سرویس جهان مشرق - شهر موصل، مرکز اصلی تجمع گروه تروریستی داعش پس از ۲۶۸ روز عملیات سنگین به طور کامل به کنترل نیروهای عراقی درآمد. این شهر ۱۰۹۲ روز در اشغال تروریست ها بود. عناصر تروریستی داعش بیستم خردادماه سال ۱۳۹۳ با خیانت نیروهای دولتی توانستند وارد شهر موصل شوند.
موصل در گذر تاریخ
شهر «موصل» با جمعیتی بالغ بر ۲ و نیم میلیون نفر، پر جمعیت ترین شهر عراق پس از «بغداد»، پایتخت این کشور و مرکز استان «نینوی» است که در شمال غربی عراق و در نزدیکی کشورهای ترکیه و سوریه واقع شده است.
بیشتر ساکنان موصل را اعراب سنی مذهب تشکیل می دهند که پنج عشیره بزرگ شمر، الجبور، البو حمدان، الدلیم و طیء را شامل می شود، اما اقلیت های قومی و دینی دیگری مانند عشیره «المحلمیة بنی هلال» که ریشه های آن به جنوب شرقی ترکیه باز می گردد، کُردها، ترکمن ها، آشوری ها و مسیحیان نیز در این شهر زندگی می کنند که در مجموع بیش از ۲۰ درصد از جمعیت این شهر را تشکیل نمی دهند. زبان مردم موصل، «موصلی» عربی موصلی است که به لهجه های عربی شمال سوریه شباهت دارد.
موقعیت جغرافیایی استان نینوی در نقشه عراق
«موصل» در لغت به معنای «محل تلاقی» و «محل مرتبط شدن» و «محل وصل شدن» است. تاریخ این شهر به ۶ هزار سال قبل از میلاد باز می گردد و اولین نشانه های حیات در آن، در شرق موصل به ویژه محل تلاقی دو رودخانه «الخوصر» و «دجله» ثبت شده که منطقه ای حاصل خیزی و محل گذر و تلاقی کاروان های تجاری محسوب می شد.
تاریخ بنای شهر موصل به طور دقیق مشخص نیست، اما قدیمی ترین نشانه ها و آثار باستانی به دست آمده، تاریخ بنای این شهر را ۱۸۰۰ سال قبل از میلادی عنوان می کند. مردمان این شهر الهه «عشتار» را پرستش می کردند که صاحب برخی معجزات بود و همین موضوع موجب شهرت این الهه و شهر موصل شده بود.
موقعیت جغرافیایی شهر موصل در استان نینوی
رشد و شکوفایی موصل به دوره سلطنت «آشور بنیپال دوم»، از پادشاهان آشوری باز می گردد که اقدام به توسعه شهر نمود و در دوره «سنحاریب» که اقدام به کشیدن آب به داخل شهر و سنگ فرش کردن خیابان ها نمود، موصل به اوج بالندگی و شکوفایی رسید.
با افول سلسله آشوری این شهر در سال ۶۱۲ قبل از میلاد مورد حمله بابلی ها قرار گرفت و پس از دو سال محاصره به دست آنها سقوط کرد، با سقوط موصل مردمان آن کشتار شده و تمام شهر به آتش کشیده شد. اما بار دیگر، اهالی شهر در بخش شرقی موصل مشغول کشت و کار شدند تا خیلی زود موصل رونق گذشته خود را باز یابد.
تقسیمات اداری و شهری و منطقه ای شهر موصل
در سال ۳۳۱ قبل از میلاد «اسکندر مقدونی» این شهر را تصرف کرد تا در پی آن سلوکی ها قدرت را در این شهر تا سال ۱۲۹ قبل از میلاد در دست گیرند. در این سال اشکانی ها با شکست دادن سلوکی ها بر موصل سیطره یافتند.
حاکمیت اشکانی ها بر موصل تا سال ۱۱۶ میلادی ادامه یافت و در این سال رومی ها با شکست دادن اشکانی ها شهر را تصرف کردند، اما در طول سال های تصرف موصل به دست رومی ها، جنگ بین دو طرف در جریان بود تا اینکه با سقوط اشکانی ها و روی کار آمدن سلسله ساسانی، این شهر بار دیگر به دست ایرانی ها افتاد.
موقعیت جغرافیایی شهر موصل در نقشه کشوری عراق
پادشاهان ساسانی تا قرن هفتم میلادی بر موصل سیطره داشتند و چون با رومی ها دشمن بودند، بسیاری از مسیحیان شهر را کشته و کلیساها و دیرهای آنها را ویران کرده و به جای آن به ترویج آیین زرتشت همت گماشتند. در قرن هفتم میلادی امپراتوری بیزانس بار دیگر موصل را از ساسانی ها پس گرفت و حاکمیت رومی ها تا سال ۶۳۷ میلادی مطابق با سال شانزدهم هجری و به روایتی ۶۴۱ میلادی برابر با سال بیست و یکم هجری ادامه داشت.
در این سال مسلمانان پس از شکست ساسانیان در نبرد «قادسیه» موصل را نیز فتح کردند. موصل در تمام دوره خلفای راشدین جزو ممالک اسلامی بود، اما شکوفایی این شهر به دوره امویان در اواسط قرن هفدهم میلادی باز می گردد که آن را به مرکز منطقه «جزیره فرات» که مناطقی از شمال شرقی سوریه و شمال غربی عراق و جنوب شرقی ترکیه را شامل می شود، انتخاب کردند.
