سرویس جهان مشرق - چالش نهنگ آبی با پریدن دو دختر نوجوان از پل چمران اصفهان به چالشی عمومی برای جامعه ایران تبدیل شد. امری که بسیاری از افراد جامعه را نگران کرده و در عین حال بسیاری از رسانه‌ها نیز سعی کردند به آن بپردازند. در این گزارش مشرق تلاش کرده است تا ابعاد کمتر دیده شدۀ این پدیده را برای مردم روشن سازد.

نهنگ آبی چیست؟

چالش نهنگ آبی یک جنبش اجتماعی تینیجری مبتنی بر شبکه‌های اجتماعی است که تلاش می‌کند با استفاده از احساسات خدشه‌دار شده نوجوانانی که از تنهایی و افسردگی رنج می‌برند شکلی متفاوت از جلب توجه را خلق کند. مدیران گروه‌های حامل این بازی مخاطبان خود را از بین نوجوانان آسیب‌پذیری انتخاب می‌کنند که نیاز به دیده شدن دارند. این چالش که به وسیله یک مدیر یا نگهبان (curator) هدایت می‌شود بستگی زیادی به توانایی او در ایجاد وابستگی عاطفی بین خود و مخاطبان آسیب‌پذیرش دارد. آن چیزی که این چالش را تا 50 مرحله جلو می‌برد این رابطه است در جریان آن مدیر تمام تلاش خود را در جهت بها دادن و ارزش قائل شدن برای مخاطب خود انجام می‌دهد. این نکته در اینجا حائز اهمیت است که تقریبا کسی نمی‌تواند وارد این بازی شود و تنها این مدیران بازی هستند که می‌توانند افرادی را انتخاب کنند. آنها نیز تنها به سراغ افرادی می‌روند که احتمال می‌دهند بتوانند بر روی آنها کنترل کافی داشته باشند به طوری‌که تا 50 مرحله بازی را ادامه داده و البته نکات امنیتی برای لو ندادن رابطه را نیز حفظ کنند. هر چند همه مدیران بازی تا به حال سعی در مخفی کردن هویت خود داشته‌اند اما در صورت گزارش شدن به پلیس امکان ردیابی آنها وجود دارد لذا قربانی باید فرد قابل اعتمادی در این‌گونه موارد نیز باشد. فردی که کسی را برای در میان گذاشتن مشکلات خود نداشته باشد.

همانطور که مشهور است مبتکر این چالش یک دانشجوی اخراجی رشته روانشناسی است که خود از یک اختلال روانی رنج می‌برد- احتمالا دو قطبی- لذا این چالش نیز بر پایه توانایی او در اقناع افراد شکل گرفته است.

شبکه

بستری که این چالش در آن رشد کرد شبکه اجتماعیVK  (ВКонта́кте) به معنی در ارتباط بود که یک شبکه اجتماعی روسی است. این شبکه اجتماعی در سال 2006 به وسیله پاول دوروف تاسیس شد. در سال 2009 دوروف این شبکه را با کمک سه سرمایه‌گذار روسی اسرائیلی گسترش داد اما همچنان نفوذ خود را در آن حفظ کرد. اما در سال 2014 با اعلام اینکه تحت فشار دولت مرکزی روسیه برای انتشار اطلاعات کاربران قرار گرفته است این شبکه را واگذار کرد. گفته می‌شود که این فشارها به دلیل بحران 2014 اوکراین بوده است.

 به این شبکه به وسیله 83 زبان می‌توان دسترسی داشت اما بیشتر کاربران آن روس‌زبان هستند. در ژانویه 2017 این شبکه اجتماعی 410 میلیون اکانت کاربری داشته و در رتبه‌بندی جهانی جایگاه 15 ام را در میان 500 سایت دارا بوده است. این شبکه رایج‌ترین شبکه اجتماعی در روسیه است و در سطح جهانی رتبه ششم را داراست. این شبکه همچنین در اوکراین، قزاقستان و بلاروس نیز رایج‌ترین شبکه اجتماعی می‌باشد.

