به گزارش مشرق، پرونده کردها در غرب آسیا در چند دهه اخیر همواره به عنوان یکی از مهمترین و چالش برانگیزترین مسائل مطرح بوده است. در واقع پیوند خوردن این مسئله با منافع برخی از کشورها باعث شده است تا در برهه های مختلف، غرب از پرونده کردها به عنوان ابزار و اهرم فشاری برای نیل به اهداف خود استفاده کند. کردستان عراق در این بین بیشترین تاثیر را از نوع نگاه غرب به این مسئله پذیرفته است. به همین دلیل و با وجود حمایت های کشورهای اروپایی و آمریکا، این منطقه در برابر دولت مرکزی عراق به ویژه پس از ۲۰۰۳ بارها به دنبال کسب منافع بیشتر از بغداد بوده است. در همین ارتباط اخیرا منطقه کردستان عراق به ریاست مسعود بارزانی پس از پایان نشست با گروه‌های سیاسی کُرد اعلام کرد که در تاریخ ۲۵ سپتامبر(۳ مهرماه) همه‌پرسی استقلال این منطقه از کشور عراق را برگزار خواهد کرد. او گفت که اجرای همه‌پرسی استقلال به معنی استقلال نیست و تنها به عنوان پرسیدن نظر مردم این منطقه جغرافیایی و سندی در دست سیاستمداران خواهد بود تا با استناد به آن بتوانند خواستار استقلال شوند.

در نشست بارزانی با مقامات سیاسی اقلیم کردستان مقرر شد که برای اجرای این همه‌پرسی یک کمیته به ریاست شخص مسعود بارزانی تشکیل شود. همچنین مقرر شد که ۳ کمیته مستقل برای رایزنی با کشورهای عربی، قدرت‌های منطقه‌ای شامل ایران و ترکیه و دولت بغداد تشکیل شود. کردستان برای رسیدن به مرحله اجرای همه‌پرسی به صورت همزمان در ۳ سطح فعالیت خواهد کرد. این سه سطح عبارتند از نخست: تحقق وحدت احزاب کُرد بر اصل استقلال، دوم: گفتگو با بغداد و قانع ساختن دولت مرکزی برای موافقت با استقلال این اقلیم و سوم: اطمینان دادن به قدرت‌های منطقه درباره اینکه این استقلال به منافع آنها آسیب نمی‌رساند. منطقه کردستان عراق واقع در شمال این کشور و شامل ۴ استان اربیل، سلیمانیه، دهوک و حلبچه است. بر اساس گفته‌های فوادحسین رئیس دیوان اداری ریاست اقلیم کردستان، بر اساس فرمان اقلیمی بارزانی در مناطق اقلیم کردستان و مناطق مورد منازعه که اکنون تحت اختیار کردها است این پرسش طرح شده که «آیا خواهان تبدیل اقلیم کردستان و مناطق کردستانی خارج از اقلیم (مناطق مورد منازعه) به دولت مستقل هستید؟ »(۱) این نخستین باری نیست که مسئولان کرد عراق خواستار برگزاری همه‌پرسی استقلال می‌شوند. در سال ۲۰۱۴ نیز مسئولان ارشد اقلیم خودمختار کردستان عراق تصمیم به برگزاری یک همه پرسی استقلال در این منطقه  گرفته بودند. پس از گفت‌وگوهایی که بین مقامات کردستان عراق و دولت مرکزی این کشور صورت گرفت، قرار برگزاری آن رفراندوم لغو شد. اما با توجه به بین المللی بودن این مسئله، کردستان عراق قادر نخواهد بود که بدون جلب نظر کشورهای غربی به اهداف خود برسد. در این مطلب به بررسی این مسئله خواهیم پرداخت.

  بررسی نظر آمریکا و قدرت‌‌های اروپایی در خصوص استقلال اقلیم کردستان عراق

سیاست کلی آمریکا نسبت به عراق را باید در نظر جوبایدن که بر تجزیه عراق تاکید داشت، شناخت. طرح تجزیه عراق در سال ۲۰۰۶ توسط «جو بایدن» معاون رئیس جمهور آمریکا  که در آن زمان مسئولیت کمیته روابط خارجی سنای امریکا را عهده دار بود مطرح شد که بر اساس آن عراق به سه بخش اقلیم کردستان، مناطق سنی نشین و شیعه نشین تقسیم می‌شد. در واقع تجزیه کشورهای اسلامی در راستای امنیت رژیم صهیونیستی مطلوب آمریکا است. اما به دلیل وجود موانع بسیار زیاد در این مسیر آمریکا معمولا در حال بازی کردن با این مسئله است تا به نوعی دیگر به اهداف خود برسد. موضع کشورهای غربی در برابر استقلال کردستان عراق همواره تابعی از منافع آن ها بوده است به همین دلیل کارشناسان معتقدند که غرب با این مسئله به نوعی در حال بازی کردن است تا از طریق آن بتواند اهداف بیشتری را از طریق کردها محقق کند.

