به گزارش مشرق، حمل و نقل پاک در شهرهای امروزی به عنوان شاخصه اصلی مدیریت شهری مورد توجه قرار گرفته است. درکلانشهرها پروژه های یزرگی یه بهره برداری می رسند که یکی از مهم ترین این طرح ها، ساخت و بهره برداری از مترو، مونوریل، خطوط ویژه اتوبسرانی و ورود خودروهای برقی و سوخت پاک است.
 
نخستین متروی جهان در سال 1863 در شهر لندن آغاز به کار کرد. قطارهای اولیه با سیستم موتورهای بخار کار می‌کردند. این سیستم با وجود داشتن تهویه، خوشایند نبود چون حرکت قطارهای بخار در تونل‌های زیرزمینی سبب انباشته شدن گازهای مختلف در این مسیر بود.
 
در واقع پیشرفت واقعی در این زمینه وقتی آغاز شد که از لوکوموتیو‌های الکتریکی برای حرکت قطارهای زیرزمینی استفاده شد. در سال 1890، راه‌آهن شهری و جنوب لندن، اولین سیستم حمل‌و‌نقل ریلی تندرو بود که با لوکوموتیو الکتریکی آغاز به کار کرد و به طور کامل در زیرزمین حرکت می‌نمود. هر دو راه‌آهن نهایتاً در مترو لندن با هم ادغام می‌شدند. درسال 1893، راه‌آهن لیورپول از ابتدا طوری طراحی شد که با لوکوموتیو الکتریکی کار کند.
این فناوری به سرعت در اروپا، کانادا و آمریکا پخش شد. بوداپست در مجارستان، گلاسگو، شیکاگو و نیویورک، هر کدام به گونه‌ای خدمات ریلی الکتریکی را ارائه دادند.
 
در ایران نیز در چنددهه اخیر با توجه به افزایش شهرنشینی و توسهه شهرها، حمل و نقل عمومی به اولویت اصلی آنها تبدیل شده است. اما در این میان در کلانشهرها مترو به خاطر آنکه در زیر زمین بیشتر فعالیت هایش انجام می شود، مورد توجه بوده و تهران در بین شهرهای کشور، در این امر پیشرو بوده است. مترو تهران نه تنها در کشور بلکه در منطقه خاورمیانه جزء یکی از مدرن ترین و بزرگترین پروژه ها محسوب می شود و هرساله با سرعت بالایی به سمت تکمیل شدن پیش می رود. این سرعت در کار باعث شده تا رکوردهای جهانی در زمینه احداث خطوط مترو با وجود تحریم های چندساله اقتصادی ایران، جابه جا شوند.
 
زمان ورود مترو به تهران
 
اولین مطالعات جهت احداث مترو در تهران به اوایل دهه 1350 باز می گردد. در سال 1350 مطالعات اجتماعی، اقتصادی و ترافیکی شهر تهران و پیش بینی تغییرات آن برای سال ١٣٧٠ توسط شرکت های سوفرتو و شرکت متروی فرانسه (RATP) صورت گرفت. در سال 1353 گزارش نهایی ارائه می شود و انتخاب سامانه ای شامل یک شبکه خیابانی با یک کمربندی در پیرامون منطقه مرکزی و دو بزرگراه برای نواحی در حال ساخت شهری و یک شبکه مترو با ٧ خط که به وسیله شبکه اتوبوس رانی و تاکسی رانی مد نظر قرار می گیرد.
 
قانون تاسیس شرکت راه آهن شهری تهران و حومه (مترو) به تصویب می رسد و شرکت های خارجی برای ساخت آن وارد ایران می شوند. شرکت‌های فرانسوی از سال 1356 عملیات اجرایی احداث خط 1 مترو را در اراضی شمال تهران (بزرگراه شهید حقانی کنونی) آغاز کردند. عملیات اجرایی مترو تا آذر سال 59 اجرای 2300 متر تونل و بخشی از سازه 3 ایستگاه حدفاصل بزرگراه شهید حقانی و خیابان شهید بهشتی ادامه یافت ولی در این زمان و درپی جریانات جنگ ایران و عراق، نمایندگان شرکت‌های خارجی ایران را ترک کردند و در اواخر سال 60 هیئت وزیران توقف کامل طرح توسط مشاوران خارجی را اعلام کرد.
 
