به گزارش مشرق، در ایام شهادت حضرت زهرا(س) توجه به ویژگی‌های معرفتی و اخلاقی این وجود مقدس از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا آنچه معصومان(ع) را ماندگار کرد و باعث جلب قلوب مردم به‌سوی این انوار مقدس الهی شد، التزام به معارف و خصلت‌های الهی بود.
به‌مناسبت ایام شهادت حضرت زهرا(س) درباره برخی ویژگی‌های اخلاقی و معرفتی آن حضرت با مهدی توکلی، محقق و پژوهشگر مسائل دینی گفت‌وگویی ترتیب دادیم، مشروح آن را در ادامه بخوانید.
* ضرب‌المثلی بین مردم روایج یافته است که می‌گویند: «چراغی که به خانه رواست، به مسجد حرام است»؛ اما در سیره اهل‌بیت(ع) به‌خصوص امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س) مواردی می‌بینیم که در تضاد با این عبارت است، یعنی با وجود اینکه اهل منزل احتیاج به نان و مالی دارند، به فقرا انفاق می‌کنند.
ابتدا یک مسأله درباره انفاق و کیفیت آن عرض کنم. خداوند در سوره فرقان یکی از ویژگی‌های بندگان خدا یا عباد الرحمن را عدم اسراف و عدم بخل هنگام انفاق معرفی می‌کند و می‌فرماید: «وَالَّذِینَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ‌یُسْرِفُوا وَلَمْ‌یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا؛ یعنی عباد الرحمن کسانی هستند که چون انفاق می‌کنند، نه اسراف می‌کنند و نه بخل می‌ورزند و میان این دو معتدل هستند». حتی خداوند خطاب به پیامبر(ص) نسبت به اعتدال در انفاق تأکید می‌کند و می‌فرماید «وَلاَتَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ وَلاَتَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا؛ دست خود را بر گردن خود بسته مدار [و از کمک به دیگران خودداری مکن و بخیل مباش] و آن را یکسره گشاده مساز [و بذل و بخشش بی‌حساب مکن و اسراف مورز، بدان گونه] که سبب شود از کار بمانی و مورد ملامت قرارگیری و درمانده و غمناک شوی» (اسراء۲۶). مفسرین در توضیح این آیه می‌گویند چون ایشان نمی‌توانست فقیری را دست خالی رد کند، لباس‌های خویش را به آن فقیر انفاق کرد تا حدی که برای رفتن به مسجد پیراهنی نداشتند.
از سوی دیگر در پاسخ به سؤال شما ابتدا باید گفت ضرب المثل وحی نیست، با این حال می‌توان به آن از دو منظر نگریست؛ اول اینکه بر اساس مباحث فقهی اقربا و نزدیکان در اولویت قرار دارند؛ حتی درباره زکات فطریه ابتدا تأکید بر پرداخت زکات به فقرای از نزدیکان و بستگان است و برخی فقها فرموده‌اند: «مستحب است در دادن زکات فطره، خویشان و همسایگان فقیر خود را بر دیگران مقدم دارد». خداوند در آیه ۲۱۵ بقره نیز در بحث انفاق ابتدا از خانواده و بستگان شروع می‌کند و می‌فرماید: «یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ‌السَّبِیلِ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ؛ از تو می‌پرسند چه‌چیز انفاق کنند؟ بگو: هر مالی که (می‌خواهید) انفاق کنید، برای پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان باشد».
خانه امیرالمؤمنین(ع) خانه‌ای بود که در آن حضرت زهرا(ص)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) حضور داشتند. اگر امیرالمؤمنین زنی غیر از حضرت زهرا(س) داشت شاید انفاقی که خداوند در سوره انسان آن را تعریف کرده است، صورت نمی‌گرفت. همراهی خانواده در مسائل دینی و این‌گونه مسائل یکی از محبت‌ها و الطاف عظیم خداوندی است. اگر خانواده راضی به برخی کارهای مستحب نباشند، چه‌بسا نباید کار مستحب را انجام داد.
خانه امیرالمؤمنین(ع) خانه‌ای بود که در آن حضرت زهرا(ص)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) حضور داشتند. اگر امیرالمؤمنین زنی غیر از حضرت زهرا(س) داشت شاید انفاقی که خداوند در سوره انسان آن را تعریف کرده است، صورت نمی‌گرفت. همراهی خانواده در مسائل دینی و این‌گونه مسائل یکی از محبت‌ها و الطاف عظیم خداوندی است. اگر خانواده راضی به برخی کارهای مستحب نباشند، چه‌بسا نباید کار مستحب را انجام داد.
اما این موضوع نباید بهانه‌ای باشد تا به فقرا صدقه یا انفاق ندهیم همچنان که در سیره امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س) چنین موردی دیده می‌شود، یعنی سه روز غذای خود را به مسکین، یتیم و اسیر بخشیدند در حالی که این سه روز را مشغول روزه‌داری بودند. آیات ابتدایی سوره انسان در شأن این ماجرا نازل شده است. خداوند در این باره می‌فرماید:«وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَیٰ حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا»؛ یعنی با وجود آنکه آن طعام را دوست داشتند، به مسکین، یتیم و اسیر اطعام کردند. این یک نوع ایثار است. در جایی که پای ایثار به‌میان می‌آید، یک‌سری فرمول‌ها و قوانین معنای خود را از دست می‌دهند.
