سرویس جهان مشرق - میلیون‌ها مسیحی در سراسر جهان، هر سال روز ۱۴ فوریه (۲۵ یا ۲۶ بهمن) را در قالب «روز ولنتاین [۱] »، «روز سنت‌ولنتاین» یا «جشن سنت‌ولنتاین» به بزرگ‌داشت عشق و محبت، یا به عبارت دقیق‌تر، «عشق رمانتیک» اختصاص می‌دهند. اگرچه گرامی‌داشت عشق و محبت با اهدای رز سرخ، کارت تبریک، و مرغ عشق، به خودی خود خالی از اِشکال است، اما اطلاع از ریشه‌های این آیین ظاهراً مسیحی نیز در جای خود قابل‌توجه است. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد، ولنتاین نیز ممکن است مانند کریسمس (گزارش مشرق) و هالووین (گزارش مشرق) ریشه در آیین‌های پاگانیستی (به معنای بی‌خدایی یا چندخدایی) داشته باشد. در ادامه این گزارش، ریشه جشن ولنتاین و سنت‌های رایج آن را بررسی خواهیم کرد.

۱۴ فوریه چگونه به روز عشق تبدیل شد

درباره ریشه جشن ولنتاین، روایت‌های مختلفی وجود دارد که هر کدام به نوعی ارتباط این روز با عشق را توصیف می‌کنند [۲] . در میان این روایت‌ها، دو روایت از همه قوی‌تر هستند: اول ارتباط ۱۴ فوریه با «شهادت» قدیسی به نام «والنتینوس [۳] »، و دوم ارتباط این روز با جشن پاگانیستی «لوپرکالیا [۴] » در روم باستان.

در تاریخ سده‌های اول پس از میلاد حضرت مسیح (ع)، شرح حال چندین قدیس با نام «والنتینوس» (در لاتین) یا «والنتینو» (در ایتالیایی) ذکر شده است، اما به نظر می‌رسد ۱۴ فوریه روز بزرگ‌داشت دو قدیسی بوده که هر دو در قرن سوم بعد از میلاد در ایتالیا زندگی می‌کرده‌اند و توسط امپراتوری روم کشته شده‌اند. یکی از این دو قدیس، «والنتینوی رم» بوده و دیگری «والنتینوی اینترامنا».

تاریخ‌نگاران ارتباط ۱۴ فوریه با عشق را برگرفته از زندگی والنتینوی رم می‌دانند و نوشته‌اند که وی به دو دلیل خشم امپراتوری روم را برانگیخت: اولاً به دلیل اجرای مراسم عقد و ازدواج برای سربازانی که طبق قوانین و مقررات، ازدواج آن‌ها ممنوع بود [۵] ، و دوماً به دلیل اجرای آیین‌های مذهبی برای مسیحیانی که توسط امپراتوری روم به مرگ محکوم شده بودند.

در افسانه‌ها آمده است زمانی که والنتینو در زندان بود، دختر نابینای زندانبان به او علاقه پیدا کرد و والنتینو نیز بینایی را به چشمان آن دختر برگرداند. این قدیس مسیحی هم‌چنین پیش از اجرای حکم اعدامش نامه‌ای برای خداحافظی خطاب به دختر زندانبان نوشت و نامه‌اش را این‌گونه امضا کرد: «از طرف ولنتاین تو». با همه این‌ها گفته می‌شود ۱۴ فوریه را «جفری چاسر» شاعر نام‌دار انگلیسی، در قرن چهاردهم به طور رسمی با عشق و به خصوص «عشق درباری» پیوند زد.

روایت اول درباره تاریخ ولنتاین که آن را برگرفته از زندگی قدیس‌های مسیحی می‌داند

ارتباط جشن پاگانیستی لوپرکالیا با جشن ولنتاین

از سوی دیگر، رومیان باستان، ۱۵ فوریه هر سال (طبق برخی روایت‌ها از ۱۳ تا ۱۵ فوریه) مراسمی به نام لوپرکالیا را در شهر رم برگزار می‌کردند و معتقد بودند این مراسم، علاوه بر دور کردن ارواح خبیثه و مُنزه کردن شهر از آلودگی‌ها و آلایش‌ها، سلامت و باروری را برای آن‌ها به ارمغان می‌آورد.

آیین پاگانیستی لوپرکالیا در دل خود، جشن قدیمی‌تر «فبروا» را نیز داشت که در همین تاریخ ۱۵ فوریه برگزار می‌شد و نام ماه «فوریه» نیز از همین جشن برگرفته شده است. در همین رابطه، تقویم باستانی آتنی‌ها از میانه ماه ژانویه تا میانه ماه فوریه را ماه «گاملیون» می‌نامیدند و این ماه را به خاطر ازدواج «زئوس» (خدای خدایان) با خواهرش «هِرا» (الهه زنانگی و ازدواج) در آن، جشن می‌گرفتند. معادل «هرا» در اساطیر رومی «جونو» بود و به همین خاطر، رومیان باستان جشن فبروا را «جونو فبروا» (به معنای «جونوی منزه‌کننده») می‌نامیدند.