عملیات ادامه ساخت مترو در تهران برای چندین سال متوقف می شود تا آنکه مجدد در میانه دهه 1360 هیات وزیران اجرای طرح متروی تهران را تصویب و فعالیت‌های مترو مجدداً در تهران آغاز شد. اما کار اجرایی مصوبات در سال 1374 و با عقد قرارداد برای خرید تجهیزات ثابت و متحرک خطوط ١، ٢ و ٥ صورت می گیرد.
بالاخره در روز شانزدهم اسفند ماه سال 1377 تهرانی ها شاهد حرکت قطار مترو می شوند. نخستین خط متروی تهران که بخش حومه‌ای خطوط متروی کنونی است افتتاح می گردد و تهران را به کرج متصل می‌ کند. بیشتر حجم ریل گذاری در این خط بر روی زمین انجام شده است و در حال حاضر خط پنج نامیده می شود که در طراحی‌های آتی مترو از آن به عنوان خط اکسپرس اول یاد می‌شود.
 
براساس اطلاعات و گزارش ها تا سال 1384 تنها 75 کیلومتر خط مترو که 45 کیلومتر آن خط تهران- کرج و در روی سطح ساخته شده بود و روزانه حدود 600 هزار سفر انجام می داد. این میزان از بهره برداری از مترو در تهرانی با جمعیت چند میلیونی روبه افزایش، کفاف تقاضای مسافران را نمی داد و می بایست پروژه مترو در اولویت برنامه های مدیریت شهری قرار گیرد.
 
جهش در احداث خطوط مترو
 
در سال 2011، مدیریت شهری تهران به خاطر اقدامات و عملکرد فوق العاده ای که داشت مورد تقدیر جهان قرار گرفت. اما چه اتفاقی در چند سال قبل از آن افتاده بود که تهران در کنار گوانگژو چین ، لئون مکزیک ، نانت فرانسه و لیما پرو قرار گرفت؟ در سال 2011 در  مراسم انتخاب جایزه جهانی حمل و نقل پایدار 2011 با حضور بیش از 500 تن از مدیران شهری، شهرداران، اسانید برجسته دانشگاه های جهان، کارشناسان ارشد شهری و حمل و نقل در واشنگتن برگزار شد، مدیریت تهران در کنار این چهار شهر به عنوان برترین شهرداری جهان در حوزه توسعه حمل و نقل پایدار معرفی شد.
 
این شهرها برمبنای اطلاعاتی که ظرف یکسال گذشته از توسعه حمل و نقل پایدار با محورهای مترو، بی آر تی، دوچرخه و تلاش برای حرکت به سمت حمل و نقل پایدار و کارآمد از آنها استخراج شده بود انتخاب شدند.

شهرداری تهران با توجه به چشم اندازها و برنامه در نظر دارد با در نظر گرفتن جمیع جهات تا سال 2030 خطوط متروی تهران را به 430 کیلیومتر و 276 ایستگاه برساند که نشان از آینده نگری مدیریت شهری دارد. افزایش و توسعه خطوط مترو در سالهای اخیر پیشرفت چشمگیری داشته است.نمودارهای زیر توسعه و پیشرفت مترو به عنوان وسیله حمل و نقل عمومی در سالهای اخیر را نشان می دهد.
با مشاهده نمودارهای فوق پیشرفت خطوط ریلی مترو کاملا محسوس است و نیازی به توضیح بیشتر نیست. چشم انداز شرکت بهره برداری راه آهن شهری تهران و حومه در افق 1404 نشان می دهد که این شرکت به دنبال دستیابی به هدف پوشش 50 درصد از سفرهای شهری و بهره برداری از 370کیلومتر مسیر و 278 ایستگاه تا آن سال است که پیشرفت های صورت گرفته در سال های اخیر نشان می دهد شهرداری تهران در دستیابی به اهداف خود به خوبی پیش رفته است.   
 