مرجعیت تکنولوژی

تقریبا همه افراد در جوامع دارای مراجعی هستند که به افکار و اندیشه‌های آن‌ها رجوع کرده و سبک زندگی خود را با آنها تنظیم می‌کنند. برخی گروه مرجعی در مسجد یا کلیسا دارند و اطلاعات و تحلیل‌های خود را از این محیط کسب کرده و به ارزیابی متقابل نظرات یکدیگر می‌پردازند. برخی در گروه‌هایی که متعلق به دوران دانشگاه یا مدرسه خود هستند این گونه فعالیت‌ها را دنبال می‌کنند و بر آن اساس زندگی مطلوب خود را شکل می‌دهند. برخی دیگر با همکاران خود در محیط‌های کاری همبستگی داشته و این گروه‌ها را پایۀ هویت خود قرار می‌دهند. بسیار معمول است که در این گروه‌ها افرادی شاخص‌تر بوده و اثرگذاری بیشتری نسبت به دیگران داشته باشند. با گسترش رسانه‌ها نیز دایره برخی از این گروه‌های سنتی افزایش پیدا کرده و جمع‌های بزرگتری شکل گرفتند اما همواره چهره‌های محوری در این گروه‌ها وجود داشته‌اند. سلبریتی‌ها، روشنفکران، رهبران دینی و.... هر کدام در بخشی از جامعه دارای نفوذ اجتماعی بوده‌ و هستند.

اما در دوره اخیر تکنولوژی خود به مرجعی در میان افراد تبدیل شده است به‌گونه‌ای که بسیاری از افراد در فضای مجازی دارای علقه‌های بیشتری نسبت به فضای واقعی هستند و حتی با افرادی ارتباط دارند که در فضای واقعی یکبار هم آنها را ندیده‌اند. مرجعیت گروه‌ها و حتی برخی فرآورده‌های تکنولوژیک نظیر برنامه‌ها و تولیدات به‌گونه‌ای شده است که افراد در بخش زیادی از زندگی روزمره خود وابسته به فضای مجازی بوده و اساسا سبک زندگی‌شان بیشتر در فضای مجازی تعریف می‌شود تا فضای واقعی. این روند باعث می‌شود که تغییرات تکنولوژیک و فناوری‌های نوین به شدت ایشان را تحت تاثیر قرار دهد و افراد عملا پیرو تکنولوژی محسوب شوند.

پارتیزان‌های اینترنتی

چالش نهنگ آبی به لحاظ الگوی کنش بیشترین شباهت را به عملکرد پارتیزان‌های اینترنتی دارد. این پدیده در اصطلاح Internet vigilantism خوانده می‌شود. پارتیزان به افراد غیر نظامی‌ای گفته می‌شود که به شدت حامی یک عقیده بوده و برای آن می‌جنگند. پارتیزان‌های اینترنتی به رصد افراد دیگر در فضای مجازی پرداخته و تلاش می‌کنند تا به وسیله اعضای خود که افرادی عادی هستند ماموریت‌هایی در جهات اهدافی ویژه نظیر اجرای عدالت را به انجام برسانند. نکته مهم اینست که این جمع‌ها گروه‌هایی محسوب می‌شوند که در خارج از نظم فضای واقعی و دولت‌ها فعالیت می‌کنند و دارای قوانین خاص خود هستند. در حال حاضر در ایالات متحده گروه‌های بسیاری فعال هستند که به پرونده‌های انتقام‌جویی، قتل، تجاوز و حملات فیزیکی خارج از سیستم رسمی رسیدگی می‌کنند.

اولین مورد از این نوع اقدامات در 15 آوریل 2013 در جریان انفجار یک بمب در انتهای مسیر یک مسابقه ماراتن در بوستون رخ داد. طی این حمله که در ساعت 2:49 دقیقه بعد از ظهر انجام شد دو بمب دست‌ساز با فاصله 190 متر و با اختلاف زمانی 12 ثانیه منفجر شدند. در این حمله 3 نفر کشته شده و صدها تن زخمی شدند. در تحقیقات FBI دو برادر قرقیزی الاصل مورد اتهام قرار گرفتند. در تحقیقات مشخص شد که این دو نفر با هیچ گروه تروریستی در ارتباط نبوده‌اند اما در اثر عضویت در یکسری از فروم‌های اینترنتی با برخی اعضای القاعده ارتباط گرفته و شیوه‌های ساخت بمب و عملیات را نیز از آنها فرا گرفته‌اند و در نهایت چنین عملیاتی را انجام داده‌اند.

پارتیزان‌های اینترنتی از ابزارهای متفاوتی برای رسیدن به اهداف خود استفاده می‌کنند مثلا برخی از آنها به فعالیت در فضای وب بسنده کرده تنها اقداماتی نظیر «رسوایی» افراد در جامعه، دزدی از حساب‌های بانکی، افشاگری انجام می‌دهند. اما برخی دیگر دامنه فعالیت‌ها را به بیرون از فضای مجازی کشانده و از افراد می‌خواهند اقداماتی را در فضای واقعی نظیر تظاهرات، شعار نویسی، قتل و... انجام دهند. مهمترین وجه شباهت این نوع کنش‌ها کنترل کامل یک فرد ناشناس بر مخاطبین است.