اما به طور کلی از سال ۲۰۰۳ تاکنون آمریکا  در مواضع اعلامی خود بیشتر خواهان ماندن کردستان در چارچوب عراق بوده است و اقدامات آن نیز در راستای همین سیاست شکل گرفته است چرا که طرح مطلوب خود یعنی تجزیه عراق را قابل تحقق در شرایط فعلی نمی داند. فدرالیسم قومی نتیجه خواست و توافق خود عراقی‌ها بود. در حالی که آمریکا در زمان حکوت پل برمر حامی فدرالیسم اداری بود. در طی حضور نظامی ۹ ساله در عراق، هیچ‌یک از پایگاه‌های اصلی ارتش آمریکا در کردستان نبود، علی‌رغم آنکه احزاب کرد در این زمینه درخواست رسمی داشتند. وام بانک جهانی به کردستان از طریق بغداد پرداخت می‌شود. زیرا پیامدهای جنگ عراق این تصمیم را به آنها تحمیل کرد که دیگر در کشورهای خارج، مداخله گسترده زمینی نکرده و مسئولیت اداره امنیت یک کشور را برعهده نگیرند و این امر در «راهبرد دفاع ملی ۲۰۱۲» آمریکا به ثبت رسید. (۲)

در واقع آمریکا به این دلیل که عدم تغییر مرزهای عراق را یک ضرورت می‌داند، با استقلال کردستان مخالفت کرده است. با این حال، از آنجا که بی‌ثباتی عراق تداوم دارد و حتی وخیم‌تر می‌شود، درخواست‌هایی در واشنگتن برای بازنگری در این سیاست مطرح شده است. کاملاً روشن است که یک کشور کردی، در صورت ارائه تضمین‌های امنیتی توسط واشنگتن، روابطی دوستانه با آمریکا خواهد داشت. کشورهای اروپایی نیز در مورد استقلال کردستان عراق نظرات همسویی با آمریکا داشتند. البته انگلیس در این میان به نوعی بیشتر نسبت به استقلال کردستان عراق راغب بود. کمیته روابط خارجی پارلمان انگلیس در خصوص اقلیم کردستان در سال ۹۳ اعلام کرد که  امکان استقلال کردستان عراق در میان مدت وجود دارد.

با اشغال بخش هایی از عراق توسط داعش موضوع استقلال کردستان در ابتدا در حاشیه قرار گفت چرا که این خطر وجود داشت که تروریست ها حتی اقلیم کردستان را نیز اشغال کنند. از این رو تمام تلاش ها بر دفع خطر داعش متمرکز شد. اما پیروزی های ارتش و نیروهای مردمی عراق باعث شکست تروریست ها شد و اخیرا نیز آخرین بقایای داعش در موصل پاکسازی شد. همین مسئله باعث مطرح شدن دوباره مسئله استقلال کردستان شد. با نگاهی به برخی از اقدامات آمریکا در چند سال اخیر به خوبی می توان مواضع این کشور را نسبت به استقلال کردستان مشخص کرد.