موصل اوایل قرن بیستم میلادی
شکوفایی موصل در دوره امویان به آخرین خلیفه اموی باز می گردد که اقدام به بنای قلعه و سور موصل کرد. با سیطره مسلمانان بر موصل آنها اقدام به اسکان برخی از اعراب از جمله قبایل تغلب، ربیعه، شیبان و طیء در این شهر کردند و از زمان موصل به مهم ترین مرکز فتوحات اسلامی تبدیل شد.
اواخر دوره امویان اهالی موصل به خلفای عباسی گرایش یافتند، اما با سیطره عباسیان بر شهر روابط آنها تیره شد و در دوره ای این دشمنی به حدی تشدید شد که حاکم شهر با جمع آوری اهالی در مسجد موصل ده ها هزار نفر از آنها را قتل عام کرد.
موصل بخشی از بازار کوزه فروشان سال ۱۹۱۶ میلادی
حاکمیت عباسیان بر موصل تا قرن نهم میلادی ادامه داشت تا اینکه در سال ۸۹۶ میلادی حمدانی ها و سپس عقیلی اها از قبایل عرب بر عباسی ها شوریده و موفق شدند، قدرت را در موصل به دست گیرند و امارت مستقل موصل را تشکیل دهند که تا سال ۱۰۹۶ میلادی برقرار بود.
موصل در این سال ها به اوج بالندگی و شکوفایی رسید تا اینکه در این سال سلجوقی ها این شهر را تصرف کردند و با تصرف آن دوره ضعف و افول موصل تا اینکه در سال ۱۱۲۷ میلادی «عماد الدین زنکی» آن را از سیطره سلجوقی ها خارج کرد.
خروج سربازان عثمانی از موصل سال ۱۹۱۸ میلادی
زنکی ها تا سال ۱۲۴۴ میلادی قدرت را در موصل در دست داشتند تا اینکه در این سال هلاکو با خیانت حاکم شهر، موصل بدون خونریزی به «هلاکو خان» تقدیم شد تا مغولان شهر و هر آنچه در آن وجود داشت، را غارت و چپاول کنند.
حاکمیت مغول ها بر موصل تا قرن ۱۴ میلادی ادامه داشت. با مرگ «تیمور لنگ» موصل توسط ترکمان ها تصرف شد. سلطان «سلیمان قانونی» در سال ۱۵۳۴ میلادی موصل را تصرف کرد و آن را به امپراتوری عثمانی ملحق کرد.
موصل طی جنگ جهانی اول .. تصویر ژنرال سلزمن آلمانی در منطقه باب البیض مرکز شهر موصل
حاکمیت عثمانی ها بر موصل تا پایان جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراتوری عثمانی ادامه داشت تا اینکه به موجب قرارداد «سایکس پیکو» موصل به فرانسوی ها رسید، با این حال انگلیسی ها موصل را در سال ۱۹۱۸ میلادی تصرف کردند، با کشف نفت در موصل انگلیس به موجب قرارداد «سیفر» در سال ۱۹۲۰ فرانسه را راضی به چشم پوشی از این شهر کرد، در تمام طول این سال ها ترکیه موصل را از آن خود می دانست و خواستار الحاق آن به خود بود تا اینکه در سال ۱۹۲۵ میلادی جامعه ملل بازگشت موصل و الحاق آن به خاک عراق را تصویب کرد و این شهر به طور رسمی در سال ۱۹۳۲ به خاک عراق ملحق شد.
بازارهای موصل سال ۱۹۱۸ میلادی
در سال ۱۹۵۹ میلادی فرمانده لشکر پنجم ارتش عراق با کمک عشایر موصل از جمله عشیره شمر علیه «عبد الکریم قاسم»، اولین رئیس جمهوری عراق قیام کرد که به شدت سرکوب شد و طی آن صدها نفر از شورشیان قتل عام شدند. این انقلاب شکاف عمیقی در میان مردمان شهر ایجاد کرد، به گونه ای که بسیاری از آنها از بیم جان و احساس عدم امنیت مجبور به مهاجرت به بغداد شدند.
پل سنگی موصل اوایل قرن بیستم میلادی
در دوره حاکمیت رژیم بعث موصل تابع دولت مرکزی بود. در این دوره چندین طرح زیر بنایی در این شهر اجرایی شد که مهم ترین آنها ساخت سد موصل بود. در سال ۲۰۰۳ میلادی با سقوط رژیم بعث عراق کردها با کمک آمریکایی ها بر موصل سیطره یافتند که با اعتراض شدید اعراب سنی شهر رو به رو شد و زمینه بروز برخی ترورها و ناامنی در موصل شد که گروه تروریستی تکفیری «القاعده» با استفاده از شرایط و فرصت موجودیت خود و آغاز فعالیتش در این شهر را اعلام کرد که توسط ارتش عراق و نظامیان آمریکایی سرکوب شد.
خانه کنسول انگلیس در موصل دهه بیست قرن بیستم میلادی
خیابان نینوی در شهر موصل سال ۱۹۲۰ میلادی
سال های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۱ میلادی سال های تنش بین کردها و اعراب سنی موصل بود، در سال ۲۰۱۱ میلادی این شهر شاهد تظاهراتی بود که طی آن تظاهر کنندگان خواستار خروج نظامیان آمریکایی از شهر شدند.
