سرویس جنگ نرم مشرق - محصولات و خدمات «حلال» طی سال‌های اخیر یک روند تصاعدی روبه‌رشد را طی کرده‌اند و بازار حلال اکنون در شکل‌دهی به اقتصاد بین‌المللی حرف‌های قابل‌توجهی برای گفتن دارد. دست‌کم دو عامل مهم در ظهور بازار حلال نقش داشته‌اند: اولاً بازگشت بسیاری از جوامع مسلمان به ریشه‌ها و ارزش‌های اسلامی خود ضمن تطبیق این ریشه‌ها با شرایط و واقعیت‌های دوران مدرن، و دوماً استقبال بسیاری از جوامع غیرمسلمان از اصول و ارزش‌های اسلامی و تعمیم مفهوم حلال به بخش‌های مهمی از جمله خوراک، پوشاک و اقتصاد.

سازمان تحقیقاتی «دیناراستاندارد [۱] » مستقر در آمریکا اواخر سال گذشته میلادی (اکتبر ۲۰۱۶) طی گزارشی تحت عنوان «گزارش جهانی وضعیت اقتصاد اسلامی ۲۰۱۶/۱۷ [۲] » آخرین آمار و ارقام درباره اقتصاد اسلامی و کشورهای مؤثر در این اقتصاد نسبتاً نوظهور را ارائه داده است. مشرق قصد دارد طی روزهای آینده، مهم‌ترین نکات و آمارهای گزارش مفصل سازمان دیناراستاندارد را در قالب چند گزارش مجزا خدمت مخاطبان محترم تقدیم کند. آن‌چه در ادامه می‌خوانید بخش اول از این مجموعه گزارش است و به بیان وضعیت کلی اقتصاد و بازار حلال و برخی تعاریف در این حوزه می‌پردازد.

اقتصاد اسلامی؛ اقتصادی ۴ بیلیون دلاری و روبه‌رشد

اقتصاد اسلامی هم‌چنان در حال تکامل است و این روند تحت تأثیر جوانان مسلمانی است که روی ارزش‌های اسلامی خود اصرار و کمپانی‌های مختلف را وادار می‌کنند تا محصولات و خدماتی را ارائه دهند که نیازهای مذهبی آن‌ها را برآورده نمایند. آمارها در این‌باره نیز گویای همه چیز است: ارزش اقتصاد اسلامی در جهان در حال حاضر بیش از ۱/۹ بیلیون دلار (۱/۹ هزار میلیارد دلار) و دارایی‌های بخش مالی اسلامی نیز ۲ بیلیون دلار است. ۶۹ درصد از کمپانی‌های فعال در این زمینه معتقدند وضعیت حوزه فعالیت‌شان «خوب» یا «عالی» بوده و ۸۶ درصد نسبت به آینده «خوش‌بین» یا «خیلی خوش‌بین» هستند. هم‌چنین تحلیل داده‌های شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد ۷۶ درصد از مشتریان محصولات و خدمات حلال نیز در خصوص بازار حلال نظر مثبتی دارند. روی هم رفته تک‌تک بخش‌های تشکیل‌دهنده اقتصاد اسلامی طی سال‌های گذشته دچار تحولات چشم‌گیری شده‌اند و محصولات جدید، بازیگران جدید و هم‌چنین بلوغ بازیگران قدیمی‌تر این حوزه، این واقعیت را به خوبی اثبات می‌کند.