جان کری وزیر امور خارجه آمریکا در سفر روز ۲/۱/۹۵ خود به عراق، به اربیل نرفت و هیئت کرد به ریاست نیچروان بارزانی در بغداد با او دیدار کردند. در اینجا نرفتن به اربیل دارای معنای سیاسی خاص خود بود، از این رو که وزیر امور خارجه مقامی سیاسی است و رفتن او به اربیل می‌توانست معنای به رسمیت شناختن حکومت اقلیم کردی را القا نماید و ماندن در بغداد و فراخوانی هیئت کرد به بغداد به معنای لزوم پایبندی اقلیم کردی به تمایمت ارضی کشور عراق ـ از نگاه‌ آمریکاـ تلقی می‌شود. در این باره «آریو عبدالله» عضو مجلس ملی عراق از اتحادیه میهنی کردستان در مصاحبه با سایت رسمی اتحادیه میهنی گفته است: «عدم دیدار وزیر خارجه آمریکا از اقلیم کردستان به معنای حمایت این کشور از یک عراق متحد و یکپارچه است».(۳) اشتون کارتر، وزیر دفاع آمریکا در ۳۰/۱/۹۵ نیز به بغداد آمد و با نخست‌وزیر و وزیر دفاع دیدار و با مسعود بارزانی از طریق تلفن گفت‌وگو کرد. البته هرچند جوزف بایدن ـ معاون رئیس‌جمهور آمریکا ـ در ۹/۲/۹۵ وارد بغداد شد و با نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور عراق دیدار کرد و سپس به اربیل رفته و با مسعود بارزانی دیدار نمود اما در این سفر نیز موضوع اصلی همانا پیگیری همکاری و هماهنگی میان دولت مرکزی و کردها در جنگ با داعش بود و در بیانیه‌های دفتر ریاست اقلیم کردستان و نیز کاخ سفید، هیچ‌گاه قرائن و شواهدی درباره توجه به «جدایی اقلیم» دیده نمی‌شود. کاخ سفید نیز اعلام کرد که سفر بایدن به عراق شاخص خوبی برای حمایت از العبادی در تلاش‌هایش برای یکپارچه کردن کشور است. «تأکید کاخ سفید بر یکپارچگی کشور عراق» در ارتباط با این سفر قابل توجه و تأمل بود.

واکنش نسبت به همه پرسی اخیر

اعلام همه پرسی اخیر از سوی بارزانی با مواضع و واکنش های منفی از سوی کشورهای غربی مواجه شده است. زیگمار گابریل، وزیر امور خارجه آلمان درباره برگزاری همه پرسی استقلال کردستان و عواقب آن برای منطقه هشدار داد. گابریل درباره اعلام تاریخ برگزاری این همه پرسی گفت: «خدشه‌دار کردن تمامیت ارضی عراق، و یا تلاش برای ترسیم مرزهای جدید در این کشور، گام صحیحی نیست و می‌تواند منجر به تشدید وخامت اوضاع و بی ثباتی نه تنها در بغداد که حتی در اربیل شود. » وزارت امور خارجه آمریکا نیز نسبت به اعلام خبر برگزاری رفراندوم استقلال کردستان عراق ابراز نگرانی کرد. بنا بر اظهارات مقامات این وزارتخانه، برگزاری این رفراندوم می‌تواند تاثیری نامطلوب بر مبارزه علیه “داعش” بر جای نهد. در اطلاعیه وزارت امور خارجه آمریکا اعلام شده که مبارزه با داعش از اولویت برخوردار است و هر آنچه بر این مبارزه سایه افکند، از نظر دولت آمریکا پذیرفتنی نیست. در اطلاعیه وزارت امور خارجه آمریکا همچنین آمده است که دولت آمریکا “از یک عراق دموکراتیک، با ثبات، فدرال و واحد” دفاع می‌کند. نگرانی مقامات آمریکا از اعلام تاریخ برگزاری این رفراندوم نیز در اطلاعیه بازتاب یافته است. (۴) شبکه  تلویزیونی NRT هم گزارش داد، آریز عبدالله عضو رهبری اتحادیه میهنی کردستان، اعلام کرد: ۱۸ سرکنسول کشورهای اروپایی در دیدار با دفتر سیاسی اتحادیه میهنی اعلام کردەاند که موضع رسمی کشورهایشان عدم موافقت با جدایی اقلیم کردستان از عراق است.

موضع روسیه در قبال کردها نیزپیچیده است. به‌طور سنتی، روسیه روابطی دوستانه با کردها داشته است و یکی از اولین کشورهایی بود که در اربیل کنسولگری افتتاح کرد. با این حال، مسکو مخالف تصمیم یک‌جانبه اربیل برای اعلام استقلال است و تنها در صورتی از آن حمایت می‌کند که با رضایت بغداد صورت پذیرد. پیوندی نیز میان وضعیت سوریه و عراق وجود دارد مبنی بر اینکه جدایی کردها از کشور عراق، واکنش مثبتی از سوی دمشق و تهران دریافت نکرده است؛ کشورهایی که موضع آن‌ها ممکن است بر تصمیم روسیه تأثیر داشته باشد. این نیز نامشخص است که یک کردستان مستقلِ حامی غرب، به نفع روسیه باشد. (۵)