این شهر سرانجام ۱۰ ژوئن سال ۲۰۱۴ میلادی به دست گروه تروریستی تکفیری «داعش» و با کمک خیانت هایی که در داخل توسط بازماندگان حزب بعث انجام شد، توسط این گروه تصرف شد، تا اینکه ارتش عراق و نیروهای مسلح و بسیج مردمی این کشور موسوم به «الحشد الشعبی» عملیات بزرگ آزادسازی موصل را به طور رسمی ۱۷ اکتبر سال ۲۰۱۶ میلادی آغاز کرده و پس از حدود ۸ ماه موفق به آزادسازی آن شوند.
عکس هوایی از سد بزرگ موصل
مسجد جامع النوری و مناره «الحدباء» آن
مسجد جامع النوری از مساجد تاریخی شهر موصل و محل اعلام خلافت خود خوانده داعش به وسیله ابوبکر البغدادی یک ماه پس از سقوط موصل بود. این مسجد در غرب موصل و در شهر قدیم موصل واقع شده و یکی از نمادهای اصلی شهر موصل تلقی می شد.
داعش پرچم سیاه خود را روی مناره معروف مسجد النوری برافراشت و این مسجد از زمان برافراشته شدن پرچم داعش به مرکز فرماندهی تروریست های داعشی تبدیل شده بود.
مسجد جامع النوری شهر موصل که به دست نور الدین زنکی حدود ۹۰۰ سال پیش ساخته شد
مسجد تاریخی موصل به دست «نورالدین زنکی»، حاکم ولایت سوریه در امپراتوری سلجوقی و از فرمانروایان محلی که علیه صلیبی ها اولیه می جنگید، ساخته شد. ساخت این مسجد به سال ۱۱۷۲ میلادی و اندکی پس از مرگ نورالدین زنکی به پایان رسید و گلدسته این مسجد بعدها به مرور زمان کج شد.
مناره الحدباء موصل سال ۱۹۱۳ میلادی
در ساخت مسجد جامع النوری موصل از هفت ردیف آجرکاری تزئینی استفاده شده بود که با اشکال هندسی پیچیده به سمت بالا درهم تنیده بودند. گلدسته خمیده این مسجد قدیمی ترین مناره در عراق بود که ۲۱ ژوئن سال جاری در پی نبرد موصل به دست داعش منهدم شد و فروریخت.
اهمیت شهر موصل
شهر موصل از ابعاد مختلف حائز اهمیت است:
- بُعد اقتصادی
از لحاظ اقتصادی موصل دارای ذخایر هنگفت نفت و گاز می باشد که مهم ترین منبع درآمد ملی عراق به حساب می آید. این شهر هم چنین با سد معروف خود از مهم ترین منابع آب رسانی به مناطق مختلف عراق محسوب می شود. از نظر کشاورزی منطقه موصل به دلیل مجاورت با رودخانه فرات از خاک غنی و بارش مناسب بهره مند است و همین موجب توسعه و رشد کشاورزی در این شهر و مناطق اطراف آن شده تا تبدیل به یکی از مهم ترین قطب های کشاورزی و تامین نیازهای غذایی عراق شود.
افزون بر آن موصل شهری مولد و تولیدی است و به تولید پارچه، کتان، انواع و اقسام فراورده های دامی و غلات در عراق شهرت دارد، لذا آزاد سازی موصل بر وضعیت اقتصاد بحران زده عراق تاثیر گذار است.
صحاف ها در موصل .. اوایل جنگ جهانی اول
- بُعد جغرافیایی و راهبردی
موصل از لحاظ جغرافیایی و راهبردی مهم ترین حلقه ارتباط بین سوریه و عراق است. به همین دلیل هم برای داعش و هم برای دولت عراق حائز اهمیت بسیار است.
- بُعد فرهنگی
موصل برای قرن ها به عنوان شهری که محل همزیستی مسالمت آمیز اقوام و نژادهای مختلف از جمله کُردها، اعراب شیعه و سنی، ترکمن ها، آشوری ها، مسیحی ها و یهودی ها بوده، بر آینده سیاسی عراق تاثیر گذاشته و از بُعد فرهنگی دارای اهمیت فراوانی است. یکی از ضروریات موصل پس از آزاد سازی توجه حکومت مرکزی عراق به حفظ بافت و ترکیب متنوع و کثرت گرای این شهر و حل اختلافات طایفه ای و مذهبی و جلوگیری از بروز اختلاف ها و فتنه های جدید در آن است.
- بُعد سیاسی
از لحاظ سیاسی شهر موصل به عنوان دومین شهر بزرگ عراق دارای اهمیت و تبعات سیاسی فراوانی برای بازی گردانان عرصه قدرت در این کشور است. فعالیت های سیاسی در موصل برای جناح های سیاسی عراقی، دارای اهمیت فوق العاده‌ای می باشد. همکاری و تعامل سازنده میان تمامی جناح های سیاسی عراقی، به ویژه اعراب سنی با شیعیان و کُردها می تواند، زمینه ایجاد ثبات و برقراری امنیت در عراق را فراهم کند.
اهمیت آزادسازی موصل برای دولت عراق
آنچه درباره اهمیت موصل از ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و راهبردی و جغرافیایی گفته شد، به خوبی بیانگر اهمیت آزادسازی این شهر برای دولت عراق است.
تصویر دو زن موصلی سال ۱۹۱۵ میلادی
افزون بر آن موصل همان شهری است که «ابوبکر البغدادی»، سرکرده داعش در آن ادعای خلافت کرد و آن را مرکز خلافت خود خوانده اش خواند، در نتیجه موصل را باید به نوعی مرکز و پایتخت فرهنگی این گروه دانست که آزادسازی آن به معنای فروپاشی این خلافت و وارد آوردن ضربه مهلک به عقبه عقیدتی داعش خواهد بود.