آیین‌های مرسوم در این جشن‌های پاگانیستی، ارتباط آن‌ها با روز ولنتاین را بهتر مشخص می‌کند. در آیین لوپرکالیا بعد از قربانی کردن یک یا چند بُز (نماد گله) و یک سگ (نماد محافظ گله) برای «لوپرکس»، خدای چوپان‌ها، از پوست آن بزها چندین شلاق (موسوم به «فبروا») درست می‌کردند. سپس هیأتی از مقامات مذهبی، به تقلید از لوپرکس این شلاق‌ها را به کمر می‌بستند، و در حالی که تقریباً هیچ لباسی نداشتند، در طول مسیری معین می‌دویدند.

هم‌چنین بسیاری از پسران جوان خانواده‌های درباری نیز برهنه و با شلاق‌های مشابه در شهر می‌دویدند و هر کس را که سر راهشان بود به آرامی با شلاق می‌زدند. بسیاری از زنان درباری نیز تعمداً در مسیر این جوان‌ها قرار می‌گرفتند و دست‌شان را برای ضربه شلاق جلو می‌آوردند، چراکه معتقد بودند اگر باردار هستند، وضع حمل ساده‌تری خواهند داشت و اگر نازا هستند، درمان می‌شوند.

ارتباط جشن ولنتاین با آیین پاگانیستی «لوپرکالیا»

یکی دیگر از سنت‌هایی که برای لوپرکالیا برشمرده‌اند، جمع شدن دختران و پسران جوان و انجام نوعی قرعه‌کشی است [۶] . در این سنت، پسران جوان نام دختران جوان را از یک شیشه بیرون می‌کشیدند و این زوج تا انتهای مراسم جشن، و اگر از یک‌دیگر راضی بودند تا مدتی بیش‌تر، با هم زندگی می‌کردند.

وجود روزی برای بزرگ‌داشت عشق (چه از جنبه جنسی و چه از جنبه عاطفی) در میان برخی اقوام دیگر هم رواج داشته است. به عنوان مثال، در همان زمان‌ها و در آیینی مشابه، نورمان‌ها هم جشنی به نام «روز گالاتین» را برگزار می‌کردند. واژه «گالاتین» به معنای «عاشق زن» است و انتخاب این واژه ممکن است به علت شباهت لغوی به کلمه «ولنتاین» به نوعی مغلطه‌آلود و نتیجه نوعی سردرگمی هم بوده باشد.

سنت‌های ولنتاین و ریشه‌های پاگانیستی آن‌ها

نشانه دیگری که می‌تواند حکایت از پاگانیستی بودن ریشه‌های جشن ولنتاین داشته باشد، شباهت و ارتباط سنت‌های امروزی این جشن با سنت‌ها و مفاهیم پاگانیستی است [۷] . انگلیسی‌ها از قرن ۱۸ پس از میلاد به این سو، برای ابراز علاقه به معشوق‌ها و معشوقه‌های خود، به آن‌ها گل و شیرینی اهدا می‌کردند و (به تبعیت از نامه ولنتاین به دختر زندانبانش) برای آن‌ها کارت‌ها یا نامه‌های دست‌نویس (موسوم به «ولنتاین») با مضامین عاشقانه می‌فرستادند. در برخی کشورهای دیگر اروپا، هدیه دادن «کلیدهای سنت‌ولنتاین» در میان عشاق به عنوان «نماد عشق و دعوت از معشوق به گشودن قفل دل عاشق» رواج داشت.

ماجرای سنت‌ولنتاین و نامه او به دختر زندانبان

امروزه شیرینی‌ها و اقلام دیگری به شکل قلب و هم‌چنین رز سرخ، کبوتر و عروسک‌های «کیوپید» در روز ولنتاین میان عشاق رد و بدل می‌شود. شکی نیست که برخی از سنت‌های امروزی ولنتاین نتیجه خلاقیت افرادی هستند که سنت‌های این جشن را اجرا می‌کنند. با این حال، برخی از نمادهای اصلی روز ولنتاین، شباهت‌های انکارناشدنی با عقاید پاگانیستی دارند.

به عنوان نمونه، گلی که به شکل مرسوم در روز ولنتاین اهدا می‌شود، گل رز سرخ است. در اساطیر رومی، از رز سرخ به عنوان گل محبوب «ونوس» (الهه عشق) یاد شده است. از طرف دیگر، کیوپید به عنوان نماد عشق، در اساطیر کلاسیک، خدای شهوت، عشق جنسی، جاذبه و عاطفه است که هر کس هدف تیر و کمان او قرار بگیرد، دچار شهوتی غیرقابل‌کنترل می‌شود.