دلایل مخالفت آمریکا و اروپا با همه‌پرسی اعلام‌شده

به طور کلی تصور بر آن است که آمریکا از استقلال کردستان عراق باید حمایت کند. چرا که طرح های این کشور برای تجزیه جهان اسلام شامل عراق نیز خواهد شد و مخالفت های واشنگتن با همه پرسی اخیر کردستان محل سوال است. از سوی دیگر کشورهای اروپایی نیز با توجه به حجم روابط اقتصادی و نظامی با کردستان عراق به صورت اصولی باید در راستای استقلال این منطقه حرکت کنند. به صورت کلی این نظر کاملا درست است و کشورهای غربی به دنبال تجزیه کشورهای اسلامی هستند اما در این میان برخی از متغیرها می توانند مانع از این مسئله شوند و یا زمان استقلال با مخالفت کشورهای غربی مواجه شود. کردستان عراق در صورت استقلال تاثیرات و پیامدهایی را برای منطقه نیز به همراه خواهد داشت. در این میان ترکیه بیشترین تاثیر را خواهد پذیرفت. وجود بیش از ۲۰ میلیون کرد در ترکیه همواره برای دولت های این کشور تهدیدی امنیتی به شمار  رفته است. اهمیت بالای ترکیه برای غرب باعث شده است تا کشورهای غربی نسبت به این مسئله با احتیاط بیشتری برخورد کنند.

ترکیه همواره مورد توجه دولت های اروپایی و آمریکا بوده است و در حال حاضر نیز نقش ارزنده ای برای غرب در قالب «ناتو» ایفا می کند و منافع و اهداف حیاتی را تأمین می کند. بررسی ادبیات امریکا در برقراری روابط با ترکیه نشان می‌دهد که آمریکایی‌ها ترکیه را سرمایه‌ای امنیتی برای کشورشان می‌دانند. موقعیت ژئوپلیتیکی ویژه ترکیه و مجاورت آن با شوروی در زمان جنگ سرد و بحران‌خیزترین مناطق دنیا (بالکان، خاورمیانه، آسیای مرکزی و قفقاز و مدیترانه شرقی) آمریکا را نیازمند ترکیه کرده است. در واقع آمریکا به‌منظور مدیریت بحران در این مناطق و حتی مداخله نظامی در آن‌ها نیازمند همکاری ترکیه است. استقرار جنگنده‌های نظامی امریکا در اینجرلیک نیز بر همین اساس صورت گرفته است. به همین دلیل وزارت دفاع امریکا اصلی‌ترین حامی گسترش روابط با ترکیه است.

با توجه به نزدیکی شمال عراق به مرزهای ترکیه، این منطقه از اهمیت خاصی برای آنکارا برخوردار است. سیاستمداران ترک شروط بسیاری برای اشغال عراق توسط امریکا در سال ۲۰۰۳ داشتند. آن‌ها اگرچه از حکومت صدام راضی نبودند اما آن را عامل ثبات مرزهای جنوبی خود می‌دانستند. آن‌ها می‌ترسیدند که سرنگونی صدام به تجزیه عراق و تقویت کردها بیانجامد و آن‌ها را به فعالیت بیشتر برای تجزیه‌طلبی تشویق نماید. با اشغال عراق تقریباً تمام نگرانی‌های ترکیه تحقق‌یافته‌اند. (۶) در شرایط کنونی اعلام همه پرسی کردستان عراق به شدت با مخالفت ترکیه مواجه شده است. به همین دلیل نیز یکی از دلایل کشورهای غربی برای مخالفت با همه پرسی ملاحظات امنیتی ترکیه است.

از سوی دیگر در بیانه وزارت خارجه آمریکا هرچند مخالفت صریح با این همه پرسی شده است اما بیشتر این مخالفت بر نامناسب بودن آن در مقطع کنونی اشاره دارد. آمریکا در بیانیه‌ ای ضمن غیر ضروری خواندن برگزاری این همه پرسی مدعی شده که نگران آن است، برگزاری این همه پرسی باعث به حاشیه کشیده شدن اولویت مبارزه با داعش شود و با اینکه به حق قانونی مردم کردستان جهت استقلال از عراق اذعان دارد، اما حامی یک عراق فدرال، متحد، با ثبات و دموکراتیک است و از مقامات کردستان خواسته بود، نسبت به اولویت بندی مسائل مهم، مانند رابطه اربیل با بغداد، در چارچوب قانون اساسی با دولت عراق متعهد باشند.