مقوله سقوط موصل شک و تردیدهای بسیاری درباره توانمندی و اقتدار دولت مرکزی عراق در اداره امور این کشور و بسط سیطره و حاکمیت قانونی خود بر سرتاسر عراق ایجاد کرده بود، به همین دلیل آزادسازی موصل به نوعی اثبات مجدد قدرت و اقتدار دولت بغداد و به نمایش گذاشتن توانمندی این کشور در حمایت و دفاع از خاک و حفظ تمامیت ارضی عراق خواهد بود.
شهر موصل قبل از اشغال به دست داعش
همچنین آزادسازی موصل نقش مهمی در تامین امنیت مناطق مختلف این کشور از جمله بغداد ایفا خواهد کرد. با بیرون راندن داعش از موصل و کنترل مرزهای مشترک این کشور با سوریه که این گروه از آن برای نقل و انتقال و ترددش استفاده می کرد، راه ورود عناصر تروریستی و انتحاری به داخل عراق بسته خواهد شد و انتظار می رود، این موضوع موجب کاهش حملات تروریستی و انتحاری در این کشور باشد.
اهمیت موصل برای داعش
اهمیت شهر موصل نزد جریان های سلفی تکفیری ارتباطی به دستاوردهای نظامی ابوبکر البغدادی ندارد؛ چراکه موصل از نظر تاریخی، همواره برای این جریان ها مهم بوده و به نوعی مدینه موعود به شمار آمده است. «رشید رضا»، از پدران فکری جریان سلفی، در کتاب «الخلافه» که در سال ۱۹۲۲ منتشر شد، می نویسد: خلافت باید در منطقه ای میان شبه جزیره العرب و آناتولی (قسمت آسیایی ترکیه) برپا شود.
شهر موصل در زمان اشغال به دست داعش
رشید رضا بر این اساس، موصل را پایگاهی مناسب برای احیای خلافت اسلامی می دانست. تلاش رشید رضا برای هدایت مجاهدین در دهه های بعدی به سوی سرزمینی که ترکیبی از قومیت های مختلف را در خود جای داده، ناظر بر ایده او مبنی بر نقش همه اقوام سنی در احیای خلافت است. به این ترتیب، جریان های سلفی تکفیری به موازات انتظار تاریخی برای برپایی مجدد خلافت، همواره نیم نگاهی هم به شهر موصل در قلب خاورمیانه داشته اند.
صرف نظر از این مقوله بزرگی شهر به عنوان مؤلفه یک پایتخت ایده ال و واقع شدن در دشت های مسطح شمال غربی عراق و همچنین دسترسی به رودخانه فرات، مطلوبیتی به این شهر داده تا داعش پس از تصرف، آن را مرکز خلافت خود خوانده اش اعلام کند .
ویرانه های برجای مانده از داعش در موصل
جغرافیای موصل این شهر را به مرکز یک استان پهناور و دومین شهر بزرگ عراق، نقطه ارتباط شمال عراق به مرکز این کشور مبدل کرده است و داعش با سیطره بر این شهر ارتباط این مناطق را به دست می گرفت.
افزون بر آن موصل به عنوان یک شاهراه و متروپل تغذیه کننده، مایحتاج و نیازهای منطقه را نیز تامین می کرد و این امتیازی مهم برای داعش بود که نیازمند آسودگی خاطر از بابت تامین نیازهای غذایی و معیشتی مردمان مناطق تحت تصرفش در سوریه و عراق و همچنین عناصرش بود.
این در حالی است که دو شاخص جمعیت به عنوان تامین کننده نیروی انسانی مورد نیاز داعش چه در میدان نبرد و چه در پشت جبهه و برخورداری از منابع گسترده انرژی (نفت و گاز) به عنوان مهم ترین منبع درآمد داعش که برای این گروه استقلال مالی و اقتصادی به همراه می آورد، اهمیت شهر موصل را برای داعش دو چندان می کرد.
قرارگاه زره پوش های انتحاری داعش در موصل
بسیاری از مهمات و ذخایر نظامی و تسلیحاتی از جمله تسلیحات شیمیایی داعش در موصل مستقر است و از این حیث شهر موصل بیش از هر شهر دیگر تحت اشغال داعش از ساختارهای زیرینایی که تامین کننده نیازهای این گروه باشد، برخوردار است.
پیشینه فعالیت القاعده در موصل و وجود هسته های خفته این گروه و هم چنین حضور بازماندگان رژیم بعث در این شهر بستری مناسب برای جذب و پذیرش این گروه در آن فراهم می کند.
اهمیت موصل برای آمریکا و ترکیه
با آزادسازی موصل و بیرون راندن داعش از عراق، دولت بغداد بار دیگر می تواند، تسلط خود را بر استان های سنی نشین و مرکز خلافت داعش اعمال کند و مانع از مداخلات خارجی در این کشور شود که بالطبع نمی تواند، خوشایند برخی از طرف های منطقه ای و بین المللی مانند ترکیه و آمریکا باشد، لذا آزادسازی موصل با چالش رقابت قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای درآمیخته است.
مناره الحدباء مسجد النوری موصل پیش از تخریب به دست داعش
در این شرایط، آمریکا تلاش دارد با تقویت حضور نظامی خود در عراق و افزایش پیوندهای امنیتی و نظامی با دولت بغداد، در عراق پس از داعش جایگاه خود را تقویت و معادلات قدرت در این کشور را مدیریت کند.
