شهید مدرس قاطع، شجاع و تا اندازه‌ای شوخ‌طبع بود؛ درباره‌اش خوانده یا شنیده‌ایم که وقتی رضاخان تصمیم گرفت از ورود او و یارانش به دوره هفتم مجلس شورای ملی جلوگیری کند و در انتخابات فرمایشی حتی یک رای به‌نام او از صندوق‌ها بیرون نیامد، مدرس گفت: «اگر20هزار نفر از مردمی که در دوره‌های گذشته به من رای دادند همگی مرده یا رای نداده باشند، پس آن یک رای را که خودم به خودم دادم چه شده است!» او همچنین نطق‌هایی آتشین داشت که سه مرتبه با بازی هادی اسلامی، خسرو شکیبایی و حسین محجوب به ترتیب در فیلم «مرغ حق» محصول سال 1365، سریال «مدرس» سال 1366 و سریال «عمارت فرنگی» محصول سال 1388، تصویر شده است.
امکانات محدود، نتیجه مقبول
حسین مختاری، تئاتری به صحنه برده بود که مورد توجه مدیران وقت تلویزیون قرار گرفت و مقدمه‌ای شد برای ساخت یک فیلم درباره سیدحسن مدرس. در این فیلم که ساختاری تقریبا تئاتری دارد، بیشتر نماها در فضاهای بسته با امکانات محدود تصویربرداری شده است. «مرغ حق» فاصله زمانی بین عقد قرارداد 1919 با انگلستان تا مرگ مدرس را روایت می‌کند و پرویز زاهدی در نگارش فیلمنامه به‌قدر ممکن به تاریخ وفادار بوده است. اجرای نقش مدرس در این فیلم به‌عهده مرحوم هادی اسلامی بود و جلال معیریان گریمور مدرس و دیگر شخصیت‌های سریال بود. نقش مدرس در این فیلم علاوه بر بازی هادی اسلامی، وامدار صدای منوچهر اسماعیلی هم هست و فیلم بخوبی توانسته ابعاد مختلف شخصیت مدرس را به نمایش بگذارد؛ قدرت و شجاعت در عین حال طمانینه و آرامش آیت‌الله مدرس و نیز طنز تلخ و گزنده‌اش در بازی هنرمندانه هادی اسلامی و لحن اسماعیلی قابل درک است. فیلم مرغ حق، گرچه با امکانات محدود دهه 60 ساخته شد، اما از استانداردهای زمان خود برخوردار و تصویری قابل قبول از مرد قانون به نمایش گذاشته است.
بهترین‌های دهه 60
مجموعه تلویزیونی مدرس که سال 1366 به کارگردانی هوشنگ توکلی و تهیه‌کنندگی اسماعیل شنگله از شبکه یک به نمایش درآمد، یک تئاتر تلویزیونی است که بر نطق‌های تاثیرگذار شهید مدرس تاکید داشت.
هوشنگ توکلی می‌گوید که دوستی و همکاری او با علی مدرسی، نوه آیت‌الله مدرس که کتابی به نام مرد روزگاران (مدرس شهید، نابغه ملی ایران) را نگاشته، زمینه علاقه به شهید مدرس و بعد ساخت سریالی درباره این مرد تاریخ‌ساز کشورمان شده است. به گفته توکلی، وقتی مدیر وقت گروه فیلم و سریال شبکه یک، ساخت سریالی درباره شهید مدرس را به او پیشنهاد کرد، شش سال از زمانی که او تحقیق و پژوهش درباره مدرس را آغاز کرده بود، می‌گذشت و به همین جهت نگارش و تولید این مجوعه طی چهار ماه انجام شد.
وی در این باره توضیح می‌دهد: از آنجا که آمادگی لازم وجود داشت، بسرعت کار را شروع کردم و همزمان با نگارش متن، انتخاب و تمرین بازیگران هم انجام شد و بهترین بازیگران دهه 60 را برای این مجموعه انتخاب کردیم. توکلی درباره انتخاب خسرو شکیبایی برای نقش شهید مدرس می‌گوید: شکیبایی از بازیگران خوب اداره تئاتر بود و ما سال‌ها با هم دوست بودیم. از من خواسته بود که برای یک اثر خوب تلویزیونی، همکاری داشته باشیم و این شد که از ایشان دعوت کردم و شاخصه اصلی این کار هم مونولوگ‌های معروفی است که مرحوم شکیبایی به نمایش گذاشت.