در واقع کشورهای غربی به دلایل مختلف فعلا طرح و برنامه ای برای استقلال کُردها ندارند، ضمن اینکه آمریکایی ها پیوسته علاقمند بوده و می باشند که همچنان از کُردها به عنوان ابزار و برگ بازی در معادلات منطقه ای استفاده کنند و این مسئله در گرو عدم استقلال کردها می باشد. با توجه به آنچه گفته شد، احتمال اینکه  همه پرسی استقلال کردستان روز ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۷ برگزار نشود وجود دارد. بسیاری از ناظران منطقه ای بر این باورند که هدف از اعلام برگزاری همه پرسی در منطقه کردستان را باید در سیاست های منطقه ای آمریکا به ویژه در عراق ارزیابی کرد. با توجه به اینکه عملیات آزادسازی موصل از اشغال داعش آخرین مرحله خود را سپری می کند، زمان پیاده سازی سیاست های جدید آمریکا در عراق است و به نظر می رسد، واشنگتن تلاش دارد، با مطرح کردن موضوع برگزاری همه پرسی استقلال، شوک بزرگی به بغداد وارد کند، زیرا اولین گام برای اجرای این طرح تعیین وضعیت کرکوک است که اربیل پس از خارج شدن داعش از آن به دنبال الحاق این منطقه به کردستان است. (۷)

نتیجه

همه پرسی کردستان عراق در شرایط کنونی برای اجرا باید در سه سطح فروملی، ملی و بین المللی با اجماع روبرو باشد در صورتی که در این سه سطح با اجماع کامل مواجه نشده است. در سطح محلی نیز برخی از جنبش ها مانند گوران و جماعت اسلامی کردستان با آنچه بارزانی در سر دارد، مخالف هستند. (۸)  در سطح ملی نیز هم دولت مرکزی عراق و هم جریان های سیاسی با این مسئله مخالفت کرده اند. در میان بازیگران بین‌المللی نیز در مخالفت با مسئله تجزیه طلبی و استقلال اقلیم تقریبا اجماع وجود دارد. هم روسیه و هم آمریکا علی‌رغم اختلاف نظرهای متعدد در مسائل منطقه، اما در موضوع اقلیم بر لزوم حفظ وحدت و یکپارچگی عراق تاکید دارند. البته آمریکا زمان همه پرسی را مناسب ندانسته و نسبت به اصل موضوع استقلال کردها، نظراتی همسو با آنها دارد. (۹)  کشورهای اروپایی نیز به صراحت با این مسئله مخالفت کرده اند. به نظر می رسد که استقلال کردستان به عنوان برگ برنده ای در خدمت منافع غرب بوده است. چرا که امیدوار کردن کردها به مسئله استقلال باعث شده است تا غربی ها از یک طرف امتیازات ویژه ای از کردها دریافت کنند و از طرف دیگر با استفاده از اهرم کردها چانه زنی خود را با دولت مرکزی عراق بالا ببرند. در شرایط فعلی نیز آمریکا بر نامناسب بودن زمان همه پرسی تاکید کرده است و این به معنای تداوم سیاست آمریکا در راستای استفاده ابزاری از این مسئله است.

در کل، عملی شدن استقلال کردستان، ابتکار عمل و امکان بازیگری سیال بسیاری از بازیگران غربی را در منطقه از بین خواهد برد. در حال حاضر موضوع استقلال کردستان عراق، به عنوان اهرم فشاری موثر و کارت بازی فعالی است که برخی کشورهای غربی در بازی خود با بغداد از آن استفاده می‌کنند. از طرف دیگر همین ابزار کارآمد در روابط غرب با رهبران کردی منطقه نیز به کار گرفته می‌‎شود و گاه رهبران غربی با اتخاذ مواضعی دوپهلو و مبهم، اهداف مورد نظر خود را در اقلیم دنبال می‌کنند. ساخت بزرگترین کنسول‌گری آمریکا در منطقه و به روایت دیگر در جهان که سال گذشته در شهر اربیل اقلیم کردستان عراق احداث شد نشان می‌دهد واشنگتن نمی‌تواند و نمی‌خواهد فرصت بازی با کردها را از طریق اقلیم از دست دهد. براین اساس در موارد متعددی وجود حفظ شرایط فعلی اقلیم برگ بازی بازیگران غربی و اروپایی با سایر رهبران و کشورهای منطقه از عراق گرفته تا ترکیه، ایران و سوریه است. در این صورت بسیار طبیعی به نظر می‌رسد غرب به جای گرایش به پایان دادن به مناقشه استقلال اقلیم، ترجیح خود را بر حفظ شرایط کج دار و مریز فعلی قرار دهد. (۱۰)