اهمیت تلاش آمریکا برای حفظ نفوذ و حضور نظامی در عراق زمانی آشکارتر می شود که در نظر داشته باشیم، موصل کانون تمرکز برخی کشورهای همسایه عراق به ویژه ترکیه و عربستان سعودی است و این ۲ کشور سعی می کنند، مانع از تسلط کامل دولت بغداد بر این شهر شوند. از این رو تلاش های بسیاری در منطقه وجود دارد تا با برانگیختن حساسیت های مذهبی شیعی- سنی، حضور ارتش عراق در موصل تسلط شیعیان بر سنی ها قلمداد شود.
افزون بر آن، واشنگتن قصد دارد با تقویت حضور نظامی خود در عراق، در سطحی کلان تر با کنترل رقابت همسایگان عراق، توازن قدرت در سطح خاورمیانه را نیز مدیریت کند، از جمله اینکه مانع تلاقی نیروهای الحشد الشعبی با نیروهای ارتش سوریه در مرزهای مشترک بین عراق و سوریه شود که در این امر ناکام ماند.
ابو بکر البغدادی و خطبه معروفش در مسجد جامع النوری موصل
همچنین از آنجا که آمریکایی ها به اهداف خود در عراق و سوریه به طور مشخص و منطقه خاورمیانه به طور عام دست نیافته اند، به بقای داعش و ادامه فعالیت این گروه در این دو کشور همچنان نیاز دارند و این منوط به حفظ حضور نظامی و امنیتی خود در میدان عراق از جمله پس از آزادسازی موصل و هدایت و اداره داعش در این کشور و همچنین سوریه و جلوگیری از شکل گیری معادلات میدانی و موازنه های قدرتی است که به زیان این کشور باشد.
در خصوص ترکیه نیز باید گفت، آنکارا نسبت به شهر موصل ادعای ارضی دارد تا جایی که ادعا می کند، در معاهده لوزان ترکیه حاضر نشده است، آن را به عراق واگذار کند. این کشور در همین راستا و همچنین تضعیف جمهوری اسلامی ایران و محکم کردن جای پای خود در عراق تلاش می کند، به «مسعود بارزانی»، رئیس منطقه کردستان عراق و این منطقه نزدیک شود و حتی در عراق مداخله علنی کند. از همین رو ترک ها به دقت تحولات عراق و موصل را پیگیری می کنند .
در برابر رقابت های منطقه ای، هم پیوندی های تهران و بغداد موجب شده، رقبای منطقه ای هرگونه تسلط ارتش عراق بر موصل را به معنای حذف آنها از معادلات سیاسی - امنیتی این کشور تفسیر کنند. این در حالی است که ایران همواره اعلام کرده عراق یک کشور مستقل است و هیچ کشوری حق دخالت در امور داخلی این کشور را ندارد.
عکس هوایی از ویرانه های برجای مانده پس از تخریب مناره الحدباء مسجد نوری موصل به دست داعش
سناریوهای موصل پسا داعش
تا کنون شهرهای متعددی توسط نیروهای عراقی از کنترل داعش خارج شده، اما اهمیت آزادسازی موصل و تاثیر آن بر سرنوشت کشور عراق به کلی متفاوت است. آینده شهر موصل پس از آزادسازی، سرنوشت کلی عراق و امکان استمرار آن به عنوان یک کشور واحد و یا تجزیه آن را به دلیل موقعیت استراتژیک، اختلافات داخلی و خارجی بر سر آن، تنوع جمعیتی و نقش کلیدی آن بین مناطق سنی نشین عراق تعیین می کند.
- اداره موصل پسا داعش
موصل بزرگترین شهر سنی نشین عراق خاستگاه بسیاری از فرماندهان عالی رتبه حزب منحل بعث و رهبران سیاسی سنی کنونی عراق است. از این رو سرنوشت موصل به طور طبیعی بر سرنوشت عموم مناطق سنی نشین عراق اثر خواهد گذاشت. اگر وضعیت آینده موصل به سمت نوعی استقلال یا حکومت فدرالی پیش رود، احتمال پیوستن مناطق سنی دیگر عراق که اتصال سرزمینی با آن دارند بسیار زیاد است. در این صورت مرز و روابط مشترک بین حکومت کردستان عراق و بغداد قطع شده و استقلال کردستان امری ناگزیر خواهد بود. بنابراین ماندن موصل ضمن عراق واحد یا گسستن آن به هر شیوه بر سرنوشت عراق تاثیری مستقیم دارد.
ویرانه های برجای مانده از داعش در موصل
همجواری موصل با مناطق سنی نشین سوریه، ایده ایجاد کشوری سنی در مناطق سنی نشین عراق و سوریه را مطرح ساخته است. این ایده مورد حمایت عربستان سعودی، قطر و ترکیه بوده و یکی از دلایل اصرار ترکیه جهت مشارکت در آزادسازی موصل ایفای نقش در تعیین سرنوشت این شهر بود. افزون بر آنکه اساسا مالکیت شهر موصل مورد اختلاف بین عراق و ترکیه است.