طبق آمارهای به دست آمده در سال ۲۰۱۵، در میان بخش‌های مختلف اقتصاد اسلامی، بخش خوراک (غذا و نوشیدنی) حلال با بیش از ۱/۱۷ بیلیون دلار بیش‌ترین میزان از هزینه پرداختی مسلمانان در بازار حلال را به خود اختصاص داده است. بعد از این بخش، به ترتیب پوشاک حلال با ۲۴۳ میلیارد دلار، رسانه‌ها و تفریحات حلال با ۱۸۹ میلیارد دلار، توریسم حلال با ۱۵۱ میلیارد دلار و داروها و لوازم آرایشی حلال با ۱۳۳ میلیارد دلار در جایگاه‌های بعدی هستند. هم‌چنین آمارهای دیگر نشان می‌دهد فقط در سال ۲۰۱۵، بخش «محصولات خوراکی حلال تأییدشده» ۴۱۵ میلیارد دلار و بخش خدمات «توریسم دوستانه اسلامی» نیز ۲۴ میلیارد دلار درآمد برای اقتصاد اسلامی به همراه داشته‌اند.

گزارشی درباره بازار غذای حلال (فارسی)

بخش‌های اقتصاد اسلامی و آینده پیش رو

مفاهیم اقتصاد اسلامی و بازار حلال در حوزه‌های متعددی قابل‌تعریف هستند که مهم‌ترین آن‌ها در این‌جا بررسی می‌شوند:

• غذای حلال: این بخش که عموماً غذا و نوشیدنی‌های حلال را شامل می‌شود، بزرگ‌ترین ستون اقتصاد اسلامی از لحاظ درآمد است و طی سال‌های اخیر با افزایش مشارکت سرمایه‌گذاران خصوصی، از جمله ۳۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری در کمپانی «جنان‌میت [۳] » انگلیس (فعال در زمینه تولید گوشت حلال) و ارائه سهام کمپانی «داگانگ‌حلال [۴] » مالزی (از نهادهای تأییدکننده حلال بودن محصولات به صورت آنلاین) در بورس لندن، علائم بلوغ را از خود نشان داده است. مقررات این حوزه نیز در حال ارتقاست، از جمله با آغاز صدور اعتبارنامه و نظارت بر نهادهایی که مسئول تأیید بازیگران این بخش هستند تا پیچیدگی‌های موجود در این حوزه کاهش یابد و بازیگران بیش‌تری برای ورود به صنعت غذای حلال تشویق شوند. با این حال، بخش غذای حلال هم‌چنان دچار پراکندگی است و عدم وجود مقررات استاندارد موجب شده تا شرکت‌های شناخته‌شده و چندملیتی تولیدکننده مواد غذایی و نوشیدنی، به این بخش وارد نشوند. این در حالی است که صنعت غذای حلال فرصت‌های واقعی پیش روی کمپانی‌های چندملیتی و شرکت‌های سرمایه‌گذاری خصوصی گذاشته تا شرکت‌های موجود در این حوزه را بخرند و از این طریق، برندهای درجه یک جهانی بسازند، به خصوص در شرایطی که پیش‌بینی می‌شود مسلمانان در سال ۲۰۲۱ مبلغی معادل ۱/۹ بیلیون دلار صرف خرید غذا و نوشیدنی‌های حلال کنند.

• بخش مالی حلال: بخش مالی در این حوزه رشد چشم‌گیر و بلوغ روزافزونی را از خود به نمایش گذاشته است. این امر به لطف ظهور پایگاه‌های سرمایه‌گذاری جمعی مانند «هلال انسانی» (که از مبالغ زکات برای کمک به نیازمندان استفاده می‌کند) و پیش‌روی بیش‌تر به سوی سرمایه‌گذاری با هدف تأثیرگذاری اجتماعی (مثلاً با راه‌اندازی «مرکز جهانی مشاوره وقف محمدبن راشد» در دبی) تقویت شده است. اگرچه این بخش در زمینه معرفی و اطلاع‌رسانی درباره محصولات و خدمات خود مشکل دارد، اما می‌تواند فرصت‌های قابل‌توجهی در بخش‌های اوقاف و سرمایه‌گذاری جمعی ارائه دهد. انتظار می‌رود ارزش این بخش از اقتصاد اسلامی تا سال ۲۰۲۱ به مبلغ ۳/۵ بیلیون دلار برسد.
• گردشگری حلال: این بخش نیز هم‌چنان به گسترش خدمات خود ارائه می‌دهد، از جمله با رشد عظیم در زمینه ارائه خدمات سواحل اسلامی، تأسیس چندین شرکت هواپیمایی مختص گردشگری حلال، و راه‌اندازی وب‌سایت‌های گردشگری مانند «بوک‌حلال‌هومز [۵] » (برای رزرو هتل‌های اسلامی) و «تریپ‌فز» (برای معرفی مقاصد گردشگری حلال). در حالی که گردشگری حلال در حال حاضر حوزه‌ای کوچک و در حال ریشه گرفتن است، اما انتظار می‌رود این بخش رشد سریعی داشته باشد. پیش‌بینی می‌شود مسلمانان در سال ۲۰۲۱ مبلغی معادل ۲۴۳ میلیارد دلار را برای سفرهای خارجی هزینه کنند.