بازی‌های مبتنی بر شبکه‌ اجتماعی

بخش مهمی از تسلطی که مدیر چالش نهنگ آبی بر قربانی بدست می‌آورد به وسیله اطلاعاتی است که به صورت جانبی از خود او کسب می‌کند. این شکل از جمع‌آوری اطلاعات از مخاطب در بستر بازی‌های مبتنی بر شبکه اجتماعی رواج دارند. این نوع از بازی‌ها دسته‌ای از بازی‌های آنلاین هستند که مبتنی بر شبکه‌های اجتماعی ویژه‌ای ایجاد می‌شوند. معمولا این بازی‌ها دارای چندین بازیگر بوده و به صورت چند جانبه پیش می‌روند. اولین نوع از این بازی‌ها به وسیله یک کمپانی فنلاندی به نام استار آرکد در سال 2011 بر روی نسخه فیسبوک موبایلی عرضه شد. در حال حاضر نیز کمپانی‌هایی نظیر زینگا، ووگا، بیگ پوینت گیمز، پلی‌فیش، فری تو پلی گیم و... عرضه می‌شود. نکته حائز اهمیت درباره این نوع بازی‌ها اینست که بر اساس آمار ارائه شده از سوی کمپانی بیت دفندر 50 درصد این بازی‌ها داری آسیب فیشینگ (phishing) بوده یعنی اطلاعات مشتریان و کاربران را بدون اطلاع آنها به سرقت می‌برند.

برخورد کشورهای مختلف با این بازی

روسیه علاوه بر دستگیری فیلیپ بودکین کسی که ادعا می‌شود این چالش را ابداع کرده است مظنونین زیادی که احتمال مدیریت این بازی را داشته‌اند بازداشت کرده است و در حال حاضر نیز هر کسی که به عنوان مظنون مدیریت یک گروه نهنگ آبی مطرح شود تحت تعقیب قرار می‌گیرد. در روسیه تا به حال چندین نفر در ارتباط با این چالش بازداشت شده‌اند.

دولت هند نیز به دنبال ارائه آموزش‌هایی در مدارس است که به وسیله آن دانش‌آموزان و خانواده‌ها را از خطرات این چالش آگاه نماید. یکی از ایالت‌های هند در این راستا در حال بررسی پیشنهاد ارائه یک واحد درسی با عنوان «استفاده مسئولانه از اینترنت» در مدارس این کشور است. همچنین دولت هند از کمپانی‌های فیسبوک، یاهو و گوگل خواسته تا هرگونه دسترسی به این بازی را محدود کنند. کشورهای دیگری نظیر ایتالیا، استرالیا، بلژیک و انگلستان نیز تمهیدات قانونی برای مقابله با این چالش وضع کرده‌اند.

نکته آخر

نهنگ آبی در بیشتر جوامع غیر روس زبان تنها یک ترس و هیجان ناشی از برخورد با یک پدیده نامانوس بوده است. هنوز در هند و یا ایتالیا که رسانه‌ها ده‌ها مورد خودکشی را به چالش نهنگ آبی مربوط ساخته‌اند هیچ نهاد رسمی‌ای چنین ارتباطی را تایید نکرده است. به نظر می‌رسد پیچیدگی این چالش بیشتر از آن است که بتواند به آسانی در محیط‌های بین‌فرهنگی فعالیت کند. با این حال، لزوم توجه به خانواده امری است که در هر صورت باید به آن توجه ویژه داشت.

منابع:

https://www.techopedia.com/definition/29629/internet-vigilantism

https://en.wikipedia.org/wiki/Boston_Marathon_bombing

https://en.wikipedia.org/wiki/Project_Chanology

https://en.wikipedia.org/wiki/Internet_vigilantism

https://www.av-comparatives.org/wp-content/uploads/2017/07/avc_phi_bitdefender_201707_en.pdf

https://www.bitdefender.com/news/gaming-applications-increase-spam-and-phishing-by-more-than-50-percent-in-social-networks-1450.html

http://www.dailymail.co.uk/news/article-4653510/Teenage-girl-arrested-leading-online-suicide-group.html

http://www.alef.ir/news/3960801282.html

https://psychcentral.com/blog/archives/2017/07/13/the-blue-whale-challenge-is-real-sad-frightening/