اگر این ضرب‌المثل باعث شود مفهوم ایثار کمرنگ شود، صحیح نیست و در واقع حد ایثار خط قرمز ضرب‌المثل است. البته یادآور شویم در ماجرای صدقه امیرالمؤمنین(ع) همه خانواده همراهی کردند و راضی به این کار بودند. خانه امیرالمؤمنین(ع) خانه‌ای بود که در آن حضرت زهرا(ص)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) حضور داشتند. اگر امیرالمؤمنین زنی غیر از حضرت زهرا(س) داشت شاید این کار انفاق انجام نمی‌شد. همراهی خانواده در مسائل دینی و این‌گونه مسائل یکی از محبت‌ها و الطاف عظیم خداوندی است. اگر خانواده راضی به برخی کارهای مستحب نباشند، چه‌بسا نباید کار مستحب را انجام داد.
* خداوند در آیات قرآن دو مفهوم را درباره نوع روابط زناشویی معرفی کرده است که همان مودت و رحمت است. درباره این دو مفهوم توضیح می‌دهید؟
خداوند در آیه ۲۱ سوره روم می‌فرماید: «مِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً؛ یکی از آیات (لطف) او آن است که برای شما از جنس خودتان جفتی بیافرید که کنار او آرامش یافته و با هم انس گیرید و میان شما مودت و رحمت برقرار کرد».
مودت به‌معنای حب عملی و آرمانی است، به این معنا که محبت خود را به‌صورت عملی به کسی که عاشق او هستی، ابراز کنی. رحمت نیز به‌معنای مهربانی است. این صفت از آنجا اهمیت پیدا می‌کند که خداوند آن را به خود و برترین بشر یعنی رسول‌الله(ص) نسبت می‌دهد، به این معنا که خداوند در تمام سوره‌ها با رحمانیت و رحیمیت آغاز می‌کند و نسبت به پیامبر(ص) می‌فرماید: «وَ مَاأَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ؛ ما تو را جز اینکه رحمتی بر جهانیان باشی ارسال نکردیم». حضرت زهرا(س) وجود مقدسی بود که نسبت به امیر مؤمنان همیشه در نهایت محبت و مهربانی برخورد می‌کرد؛ بنابراین امیرالمؤمنین و حضرت زهرا(س) بارزترین مصداق عمل به آیه مودت و رحمت هستند.
در ادامه این آیه دلیل این مودت و رحمت را یافتن آرامش کنار یکدیگر معرفی می‌کند، در حالی که می‌توانست گزینه‌هایی مثل کنترل شهوت، بقای نسل و ... را علت این مودت و رحمت معرفی کند، بنابراین اهمیت عنصر آرامش در روابط زناشویی بسیار اساسی است همچنان که تنش‌های زناشویی و تنش‌های مربوط به محیط خانواده یکی از عوامل مهم افسردگی‌ها و خطرات بعدی است. در کل عنصر مودت در کسب آرامش بسیار کارساز است؛ زیرا همان طور که گفتم مودت محبت عملی و یا حبّ آرمانی نسبت به فرد مقابل است.
همین عنصر است که ما را به‌سمت اهل‌بیت عصمت و طهارت به‌خصوص امام حسین(ع) سوق می‌دهد.
* لطفاً درباره عنصر «رحمت» که خداوند در آیه اشاره داشته، مقداری توضیح بدهید.
رحمت یعنی شما یک کسی را می‌بینید و رقت قلب پیدا می‌کنید؛ مثلاً من کسی را می‌بینم که فقیر است و نان شب ندارد، دلم می‌سوزد، رقت قلب پیدا می‌کنم و این رقت قلب باعث می‌شود به او محبت کنم و از او دستگیری کنم. این عنصر باعث می‌شود انسان به دیگران ترحم کند.
* فضای رحمت در خانواده چگونه ایجاد می‌شود؟
فضای رحمت با رابطه عاطفی و مهربانانه بین زن و شوهر و اعضای خانواده برقرار می‌شود؛ مثلاً فرد کمال همسر خود را کمال خودش می‌داند، نقص همسرش را به‌خاطر کم‌کاری خود می‌داند، چیزی که برای خودش می‌پسندد برای او هم می‌پسندد. در واقع رحمت همان روحیه مهربانی و شفقت است که خداوند آن را قرار داده است. در آیه قرآن می‌فرماید «جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً؛ خداوند بین شما مودت و رحمت قرار داد»؛ همچنین رحمت یعنی در جایی که خطایی از اعضای خانواده می‌بیند، رحمت و مهربانی خود را دریغ نکند و منتی هم بر آن‌ها نگذارد. خداوند نیز عطایایش بدون منت است، یعنی خدا نسبت به بندگانش مهربان است.
* برخی مصادیق مودت و رحمت در زندگانی امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س) را لطفاً توضیح بدهید.