• داروها و لوازم آرایشی حلال: همراه با افزایش آگاهی عمومی درباره مواد تشکیل‌دهنده داروها و لوازم آرایشی و در نتیجه عرضه محصولات جدید و حلال، از جمله لاک‌های ناخن نفوذپذیر (با قابلیت نفوذ آب برای وضو)، واکسن‌های حلال و طیف جدیدی از غذاداروها (مواد خوراکی شامل افزودنی‌های مغذی یا درمانی)، این بخش از بازار اسلامی نیز به روند روبه‌رشد خود ادامه می‌دهد. با افزایش نظارت و اعتبارسنجی در این بخش و هم‌چنین با ورود برخی از بازیگران شناخته‌شده حوزه دارویی و آرایشی به عرصه تولید محصولات حلال، انتظار می‌رود هزینه‌های دارویی و آرایشی مسلمانان در سال ۲۰۲۱ به مبلغ ۲۱۳ میلیارد دلار برسد.
• رسانه‌ها و تفریحات حلال: این بخش تأثیر مثبتی روی تقویت جوامع اسلامی و مسلمانان داشته است، چه از طریق فعالیت در حوزه انتشار، مجلات جدید، چه از طریق ارائه محصولات جدیدی مانند «تلویزیون کودکان مسلمان [۶] » (وب‌سایت سرگرمی کودکان)، و چه از طریق نوآوری‌های قابل‌توجه در حوزه فناوری مانند «آکادمی قرآن [۷] » (وب‌سایت و اپلیکیشن قرائت و حفظ قرآن). انتظار می‌رود در نتیجه گسترش فعالیت‌ها در این بخش، مسلمانان در سال ۲۰۲۱ مبلغی معادل ۲۶۲ میلیارد دلار در این حوزه هزینه کنند.

علاوه بر موارد بالا، فرصت‌های قابل‌توجهی برای ارائه خدمات حلال در بخش‌های دیگر اجتماعی، از جمله خدمات درمانی و آموزش و پرورش، نیز وجود دارد؛ آمار نشان می‌دهد بازار همین دو بخش در سال ۲۰۱۵ به ترتیب ۴۳۶ میلیارد دلار و ۴۰۲ میلیارد دلار ارزش داشته است. بازیگران فعال، آژانس‌های دولتی و کمپانی‌های سرمایه‌گذاری کنونی و بالقوه در این بخش‌ها می‌توانند علاوه بر تأمین خدمات حلال و رفع نیازهای مسلمانان، نقشی در اقتصاد اسلامی ایفا کنند و بازدهی قابل‌ملاحظه‌ای را نیز تجربه نمایند.