آنچه مسلم است، با وجود آلودگی هوا در کلان شهر تهران، حتی با تشدید عوامل محدود کننده استفاده از خودرو ماننده محدوده ممنوعه طرح ترافیک، زوج و فرد کردن و ... قطعا گزینه توسعه شبکه حمل و نقل ریلی شهری اجتناب ناپذیر است. تا سال 1409 ظرفیت شبکه حمل و نقل عمومی شامل خطوط اتوبوسرانی و خطوط ریلی شهری باید پاسخگوی 15 میلیون سفر روزانه باشد. بنابراین انتظار می رود سهم حمل و نقل عمومی به 45 درصد کل سفرهای شهری برسد و به نظر می رسد با آمارهای ارائه شده و با توجه به پیشرفت هایی که در سایه تلاش شهرداری تهران در این زمینه حاصل شده این مهم دور از دسترس نیست.

 
برنامه توسعه خطوط ریلی و اتوبوسرانی تهران پیش از طرح جامع جدید پایتخت
 
در اردیبهشت 92، تشکری هاشمی، معاون حمل و نقل ترافیک تهران از تغییراتی در طرح جامع تهران و افزایش خطوط مترو سخن گفت: در طرح جامع حمل و نقل و ترافیک تهران، مترو استخوان‌بندی اصلی سیستم حمل و نقل عمومی را تشکیل می‌دهد. در این طرح اتوبوسرانی به عنوان سامانه مکمل شبکه قطار شهری تهران دیده شده است. در بازنگری طرح جامع متروی پایتخت 5 گزینه مورد بررسی قرار گرفت. در نهایت گزینه برتر شامل 8 خط ریلی درون شهری، 5 خط سریع‌السیر و یک خط ریلی سبک در سال افق طرح انتخاب شد که با تکمیل این خطوط، روزانه 5/7 میلیون جابه‌جایی توسط حمل و نقل ریلی در تهران انجام می‌شود.
 
وی در اسفند 94 از افزایش خطوط مترو به 750 کیلومتر خبر داد و این نشان از دغدغه مدیران شهری برای توسعه یکی از مهمترین اولویت های شهری تهران داشت. بازنگری طرح جامع حمل و نقل و ترافیک شهر تهران با پیش بینی 11 خط داخل شهری ، 4 خط حومه ای و تعدادی خطوط مترو اتصال، به زودی برای بررسی و تکمیل نهایی در اختیار شورای اسلامی شهر تهران و شورای عالی هماهنگی ترافیک قرار می گیرد. تهران دارای طرح جامع ترافیک شهری است به طوری که در گذشته چهار خط در قالب 430 کیلومتر شبکه ریلی تعریف شده بود اما با به روز رسانی مطالعات صورت گرفته در طرح جامع ، پیش بینی توسعه خطوط ریلی تا حدود 750 کیلومتر انجام شده است.
 
پیشرفت‌های  حاصل شده در سال‌های اخیر
 
با اهمیت پیدا کرد سیاست های حمل و نقل عمومی و به ویژه مترو در یک دهه اخیر ، احداث خطوط مترو  نزدیک به 200 کیلومتر با جابجایی روزانه بالغ بر 3 و نیم میلیون سفر افزایش پیدا کرده است. در حال حاضر خطوط 6 و 7 به طول تقریبی 70 کیلومتر و فاز دوم خط مترو تهران- پرند از حرم امام (ره) تا فرودگاه بین المللی حضرت امام خمینی (ره) به طول 30 کیلومتر و مجموع 100 کیلومتر در دست احداث است که بخشی تا پایان سال و باقی مانده تا پایان 1396 به اتمام خواهد رسید. با افتتاح این 100 کیلومتر،‌در مجموع در یکسال و نیم آینده،‌ کل خطوط مترو به 300 کیلومتر خواهد رسید که این خود یک گام بسیار بلند در مسیر تحقق شهر زیزمینی و افزایش زیرساخت های حمل و نقل عمومی برای جابجایی 10 میلیون نفر در تهران خوادهد بود.
 