بنابراین یکی از اصلی ترین چالش های موصل پس از آزادی، نحوه مدیریت سیاسی – امنیتی این شهر و استان نینوی است، اینکه چه نیروهایی و با چه ترکیبی مسئولیت تامین امنیت استان را باید برعهده گیرند، به خصوص با توجه به اینکه در شرایط فعلی ترکیب متنوعی از نیروها از جمله ارتش، نیروی مبارزه با تروریسم، پلیس فدرال، نیروهای پیشمرگه و الحشد الشعبی متشکل از شیعیان، سنی ها، مسحیان، ترکمن ها و ایزدی ها در عملیات آزادسازی موصل و استان نینوی مشارکت داشته و هر کدام به نوعی در پاکسازی مناطق آزاد شده ایفای نقش کرده اند. طرح ها و ایده های مختلفی در این خصوص ارائه شده، اما به نظر می رسد، بهترین راه برای حل این معضل، تشکل شورایی متشکل از نمایندگان تمامی نیروهای نظامی و امنیتی شرکت کننده در روند آزادسازی و پاکسازی شهر موصل و استان نینوی و همچنین سران و چهره های سیاسی شامل استاندار، نماینده پارلمان، نماینده شوراهای استانی و... باشد.
پناه جوبان موصلی
- اقلیت ها در موصل پسا داعش
شهر موصل و مناطق همجوار آن، سرزمین بومی تعداد زیادی از اقلیت های عراقی به شمار می رود، مسیحیان از مذاهب مختلف در دشت نینوی واقع در شمال و غرب موصل سابقه تاریخی بسیار کهن دارند. محل اصلی تمرکز ایزدیان در شنگال (سنجار) واقع در غرب موصل است. کاکاییان، ترکمان ها (ترک های عراق) و شیعیان نیز اقلیت های دیگر استان نینوی هستند که در مناطق مختلف این استان و نیز مرکز آن موصل حضور کهن دارند.
بخش معظم این اقلیت ها پس از سیطره داعش بر این مناطق از آن رانده شدند. اکنون سرنوشت این اقلیت ها و مسئله بازگشت آنها و شیوه اداره مناطق اشان از چالش های جدی دوره پس از داعش است که بر وضعیت کلی شهر و نیز عراق تاثیر گذار است. گروهی از اقلیت ها خواهان مناطق شبه مستقل با حمایت بین المللی در این مناطق هستند که نتیجه آن تقسیم بیشتر عراق و افزایش خواسته های جدایی طلبانه بین گروه های مختلف قومی و مذهبی در این کشور و در نتیجه احتمال فروپاشی عراق به عنوان یک کشور واحد است.
اردوگاه های اوارگان موصل
- تعامل شیعه، سنی و کُردها در موصل
سرنوشت موصل به توانایی و تعامل سه گروه بزرگ شیعه، سنی و کُردها در ایجاد توافق ملی بر سر وضعیت کلی عراق و شیوه اداره مناطق مختلف آن بستگی دارد و نیز اینکه تا چه میزان این گروه های سیاسی بتوانند از تاثیرات حامیان خارجی اشان به دور مانده و چارچوبی ملی برای عراق آینده بنا نهند.
- منافع اقتصادی گروه های مختلف داخلی و خارجی
منافع اقتصادی گروه های مختلف داخلی و خارجی فعال در تعیین وضع موصل نیز در تعیین وضعیت کلی عراق تاثیر گذار است. شهر موصل حاوی منابع آبی مهم برای مناطق مرکزی و جنوبی عراق بوده و دارای منابع غنی نفتی نیز می باشد. منافع اقتصادی این منابع و شیوه تقسیم آنها بین گروه های مختلف از عوامل مهم تعیین کننده سرنوشت این شهر و سرنوشت کلی عراق است.
به علاوه، موقعیت استراتژیک این منطقه از جهت ارزش ترانزیتی، نقشی تعیین کننده نسبت به وضعیت کلی عراق به آن بخشیده است. استان نینوای حلقه ارتباطی کشورهای خلیج فارس از طریق مناطق جنوبی عراق به ترکیه و سوریه و آب های آزاد و اروپا از طریق دریای مدیترانه است. افتتاح چنین شاهراه ترانزیتی به کاهش قابل توجه نقل و انتقال کالا بین شرق و غرب که اکنون غالبا از طریق کانال سوئز صورت می گیرد، می انجامد.
یکی از اماکن بمبگذاری شده به دست داعش داخل شهر موصل
- مناطق تصرف شده توسط کردستان
از دیگر مسایلی که می تواند، به چالشی جدی تبدیل شود، موضوع اخلافات اقلیم کردستان با دولت مرکزی درباره مناطق مورد اختلاف است. در حال حاضر برخی از مناطق مورد مناقشه استان الانبار به اشغال نیروهای پیشمرگه در آمده و طبق گفته سران سیاسی اقلیم، پیشمرگه قصد عقب نشینی از این مناطق را ندارد. لذا یکی از چالش های آینده موصل و استان نینوی، نحوه مدیریت سیاسی – امنیتی این مناطق است که در گذشته نیز یکی از پرونده های اختلافی بین بغداد و اربیل بوده است.
- موضوع بازسازی و آوارگان
رئیس مجلس نمایندگان عراق از قصد خود مبنی بر برگزاری کنفرانسی در نیمه های ژوئیه سال جاری تحت عنوان «نمایندگان احزاب سنی در عراق» خبر داد که در آن ۷۴ شخصیت سنی حضور خواهند داشت؛ این کنفرانس با حمایت کشورهای منطقه ای مانند قطر، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و اردن برگزار خواهد شد و زمینه ساز حضور در کنفرانس بعدی، «کنفرانس اهدا کنندگان در کویت» می باشد که قرار است، ۲۰ کشور به منظور تخصیص ده ها میلیارد دلار برای بازسازی شهرهای سنی نشین به خصوص شهر موصل در آن حضور داشته باشند.