برخی آمار و ارقام درباره حال و آینده بازار حلال

شاخص جهانی اقتصاد اسلامی و رتبه‌بندی کشورها

هدف از تعیین «شاخص جهانی اقتصاد اسلامی [۸] » ارائه وضعیت فعلی سلامتی و توسعه اکوسیستم اقتصاد اسلامی (متشکل از غذای حلال، بخش مالی حلال، گردشگری حلال، داروها و لوازم آرایشی حلال، و رسانه‌ها و تفریحات حلال) است. این شاخص بر روی میزان کلی و مسیر رشد یک کشور خاص در هر یک از بخش‌های اقتصاد اسلامی تمرکز نمی‌کند، بلکه کشورهای مختلف را بر اساس نقاط قوت اکوسیستمی رتبه‌بندی می‌کند که دارند و می‌توانند به کمک آن، اقتصاد اسلامی را توسعه بدهند.

شاخص جهانی اقتصاد اسلامی یک شاخص مرکب و موزون است که ۷۳ کشور اصلی اسلامی را به تفکیک بخش‌های مختلف اقتصاد اسلامی رتبه‌بندی می‌کند. این شاخص، روی بخش مالی و غذای حلال تمرکز بیش‌تری دارد، چراکه تأثیر اقتصادی این دو بخش روی اقتصاد اسلامی نسبت به سایر بخش‌ها بیش‌تر است. مطابق امتیاز کلی این شاخص (آن‌چه در پرانتز مقابل نام کشورها آمده است)، ۱۵ کشور برتر اسلامی به ترتیب عبارتند از: مالزی (۱۲۱)، امارات متحده عربی (۸۶)، بحرین (۶۶)، عربستان (۶۳)، عمان (۴۸)، پاکستان (۴۵)، کویت (۴۴)، قطر (۴۳)، اردن (۳۷)، اندونزی (۳۶)، سنگاپور (۳۲)، برونئی (۳۲)، سودان (۲۸)، ایران (۲۸) و بنگلادش (۲۶).

در ادامه توضیحاتی درباره برخی کشورهای مهم در این رتبه‌بندی ارائه می‌شود:

• مالزی: مالزی در سال ۲۰۱۶ نیز بار دیگر (مانند گزارش‌های قبلی وضعیت اقتصاد اسلامی در سال‌های گذشته) جایگاه اول را در رتبه‌بندی شاخص جهانی اقتصاد اسلامی به دست آورده و با جایگاه دوم نیز ۳۵ امتیاز اختلاف دارد. این نتیجه نشان می‌دهد اکوسیستم اقتصاد اسلامی مالزی در مقایسه با کشورهای اسلامی دیگر، چه اندازه توسعه‌یافته‌تر است. جایگاه مالزی عمدتاً تحت تأثیر عمل‌کرد قوی این کشور در بخش مالی است که زمینه آن را حجم گسترده دارایی‌ها، روش پیش‌رفته حکومت و بالاترین میزان آگاه‌سازی عمومی (با فاصله از سایر رقبا) فراهم کرده است. اگرچه رتبه سال ۲۰۱۶ مالزی در بخش غذای حلال با اندکی کاهش به جایگاه پنجم تنزل پیدا کرده، اما این کشور در بخش‌های گردشگری حلال و داروها و لوازم آرایشی حلال هم‌چنان رتبه دوم را دارد که نشان می‌دهد بخش گردشگری مالزی، بسیار قوی و نظارت این کشور این کشور بر محصولات حلالش نیز بسیار پیش‌رفته است.
• امارات متحده عربی: امارات نیز هم‌چنان رتبه دوم را در رتبه‌بندی کلی شاخص جهانی اقتصاد اسلامی حفظ کرده است. این کشور در بخش مالی رتبه دوم و در همه بخش‌های دیگر (غذای حلال، گردشگری حلال، رسانه‌ها و تفریحات حلال، و داروها و لوازم آرایشی حلال، رتبه اول را از آن خود کرده است. این کشور (به نسبت اندازه‌اش) یک اکوسیستم بسیار سالم را برای کمپانی‌های اقتصادی اسلامی ایجاد نموده است و طرح‌های قوی توسعه اقتصاد اسلامی که توسط حکومت امارات اجرا می‌شوند، زمینه‌ای قوی را برای اجرای تمام بخش‌های اقتصاد اسلامی در این کشور فراهم آورده‌اند.