خط سه متروی تهران، طولانی ترین خط مترو در خاورمیانه است که از اردیبهشت 1393 شروع به کار کرد. این خط از ایستگاه متروی آزادگان در جنوب غربی تهران آغاز و در ایستگا‌های قائم و شهید باهنر در شمال شرقی تهران به پایان می رسد، خط 3 متروی تهران پس از تکمیل دارای 28 ایستگاه و 37 کیلومتر طول خواهد بود.
 
با راه‌اندازی کامل خط 3، از بزرگراه آزادگان در منطقه ما تا ازگل در شمال شرقی تهران، یک و نیم تا 2 میلیون سفر در روز به ظرفیت مترو افزوده خواهد شد. احداث خط 3 مترو تهران از میدان راه آهن تا تقاطع بزرگراه آزادگان - آیت الله سعیدی در منطقه 18 به جهت جمعیت کثیر ساکن در محدوده مناطق 17 ، 18 ، 19 و همچنین شهرک‌های اطراف آن از یک سو و اهمیت مسائل ترافیکی و وجود کمترین معارض به جهت برخورداری از کمترین هزینه و بیشترین بهره وری از سوی دیگر، حائز اهمیت است.
 
 ساخت و احداث خطوط و ایستگاه های مترو در تهران با سرعتی در حال انجام است که برخی را به این اشتباه انداخته که مدیریت شهری پایتخت تنها مترو را در اولویت قرار داده است. در حالیکه توسعه شهر در حوزه های دیگر نیز قابل مشاهده است و در تکمیل خطوط بزرگراهی،  افزایش فضای سبز و ورزشی، بهبود خدمات شهری، احداث مجتمع های تفریحی و خرید و توسعه اتوبوسرانی، چهره شهر در یک دهه اخیر دگرگون شده است. محمدباقر قالیباف، شهردار تهران که در سال 2008 به عنوان شهردار نمونه جهان انتخاب شد، در روز شنبه 7 اسفندماه 95 همزمان با افتتاح 110 پروژه شهری به این نکته اشاره کرده وگفت: متاسفانه بعضا فضاسازی هایی صورت می گیرد و می گویند در این دوره مدیریت شهری کارهای عمرانی در شهر تهران تعطیل شده است اما همه می دانند شهرداری فعالیت خودش را انجام می دهد و در کنار پروژه ها کوچک و بزرگ، بیشترین تلاش ما در تکمیل خطوط مترو بوده است.
وی درباره توسعه خطوط مترو در سال های اخیر و در آینده نزدیک نیز به بهره برداری از ایستگاه های جدید در خطوط 6 و 7 اشاره کرده و افزود: در یکی – دو سال گذشته با همه مشکلات مالی و اقتصادی، هفته ها و ماه هایی را گذراندیم که تا پیک 30 هزار نفر به صورت روزانه در سه شیفت کاری در مترو تهران مشغول به کار بوده اند؛ این جزو کارگاه های است که در کشور بی نظیر است چرا که به طور عموم همیشه بیش از 20 هزار نفر درگیر این پروژه بوده اند.  این خط مترو با بیش از 35 کیلومتر طول از ایستگاه شاهد به فرودگاه حضرت امام (ره) و پرند می رسد که هم اکنون عملیات عمرانی آن در حال انجام است. این خط هم اکنون آماده شده و تست گرم آن نیز  در هفته سوم اسفند ماه انجام می شود تا رفت و آمد آزمایشی آغاز شود.
 
