناصرالدین شاه بود یکی از منجمان به نام حاج میرزا عبدالغفار خان نجم‌الدوله، برای اول بار سال‌های هجرت پیامبر را به تقویم شمسی محاسبه کرد و در تقویم منتشرۀ خود اینطور نوشت که از هجرت رسول خدا(ص) به مدینه، 1264 بهار گذشته است. او تا زمان رحلتش که هفت سال بعد رخ داد، رقم سال‌های شمسیِ هجرت را در تقویم‌های خود ذکر کرد. به تدریج مردم به این سال‌شماری علاقه‌مند شدند و بعد از انقلاب مشروطه در دومین مجلس سنا، تقویم رسمی ایران به «هجری شمسی» تبدیل شد. اما مردم هیچگاه از تقویم قمری دست نکشیدند. چنانکه 65 درصد از مناسبت‌های تقویم کنونی ما، به تاریخ هجری قمری است. زیرا قبل از عبدالغفار نجم‌الدوله هیچکس به فکر نیفتاده بود که با ترکیب کردن تقویم شمسی و هجرت پیامبر اکرم(ص)، یک تقویم هجری شمسی استخراج کند.

باید متذکر شد که تقویم قمری از دیرباز در میان اعراب متداول بود اما آنها مبدأ تاریخ نداشتند و سال‌ها را نمی‌شمردند. حدود پنج سال از رحلت پیامبر اکرم(ص) گذشته بود که حضرت امیرالمؤمنین(ع) پیشنهاد کرد که سال و ماه هجرت رسول اکرم(ص) مبنای شمارش تقویم مسلمانان قرار گیرد. خلیفۀ دوم فقط مبدأ سالشمار را پذیرفت، لکن ماه ربیع الاول همچنان سومین ماه تقویم، باقی ماند. توضیحاً اینکه پیامبر اکرم(ص) در روز یکم ربیع‌الاول سال اول، از مکه خارج شد و دوازدهم ربیع الاول به مدینه داخل گشت. (آغاز هجرت، با 27 تیر سال اول شمسی برابر بوده است). اهمیت تقویم قمری در این است که فاصلۀ هر رخداد را با تشکیل اولین حکومت عدل اسلامی در مدینه النبی معین می‌کند.

محاسبۀ واقعۀ عاشورا بر طبق تقویم قمری هلالی

شهید مرتضی مطهری بر طبق برخی روایات گفته‌اند که واقعۀ عاشورا در اواخر ماه خرداد، بوده است. اما با این محاسبات می‌توان دانست که این واقعه در اوایل پاییز به وقوع پیوسته است.

بر مبنای رؤیت‌پذیری هلال، در افق کربلا می‌توان این نتایج را به دست آورد (مطابق استخراج آقای محمدرضا صیّاد/ عضو مرکز تقویم مؤسسۀ ژئوفیزیک دانشگاه تهران):

ـ جمعه 9 مهر 59 هجری شمسی/ مطابق 28 سپتامبر 680 میلادی (ژولی)/ هلال ماه محرم در کربلا رؤیت‌ناپذیر بوده است.

ـ شنبه 10 مهر 59 هجری شمسی/ مطابق 29 سپتامبر 680 میلادی/ به وقت غروب، هلال ماه محرم در کربلا با چشم غیر مسلّح دیده می‌شده است.

ـ یکشنبه 11 مهر 59 هجری شمسی/ مطابق 30 سپتامبر 680 میلادی/ اول محرم 61 هجری قمری

نتیجه می‌شود که:

ـ سه‌شنبه 20 مهر 59 هجری شمسی/ مطابق با 9 اکتبر 680 میلادی (ژولی)/ دهم محرم 61 هجری قمری = واقعۀ عاشورا

همانطور که می‌دانیم بعد از گذشت هر 33 یا 34 سال قمری (= یک دوره)، دو تقویم شمسی و قمری با اختلاف چند روز بر هم منطبق می‌شوند. اما برای آنکه یک روز قمری دقیقاً بر یک روز خاص از تقویم شمسی منطبق شود باید سال قمری، پنج یا هفت دورۀ را بگذراند؛ یعنی 168 یا 235 سال. به این ترتیب، نوبت بعد که عاشورای شمسی و قمری بر هم منطبق می‌شوند 168 سال قمری آینده، خواهد بود؛ یعنی سال 1606 هجری قمری که مطابق با 1557 هجری شمسی است. ان شاء الله تا آن زمان حضرت صاحب الزمان(عج) انتقام خون شهدای کربلا گرفته شده و این غم عظمی، تسلا یافته باشد.

امیر اهوارکی