آوارگی اهالی موصل به دست داعش
دولت عراق باید توجه داشته باشد، مهم ترین هدف از تشکیل چنین کنفرانس هایی آن هم با حضور و حمایت کشورهای یاد شده که تنها در پی تامین اهداف و منافع خود در عراق هستند، نارضایتی ها و در نتیجه، برخی چالش ها را در میان جریان های سیاسی این کشور ایجاد خواهد کرد.
- ادامه حضور نظامیان ترکیه
ترکیه از سال ۲۰۰۷ میلادی به طور رسمی بارها برای سرکوب مواضع نیروهای کُرد موسوم به «پ ک ک» وارد شمال عراق شده و بعد از سقوط شهر موصل و تسلط داعش بر این شهر در سال ۲۰۱۴ و درخواست مسعود بارزانی، نیروهای نظامی آن کشور در حدود ۲۰ کیلومتری موصل، در منطقه ای به نام «بعشیقه» مستقر شدند.
با افزایش نیروهای زرهی و یگان های رزمی ترکیه در پایگاه آموزشی نظامی بعشیقه موج فزاینده تنش میان مقامات ترکیه و عراق شکل گرفت و در همان زمان دولت عراق هشدار داد، در صورت عدم عقب نشینی نیروهای ترکیه از حوالی موصل، آن را به منزله دخالت آشکار در مسائل داخلی عراق و زیر پا نهادن حق حاکمیت بر تمامیت ارضی این کشور تلقی کرده، به شورای امنیت شکایت خواهد کرد.
نقش تاثیر گذار الجیش الشعبی در آزادسازی موصل
در واقع، حضور غیرقانونی نظامیان ترکیه در شمال عراق با فعالیت های خائنانه «اسامه النجیفی»، استاندار سابق نینوی و شهر موصل و هماهنگی اقلیم کردستان گره خورده است. ترکیه روابط نزدیکی با اقلیم کردستان عراق و شخص النجیفی دارد و مدعی است، حضور نظامیانش تنها با هدف آموزش نیروهای پیشمرگه و شبه نظامیان تحت فرمان «اثیل النجیفی»، بردار اسامه النجیفی است.
ترکیه اصرار دارد تا پایان نبرد موصل در عراق حضور داشته باشد، هر چند ناظران معقتدند، پس از پایان این نبرد آنکارا نه تنها نیروهای خود را از عراق بیرون نخواهد کشید، بلکه تلاش خواهد کرد، از طریق برادران النجیفی نفوذ خود را در شمال عراق افزایش دهد.
ترکیه همچنین نسبت به فعالیت های «واحدهای مقاومت سنجار» وابسته به الحشد الشعبی نگرانی دارد. این گروه روابط نزدیکی با حزب کارگران کردستان دارد و ترکیه از چند ماه قبل مواضع این گروه ها را هدف قرار داده است. به نظر می رسد، آنکارا کُردهای نزدیک به خود در منطقه کردستان عراق را علیه واحدهای مقاومت سنجار تحریک می کند.
- اوضاع اجتماعی و فرهنگی موصل پس از آزادی
اگرچه آزادسازی موصل نقطه عطفی بزرگ در مبارزه با داعش در عراق شمرده می شود و در عمل قدرت تشکیلاتی این گروه در عراق را متلاشی کرد، اما همچنان از لحاظ گفتمان و ایدئولوژی این پدیده تروریستی در عراق حضور دارد و در حوزه فکری تا سال ها پیامدها و تاثیراتی را در بین اقشار و گروه های مختلف عراقی به همراه خواهد داشت که باید در این راستا اقداماتی در حوزه نرم افزاری و با تکیه بر ابزارهای فرهنگی و اجتماعی صورت گیرد.
کشته های داعش طی نبردهای موصل
وضعیت الحشد الشعبی پس از آزادی موصل
نیروی بسیج مردمی عراق یا «الحشد الشعبی» نیروهای شبه نظامی عراقی هستند که در کنار ارتش این کشور با هدف مبارزه علیه داعش سازماندهی شده اند. این نیرو از حدود ۴۰ گروه مختلف تشکیل شده که عمدتا گروه های شیعه هستند، اما گروه های سنی مذهب و مسیحی و ایزدی نیز در آن حضور دارند.
این نیرو در سال ۲۰۱۴ میلادی و پس از سقوط موصل به دست داعش در پاسخ به فتوای مرجعیت عالی دینی عراق به ویژه فتوای «جهاد کفایی» آیت الله سید «علی سیستانی» تشکیل شد. هدف این نیرو کمک به ارتش و نیروهای امنیتی عراق متوقف کردن پیشروی داعش و دفاع کشور و حمایت و پاسداری از اماکن مذهبی از تهاجم داعش است و نقش بسیار مهمی در عملیات بزرگ آزادسازی موصل و مناطق مختلف استان نینوی ایفا کرد.
پیش از آغاز عملیات آزادسازی موصل آمریکایی ها تلاش بسیاری انجام دادند تا به هر طریق ممکن مانع مشارکت این نیرو در عملیات آزادسازی موصل شوند و طی عملیات آزادسازی موصل و دیگر مناطق استان نینوی این نیرو علی رغم از خود گذشتگی ها و جان فشانی های بی شمار بارها برای تخریب وجهه و اعتبار رزمندگان مورد هجمه های شدید تبلیغاتی رسانه های معاند و مغرض قرار گرفت و این رسانه ها موضوع سرنوشت و تعیین وضعیت این نیرو را مطرح کردند.