جالب است بدانید حتی نماد رایج امروزی هم که به عنوان نماد قلب از آن استفاده می‌شود، ریشه در قرن هفتم پیش از میلاد حضرت عیسی (ع) دارد، زمانی که مردم در شهر «سایرینی» (یا «قیروانی») از شهرهای یونان و روم باستان (در نزدیکی شهر «شحات» امروزی در کشور لیبی) از گیاهی نادر، و اکنون منقرض‌شده، به نام «سیلفیوم» به عنوان نوعی داروی ضدبارداری استفاده می‌کردند [۸] .

سیلفیوم آن‌قدر برای اقتصاد شهر سایرینی مهم بود که تصویر دانه‌های آن را روی سکه‌های خود حکاکی می‌کردند؛ این تصویر همان تصویری است که امروزه نماد قلب شده است. به این ترتیب، نماد قلب امروزی، در ابتدا نماد رابطه جنسی بوده است، اما امروزه و با گذر زمان، تبدیل به نماد عشق و محبت شده است.

جشنی چند میلیارد دلاری برای ابراز علاقه به حیوانات؟

در حالی که بسیاری از محافل مسیحی تلاش دارند تا آیین‌های پاگانیستی نظیر کریسمس، هالووین و ولنتاین را از حافظه تاریخی و تقویم معاصر کشورهای خود حذف کنند، این آیین‌ها به لطف تبلیغات دستگاه‌های قدرتمند رسانه‌ای، رفته‌رفته در میان غیرمسیحیان هم طرف‌دار پیدا می‌کنند. ولنتاین امروزه علاوه بر آمریکا و اروپا در بسیاری از کشورهای آسیایی و حتی برخی کشورهای اسلامی، نه به عنوان آیینی مسیحی، اما به عنوان سنتی فرهنگی جشن گرفته می‌شود.

آخرین آمارها نشان می‌دهد تنها آمریکایی‌ها در روز ولنتاین سال ۲۰۱۷، رقمی معادل ۱۸/۲ میلیارد دلار، یا به عبارت دیگر، هر آمریکایی ۱۳۶/۵۷ دلار، را هزینه خرید شیرینی، کارت‌های هدیه، گل و سایر هدیه‌های مرسوم در این روز کرده‌اند [۹] . اگر این آمار از نظر شما هم تعجب‌آور است باید بدانید که سال ۲۰۱۶ در این زمینه رکورددار بوده است. در این سال، ۱۹/۷ میلیارد دلار در روز ولنتاین صرف خرید هدیه شد و به طور متوسط هر آمریکایی ۱۴۶/۸۴ دلار برای ابراز محبت به همسر، اعضای خانواده، دوست، معلم یا حتی حیوان خانگی خود صرف کرد.

در جوامعی که تعریف عشق و محبت در آن‌ها گسترش پیدا کرده، ابراز علاقه به حیوانات خانگی در روز ولنتاین نیز موضوع تحقیقات متعددی قرار می‌گیرد. به عنوان نمونه، «هلن فیشر» انسان‌شناس آمریکایی و نویسنده کتاب «چرا ما عشق می‌ورزیم: ماهیت و شیمیِ عشق رمانتیک» از دیدگاه غربی، عشق را متشکل از سه «نظام مغزی» توصیف می‌کند که نتیجه آن‌ها «جفت‌گیری» و «تولید مثل» است: جاذبه جنسی، عشق رمانتیک (تمرکز فکری، علاقه و شیفتگی)، و تعلق خاطر (آرامش و امنیت در کنار یک شریک بلندمدت) [۱۰] .

فیشر توضیح می‌دهد که انسان‌ها در یک عشق ایده‌آل، به دنبال تحقق هر سه این عوامل هستند: «من فکر می‌کنم، جاذبه جنسی موجب می‌شود شما به دنبال طیفی از شرکا [ی جنسی] برای خود بگردید. عشق رمانتیک شما را قادر می‌سازد تا انرژی جفت‌گیری خود را در آنِ واحد تنها روی یک نفر متمرکز کنید. تعلق خاطر هم به شما این امکان را می‌دهد تا آن فرد را دست‌کم آن‌قدری تحمل کنید که بتوانید با هم به عنوان یک تیم، فرزندی را بزرگ کنید.»

به عقیده فیشر، جشن ولنتاین به طور سنتی صرفاً دو عامل از سه عامل بالا را در خود داشت: جاذبه جنسی و عشق رمانتیک. این در حالی است که (از دیدگاه انسان‌شناسی فیشر) «وقتی به سگ خود یک [هدیه] ولنتاین می‌دهید، یعنی به او هم ابراز تعلق خاطر واقعی و هم ابراز عشق رمانتیک کرده‌اید.»