• بحرین: بحرین جایگاه سوم را در رتبه‌بندی کلی شاخص جهانی اقتصاد اسلامی به دست آورده است. اگرچه این کشور در بخش مالی اسلامی از امارات عقب افتاده، اما در بخش غذای حلال نسبت به سال گذشته پیش‌رفت داشته و با قرار گرفتن در جایگاه نهم، در میان ده کشور برتر در این زمینه قرار گرفته است. بحرین در بخش رسانه‌ها و تفریحات حلال نیز از جایگاه هفتم به جایگاه چهارم صعود کرده است. روی هم رفته این کشور نسبت به سال گذشته علاقه بیش‌تری را نسبت به بخش‌های مختلف اقتصاد اسلامی از خود نشان داده است.
• شورای همکاری خلیج [فارس]: تمام کشورهای عضو شورای همکاری خلیج [فارس] هم‌چنان توانسته‌اند جایگاه خود را در میان ده کشور برتر رتبه‌بندی کلی شاخص جهانی اقتصاد اسلامی حفظ کنند و این نشان‌دهنده ادامه عمل‌کرد خوب آن‌ها به عنوان قطب‌های اقتصاد اسلامی و به طور خاص در بخش مالی اسلامی و غذای حلال است. با توجه به کاهش قیمت نفت و گاز، این عمل‌کرد و جایگاه کشورهای شورای همکاری خلیج [فارس] خبر خوب و امیدوارکننده‌ای برای این منطقه به حساب می‌آید.
• پاکستان: پاکستان یکی از اقتصادهای بزرگ عضو سازمان همکاری اسلامی است که در بخش مالی اسلامی، غذای حلال، داروها و لوازم آرایشی حلال، و رسانه‌ها و تفریحات اسلامی بسیار قوی عمل می‌کند. این عمل‌کرد، پاکستان را در جایگاه ششم در فهرست پیش‌رفته‌ترین اکوسیستم‌ها برای توسعه اقتصاد اسلامی قرار داده است. اگرچه این کشور در رتبه‌بندی کلی شاخص جهانی اقتصاد اسلامی یک پله تنزل کرده، اما شتاب خوبی در جهت آگاه‌سازی عمومی در مورد اقتصاد اسلامی دارد.
• اردن و اندونزی: دو کشور اردن و اندونزی به ترتیب در جایگاه‌های نهم و دهم رتبه‌بندی کلی شاخص جهانی اقتصاد اسلامی قرار دارند و این جایگاه را به لطف عمل‌کرد نسبتاً قوی در اغلب بخش‌های اقتصاد اسلامی به دست آورده‌اند. به عنوان نمونه، اردن به‌رغم بی‌ثباتی سیاسی در برخی کشورهای همسایه‌اش، در بخش گردشگری حلال، عمل‌کرد خوبی داشته است و اندونزی نیز تحت تأثیر تلاش دولتش برای تبدیل کردن این کشور به یکی از مقاصد گردشگری حلال، در این بخش سه پله صعود کرده است.

جای خالی ایران در اقتصاد اسلامی بین‌المللی

ایران به‌رغم آن‌که یکی از بزرگ‌ترین کشورهای اسلامی است، اما متأسفانه در میان ۱۵ کشور برتر در رتبه‌بندی شاخص جهانی اقتصاد اسلامی، جایگاهی بهتر از چهاردهمی به دست نیاورده است. کشورمان در این فهرست تنها بالاتر از کشور بنگلادش و پایین‌تر از کشورهایی مانند عمان، اردن، سنگاپور و حتی برونئی قرار گرفته است. در حالی که کشور «توسعه‌یافته» برونئی با ۵.۷۶۵ کیلومتر مربع مساحت و اندکی بیش از ۴۰۰ هزار نفر جمعیت، بین سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ معادل ۵ پله در رتبه‌بندی شاخص جهانی اقتصاد اسلامی صعود کرد و برای اولین بار به جمع ۱۵ کشور برتر در این رتبه‌بندی پیوست، جایگاه ایران در سال ۲۰۱۶ در میان این ۱۵ کشور نسبت به سال گذشته تغییری نکرده است.