البته این اتهام زنی ها و فشارها هم زمان با آغاز عملیات آزادسازی فلوجه با این دستاویز از سوی عربستان سعودی و ترکیه آغاز شد که الحشد الشعبی خطری برای اهالی فلوجه به شمار می آید و حضور این نیروها در عملیات، احتمال جنگ و کشتار طایفه ای را افزایش می دهد.
دیدار سردار سلیمانی با بازماندگان و خانواده های الحشد الشعبی عراق
این اتهام زنی ها پیش از عملیات آزادسازی موصل همچنان با شدت بیشتری ادامه پیدا کرد و موجب شد، این عملیات به تاخیر بیفتد، اما در نهایت حیدر العبادی، نخست وزیر عراق با اعلام مشارکت حشد الشعبی در علمیات آزادسازی موصل حرف آخر را زد و پارلمان عراق نیز با اکثریت آراء به قانون فعالیت الحشد الشعبی با عنوان شورا رای مثبت داد و بر اساس این قانون، پیوستن نیروهای الحشد الشعبی به بدنه ارتش عراق مورد موافقت قرار گرفت و در حال حاضر این نیروها تحت وزارت کشور عراق فعالیت دارند.
با اینکه حکومت عراق خود به این نیروها مشروعیت بخشیده، با این حال حضور این نیروها مورد مناقشه و بحث های مختلف است و انتظار می رود، هرچه به آزادی کامل موصل نزدیک شویم، تقابل ها، جوسازی ها و ماجراجویی ها علیه الحشد الشعبی افزایش یابد.
در حال حاضر الحشد الشعبی در عملیات های ضد تروریسم توانسته، موفق عمل کند، اما در عراق پسا داعش، موجودیت الحشد الشعبی ممکن است، از سوی مخالفین با اتهاماتی نظیر فرقه گرایی و … مواجه شود. لذا هوشمندی و هوشیاری در برابر طرح هایی که در صدد مهار الحشد الشعبی و به حاشیه راندن آن است، باید به عنوان یک اولویت مهم در دستور کار دولت عراق قرار گیرد.
شهدای الحشد الشعبی در نبرد با داعش
اگرچه رأی پارلمان عراق به قانونی بودن این نیرو و پیوستن آن به نیروی نظامی و ارتش این کشور به معنای دادن هویت و مشروعیت قانونی به این نیرو است و پس از اتمام کار داعش و بسته شدن پرونده آن در موصل و دیگر مناطق عراق، این نیرو منحل نخواهد شد وبرخی پیش بینی ها مبنی بر انحلال الحشد الشعبی محقق نخواهد شد. همچنین گروه های الحشد الشعبی می توانند، با تمام خطراتی که بر امنیت ملی عراق تهدید محسوب می شوند، مقابله کنند.
با این حال به نظر می رسد، الحشد الشعبی در کنار فعالیت هایی که برای تامین امنیت و ثبات کشور عراق انجام می دهد، باید نیم نگاهی به آینده نیز داشته باشد. این نیرو باید بتواند در فردای پایان بحران عراق، جایگاه و هویت انقلابی خود را حفظ کند، لذا نباید خود را در بُعد نظامی صرف خلاصه کند، بلکه باید رویکردی اتخاذ کند که در بلند مدت مشروعیت آن را در جامعه عراق افزایش دهد و با بهره برداری از حمایت هایی که از آن می شود، باید در فضای جدید فعالیت های گسترده ای را در امور عام‌المنفعه مانند جهاد سازندگی، آموزشی، درمانی، اجتماعی، علم و فناوری انجام دهد. این فعالیت ها در بلندمدت منشأ اثر شده و جایگاه الحشد الشعبی را ارتقا خواهد داد.
با توجه به جمعیت عظیم الحشد الشعبی، نهاد سازی انقلابی و تشکیلاتی موضوع دیگری است که باید در دستور کار این نیرو قرار گیرد. این اقدام از پتانسیل انقلابی ایجاد شده محافظت کرده و قدرت این نیروی انقلابی را در زیر مجموعه های سیاسی و عرصه اجتماعی عراق تسری بخشیده و تثبیت خواهد کرد.
با آزادسازی شهر موصل انتظار می رود، بازمانده گروه تروریستی تکفیری داعش راه منطقه «تلعفر» در غرب موصل را پیش گیرد که پس از آزادسازی موصل هدف بعدی ارتش و نیروهای امنیتی عراق و الحشد الشعبی این کشور خواهد بود.
صرف نظر از تلعفر مهم ترین کانون های داعش مناطقی از سه استان الانبار و صلاح الدین و کرکوک تحت تصرف داعش در عراق خواهد بود که به شرح زیر می باشد:
- در استان الانبار شهر الثرثار و دو شهر مرزی راوة و القائم
- در استان کرکوک منطقه و شهر الحویجه
- در استان صلاح الدین ارتفاعات مکحول و حمرین، واقع در شمال و شرق تکریت
نقشه زیر در عین مقایسه مناطق تحت سیطره داعش طی ۲ سال ۲۰۱۴ و ۲۰۱۷ میلادی، مناطق تحت تصرف این گروه در سال جاری میلادی و مناطق عملیاتی آتی ارتش و نیروهای مسلح عراق و الحشد الشعبی پس از آزادسازی موصل را نشان می دهد.
مقایسه مناطق تحت سیطره داعش طی ۲ سال ۲۰۱۴ و ۲۰۱۷ میلادی
۰۵:۴۷ - ۱۳۹۶/۰۴/۲۱
۰۸:۴۱ - ۱۳۹۶/۰۴/۲۱