ساخت مجموعه «مدرس» در قالب تئاتر تلویزیونی، تصمیمی است که توسط توکلی گرفته شده و به سابقه او در تئاتر و نیز امکانات محدود تلویزیون در آن دوران ارتباط دارد. همچنین اجرای سخنرانی‌های شهید مدرس به صورت تک‌گویی «مونولوگ» نیز از جمله ایده‌های هوشنگ توکلی است که گرچه مسعود فروتن به عنوان کارگردان تلویزیونی به دلیل تجربه‌های معمول، چندان تمایلی به اجرای این ایده نداشت، اما در عوض مورد توجه شکیبایی قرار گرفت. هوشنگ توکلی تله‌تئاتر مدرس را یکی از آثار موفق تلویزیون در دهه 60 می‌داند و توضیح می‌دهد: بر اساس آمارهای منتشر شده از سازمان سنجش، درصد قابل توجهی از مردم این سریال را تماشا می‌کردند و حتی مواردی گزارش شده بود که برخی درمانگاه‌ها در ساعت پخش مجموعه «مدرس» از پذیرش بیمار خودداری می‌کردند.
نقشی همیشه جذاب
سریال «عمارت فرنگی» به کارگردانی محمدرضا ورزی اثری دیگر است که بخش‌های قابل توجهی از آن به مبارزات آیت‌الله مدرس با استبداد و قرارداد 1919 اشاره دارد. در این سریال که سال 1388 ساخته شد، حسین محجوب، بازیگر کم‌کار و پیشکسوت سینما و تلویزیون ایفای نقش سیدحسن مدرس را به عهده داشت.
حسین محجوب به رغم تلاش‌های فراوان، هرگز نتوانست فیلم یا صدای ضبط‌شده‌ای از آیت‌الله مدرس به دست آورد و به‌همین دلیل به مطالعه درباره این شخصیت تاریخی و بررسی عکس‌های او قناعت کرد. محجوب می‌گوید: از همه امکانات موجود بهره گرفتم تا به نقش نزدیک شوم و به بهترین شکل آن را ارائه کنم؛ چرا که به هر حال شهید مدرس از نظر من شخصیتی جذاب بود و می‌خواستم به بهانه این سریال درباره او بیشتر بدانم و بهتر او را بشناسم؛ اگرچه قبل از سریال «عمارت فرنگی» و بازی در این نقش، درباره سیدحسن مدرس اطلاعاتی داشتم.
پیش از حسین محجوب، دو بازیگر توانمند نقش آیت‌الله مدرس را بازی کرده بودند. خسرو شکیبایی با تک‌گویی هنرمندانه در نقش آیت‌الله مدرس، کار را تمام کرده بود و می‌شد که میل و هیجانی در هیچ بازیگری برای ایفای دوباره این نقش وجود نداشته باشد، اما حسین محجوب این کار را کرد. محجوب عقیده دارد: هر بازیگری می‌تواند بازی متفاوت و خاص خودش را ارائه کند. برای من این نقش همچنان می‌توانست جذاب و چالش‌برانگیز باشد. این که بازیگران دیگری آن را بازی کرده بودند، برای من اهمیتی نداشت. این نقش برایم جالب بود؛ به این معنا که همواره دوست داشته و دارم کارهای متنوع انجام بدهم و شخصیت آیت‌الله مدرس این تنوع و تفاوت را در خود داشت.از نگاه این بازیگر هر کاری تجربه خاص و منحصر به خودش را دارد و بازی در نقش مدرس می‌تواند همچنان برای بسیاری از بازیگران جذاب و وسوسه‌برانگیز باشد.
تاریخ یک نطق تاریخی
هادی اسلامی، خسروشکیبایی و حسین محجوب هر سه در فهرست بازیگران خلاق و توانمند تلویزیون جای می‌گیرند و هر کدام کوشیده‌اند به بهترین شکل نقش آیت‌الله سیدحسن مدرس را به نمایش بگذارند اما بازی خسرو شکیبایی در این نقش ماندگارتر شد؛ چرا که او توانست نطق‌های دشوار، غامض و طولانی شهید مدرس در مجلس را بی وقفه و قطع بگوید و بازی کند. شکیبایی برای اجرای این نقش سه ماه تمرین کرد و همه دیالوگ‌های مدرس را از بر شد؛ یکی از تک‌گویی‌های او در این نقش 20 دقیقه طول می‌کشد که با نمای باز (لانگ شات) شروع می‌شود و در یک نمای بسته (کلوز آپ) به پایان می‌رسد. بر اساس توضیحات توکلی، این سخنرانی با یک بار برداشت ضبط شده و تکرار نداشته است.