برونئی برای قطع وابستگی به نفت به توسعه بازار حلال روی آورده است

البته امتیاز شاخص جهانی اقتصاد اسلامی ایران در سال ۲۰۱۵ عدد ۲۷ بود که در سال جدید با یک واحد افزایش به ۲۸ رسیده است. هم‌چنین در سال ۲۰۱۵ نام ایران در میان ۱۰ کشور برتر در هیچ‌یک از بخش‌های اقتصاد اسلامی دیده نمی‌شد، در حالی که در سال ۲۰۱۶ ایران در میان ۱۰ کشور برتر در حوزه گردشگری حلال، در جایگاه هفتم قرار گرفته است. با این حال، انتظارات از ایران با توجه به ظرفیت‌های بی‌اندازه‌ای که کشورمان دارد، بسیار بیش از این‌هاست.

لازم به ذکر است که جایگاه ایران در میان کشورهای بررسی‌شده در گزارش جهانی وضعیت اقتصاد اسلامی دست‌کم به دو دلیل می‌تواند از سطح انتظارات پایین‌تر باشد: اولاً این‌که ظرفیت‌های کشورمان در بخش‌های مختلف اقتصاد اسلامی شناخته و به کار گرفته نشده باشند، و دوماً این‌که به‌رغم شناسایی و حتی استفاده از این ظرفیت‌ها، استانداردسازی و اطلاع‌رسانی کشورمان در این زمینه کافی نبوده باشد. به عبارت دیگر، برای آن‌که جایگاه واقعی ایران در گزارش‌هایی مانند گزارش سازمان دیناراستاندارد شناخته شود، اولاً باید از حداکثر ظرفیت‌های موجود در کشور برای ایفای نقش فعال در توسعه و بهره‌برداری از بازار حلال به نحو احسن استفاده گردد، و دوماً آمار و ارقام و گزارش‌های لازم در این‌باره تهیه و منتشر شود.

بدون شک، قید نام ایران در فهرست برترین کشورهای اسلامی در زمینه‌های مختلف بازار حلال در گزارش‌هایی مانند گزارش جهانی وضعیت اقتصاد اسلامی می‌تواند به اعتمادسازی درباره کشورمان در میان مسلمانان جهان و تشویق آن‌ها به استفاده از امکانات بی‌شماری شود که ایران می‌تواند به آن‌ها ارائه دهد. از همین رهگذر، رونق صادرات محصولات غذایی حلال، توسعه گردشگری حلال، جذب سرمایه از کشورهای اسلامی، همکاری با کشورهای مسلمان در زمینه‌های رسانه‌ای، گسترش روابط علمی و تحقیقاتی با جوامع علمی اسلامی در زمینه‌های دارویی و چندین و چند دستاورد دیگر نظیر بهبود خدمات درمانی و آموزش و پرورش، همگی در نتیجه توجه بیش‌تر کشورمان به اقتصاد و بازار حلال حاصل خواهد شد. زمینه‌های استفاده از ظرفیت‌های ایران در بخش‌های مختلف اقتصاد اسلامی طی گزارش‌های بعدی این مجموعه و در جای خود بررسی و تبیین خواهد گردید. برای کسب اطلاعات بیش‌تر در این زمینه، به بخش «اخبار مرتبط» در انتهای همین گزارش مراجعه نمایید.

در بخش بعدی این مجموعه گزارش، نقاط قوت اقتصاد اسلامی نسبت به سایر نظام‌های اقتصادی مستقر در کشورهای غربی و غیراسلامی، و به طور خاص، نقش جوانان مسلمان در توسعه اقتصاد و بازار حلال بررسی خواهد شد.