منابع:

۱-خبرگزاری فارس، “همه پرسی، رمز آشوب در کردستان عراق”، (۲۳/۳/۹۶)، نمایه در:

http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=۱۳۹۶۰۳۲۲۰۰۱۸۷۰

۲-الوقت، “آیا سفر مقامات آمریکایی به اربیل به معنای حمایت از استقلال کردستان عراق است؟ ”، (۲۲/۲/۹۵)، نمایه در:

http://alwaght.com/fa/News/۵۳۳۴۰

۳-الوقت، پیشین

۴-دویچه وله، “نگرانی آلمان و آمریکا از رفراندوم استقلال کردستان عراق”، ۹/۶/۲۰۱۷)، نمایه در:

http://www.dw.com/fa-ir/%D۹%۸۶%DA%AF%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۶%DB%۸C-%D۸%A۲%D۹%۸۴%D۹%۸۵%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۹%۸۸-%D۸%A۲%D۹%۸۵%D۸%B۱%DB%۸C%DA%A۹%D۸%A۷-%D۸%A۷%D۸%B۲-%D۸%B۱%D۹%۸۱%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۶%D۸%AF%D۹%۸۸%D۹%۸۵-%D۸%A۷%D۸%B۳%D۸%AA%D۹%۸۲%D۹%۸۴%D۸%A۷%D۹%۸۴-%DA%A۹%D۸%B۱%D۸%AF%D۸%B۳%D۸%AA%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۸%B۹%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۲/a-۳۹۱۸۱۱۴۵

۵-هاکریا ۲۰۴۰، “برآورد استراتژیک اندیشکده INSS اسرائیل؛ در باب چشم‌اندازهای تشکیل یک کشور مستقل کُرد”، (۴/۴/۹۶)، نمایه در:

http://hakirya۲۰۴۰.com/fa/news/۵۶۰

۶-اندیشکده روابط بین الملل، “جایگاه ترکیه در سیاست های خاورمیانه‌ای امریکا”، (۲۳/۳/۹۵)، نمایه در:

http://irthink.com/۲۰۱۶/۰۶/۱۲/%D۸%AC%D۸%A۷%DB%۸C%DA%AF%D۸%A۷%D۹%۸۷-%D۸%AA%D۸%B۱%DA%A۹%DB%۸C%D۹%۸۷-%D۸%AF%D۸%B۱-%D۸%B۳%DB%۸C%D۸%A۷%D۸%B۳%D۸%AA-%D۹%۸۷%D۸%A۷%DB%۸C-%D۸%AE%D۸%A۷%D۹%۸۸%D۸%B۱%D۹%۸۵%DB%۸C%D۸%A۷%D۹%۸۶%D۹%۸۷%E۲%۸۰%۸C%D۸%A۷/

۷-خبرگزاری تسنیم، مدیریت پسا داعش در پشت پرده همه‌پرسی کردستان عراق، (۲۳/۳/۹۶)، نمایه در:

https://www.tasnimnews.com/fa/news/۱۳۹۶/۰۳/۲۳/۱۴۳۵۱۷۴

۸-اندیشکده تبیین، “اقلیم کردستان و رویای استقلال؛ موانع داخلی”، ۱۴/۷/۹۵، نمایه در؛

http://www.tabyincenter.ir/۱۲۷۴۸

۹-اندیشکده تبیین، “ابزارهای عراق برای ممانعت کردها از همه‌پرسی و کنترل رفتارهای استقلال‌طلبانه آنان”، (۸/۴/۹۶)، نمایه در:

http://www.tabyincenter.ir/۱۹۷۶۴

۱۰-الوقت، مناقشه استقلال طلبی اقلیم کردستان، مخالفان و دلایل آنها، (۲۴/۳/۹۶)، نمایه در:

http://alwaght.com/fa/News/۱۰۰۷۸۴

منبع: اندیشکده راهبردی تبیین