یکی از القاب شریف حضرت زهرا(س) «حانیه» است؛ یعنی زنی که نسبت به همسرش خیلی مهربان است. این لغت در مورد حضرت یحیی(ع) در قرآن به‌کار رفته است. خداوند در آیه ۱۳ سوره مریم(س) در مورد ایشان می‌فرماید: «وَحَنَانًا مِّن لَّدُنَّا وَزَکَاةً وَکَانَ تَقِیًّا؛ یعنی از جانب خود، مهربانی و پاکی [به او دادیم] و تقواپیشه بود».
حضرت زهرا(س) نسبت به بستگان و خانواده خود مهربان و رئوف بود، حتی در بستر شهادت با وجود آنکه حال بسیار ناخوشی داشت، هر زمان که امیرالمؤمنین وارد خانه می‌شد، خودشان در را باز می‌کرد؛ این مسأله نشان می‌دهد حضرت زهرا(س) در اوج مودت و محبت نسبت به همسر بودند. از سوی دیگر این‌گونه رفتارها باعث می‌شود خستگی از تن همسر بیرون برود.
حضرت زهرا(س) حتی نسبت به شیعیان خود نیز این رفتار محبت‌آمیز را دارند؛ تا جایی که تا آخرین لحظات عمرشان شفاعت آن‌ها را از خداوند متعال طلب می‌کند؛ زیرا ما شیعیان و محبان بر اساس معارفمان خود را فرزندان فاطمه زهرا(س) می‌دانیم؛ زیرا بر اساس روایات شیعیان از نور ایشان خلق شده‌اند لذا یک رابطه فرزند و مادری برقرار است، همچنان که پیامبر(ص) فرمودند «من و علی پدران این امت هستیم». درخواست‌های مکرر حضرت زهرا(س) برای شفاعت شیعیان و محبانشان از خداوند متعال در روایات متعددی وجود دارد.
حضرت زهرا(س) نسبت به بستگان و خانواده خود مهربان و رئوف بود. حتی در بستر شهادت با وجود آنکه حال بسیار ناخوشی داشت، هر زمان که امیرالمؤمنین وارد خانه می‌شد، خودشان در را باز می‌کرد؛ این مسأله نشان می‌دهد حضرت زهرا(س) در اوج مودت و محبت نسبت به همسر بودند. ایشان حتی نسبت به شیعیان خود نیز این رفتار محبت‌آمیز را دارند تا جایی که تا آخرین لحظات عمرشان شفاعت آن‌ها را از خداوند متعال طلب می‌کند.
به‌عنوان نمونه پیامبر(ص) در روایتی فرمود: «هنگامی که روز قیامت فرا می‌رسد دخترم فاطمه در حالی می‌آید که بر یکی از ناقه‌های بهشتی سوار و از دو پهلوی آن ناقه حریرهای بهشتی آویزان است. مهار آن از مروارید تازه، پاهایش از زمرد سبز، دم آن از مشگ ناب، دیدگانش از درّ و یاقوت سرخ خواهد بود. سپس از سوی خداوند رئوف ندا می‌رسد: ای حبیبه و فرزند رسول من، از من بخواه تا عطا کنم. شفاعت کن تا من بپذیرم. به عزت و جلال خودم که امروز ظلم و ستم هیچ ستمگری از نظر من محو نخواهد شد.
در همین زمان است که می‌گوید: بار خدایا! فرزندان، شیعیان، دوستان، و دوستان دوستان فرزندان مرا به من ببخش». سپس از سوی پروردگار جهان منادی ندا می کند: فرزندان، شیعیان، دوستان، و دوستان دوستان ذریه فاطمه کجایند؟ ایشان عموماً در حالی که ملائکه رحمت پروردگار آنان را احاطه کرده باشند می‌آیند. سپس فاطمه جلو می‌رود تا ایشان را داخل بهشت می‌کند».
و یا امام محمدباقر(ع) در روایتی به جابر می‌فرماید: «به خدا قسم ای جابر، در روز قیامت حضرت فاطمه(س) شیعیان و محبین و دوستدارانش را جدا می‌کند و نجات می‌دهد همچنان که مرغ دانه خوب از دانه بد را جدا می‌کند ... شیعیان می‌گویند: خدایا دوست داریم قدر و منزلت ما شیعیان فاطمه(س) در این روز شناخته شود. پس از جانب خداوند خطاب می‌شود، ای دوستان من، برگردید و نگاه کنید و ببینید هر کسی شما را به‌خاطر دوستی فاطمه(س) دوست داشته است، هر کسی شما را اطعام کرده است، هرکس را که به‌خاطر زهرا(س) شما دوستداران فاطمه را اطعام و نیکی کرده و با جرعه آبی سیرابتان کرده است و یا غیبت افراد را از شما به‌خاطر دوستی فاطمه(س) برگردانده، دست او را بگیرید و به بهشت واردش کنید. سپس امام باقر(ع) فرمود: به‌خدا قسم باقی نمی‌ماند بین مردم جز شک‌کننده، یا منافق و یا کافر».