خط شش از جنوب شرق تهران و میدان بسیج و دولت آباد شروع می شود و با طول 31 کیلومتر به خیابان 17 شهریور، میدان شهدا، میدان امام حسین(ع)، میدان سپاه، میدان های هفت تیر و حضرت ولی عصر(عج)، بلوار کشاورز و پل گیشا می رود. همچنین خط شش بعد از ژاندارمری به اتوبان شهید ستاری شمال، دانشگاه آزاد و سولقان امتداد پیدا می کند که قسمتی از آن حداکثر در 45 روز آینده افتتاح خواهد شد.
شهردار تهران زمان بهره برداری و نقشه توسعه ای خط هفت مترو را اینگونه تشریح کرد: خط هفت تهران از شرقی ترین نقطه شهر از بزرگراه افسریه و استادیوم تختی شروع شده و مسیر بلوار آهنگ را به خیابان مولوی ادامه می دهد. همچنین خط هفت در ادامه از اتوبان شهید نواب صفوی به سمت شمال و پل گیشا در تقاطع خط شش و هفت حرکت می کند و از مسیر بوستان گفت و گو، برج میلاد، بیمارستان میلاد، میدان صنعت و فرحزاد عبور می کند. بیش از 85 درصد کار ایستگاه انجام شده و  پیش بینی می شود در اوایل اردیبهشت بتوانیم مترو را در میدان صنعت و ایستگاه های بعدی داشته باشیم.
 
به گفته شهردار تهران با تکمیل خطوط شش و هفت مترو تهران و خط مترو امام خمینی (ره)، هفت خط مترو به صورت کامل بهره برداری شده و 100 کیلومتر دیگر به طول خطوط مترو تهران اضافه می شود که از جمله کارهای ماندگار خواهد بود.
 
 هم اکنون پنج ایستگاه در بخش جنوبی منطقه دو در حال بهره برداری است و تا 15 اردیبهشت سال 96،  10 ایستگاه مترو دیگر در این منطقه افتتاح خواهد شد.
 
با بهره برداری و افزایش ظرفیت قطار شهری تهران می توان به برنامه ریزی شهردار تهران برای جابجایی روزانه 10 میلیون مسافر در روز امیدوار شد. وی در اردیبهشت 93 در مراسم افتتاح طولانی ترین خط مترو خاورمیانه، گفته بود:  من به مهندس زنگنه عرض کردم که اگر امروز مترو روزانه سه میلیون مسافر جا به جا می کند، بنده متعهد می شوم که اگر حمایت های لازم صورت گیرد در پایان این دوره مدیریتی و در دوره چهارم شورا، روزانه در محدوده شهری بیش از 10 میلیون نفر جا به جایی مسافر با مترو را داشته باشیم یعنی ظرفیت جا به جایی مترو بیش از سه برابر افزایش خواهد داشت.
 
ما برنامه ای در حوزه حمل و نقل داریم و در پایان این دوره به جایی خواهیم رسید که خانه هر کسی در هر کجا که قرار دارد، وقتی از منزل خود بیرون می آید با 350 متر پیاده روی بتواند به یک ایستگاه حمل و نقل عمومی برسد و از آن ایستگاه به هر مقصدی که در شهر می خواهد، به صورت مطمئن سفر کند. این شبکه ای است که به سرعت در شهر تهران در حال ایجاد است به نحوی که بخشی از آن ایجاد شده و باقی مانده آن نیز ایجاد می شود.
 
باید اذعان کرد که این پیشرفت های چشمگیر در یک دهه اخیر درست در زمانی انجام شده که کشور در تنگناهای اقتصادی مانند تحریم قرار داشته و مترو تهران نیز یکی از حوزه هایی است که از کمک های دولتی اندکی برخوردار شده است. به نحوی که از زمانیکه مجلس مصوبه ای را برای کمک سالیانه 1.2 میلیارد دلاری به تصویب رساند تا به امروز نه در دولت گذشته و نه در دولت فعلی این کمک به شهرداری تعلق گرفته است.