گروه فرهنگ و هنر مشرق - ۳ سال از آخرین بازدید رهبر معظم انقلاب اسلامی از نمایشگاه کتاب می گذرد؛ وقفه پرمعنایی که در سنت چندین و چند ساله بازدید رهبر انقلاب از نمایشگاه کتاب، اتفاقی قابل تامل به شمار می رود.
حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، در دوران ریاست جمهوری خویش در سال ۶۶، نمایشگاه کتاب تهران را بنیان گذاشتند و در اکثر دوره ها به جز مواقعی که در سفر بودند در نمایشگاه شرکت می کردند.
علاقه و توجه رهبر معظم انقلاب اسلامی به مقوله کتاب و کتابخوانی از دیرباز چه در روزگار مبارزه علیه رژیم ستم شاهی و چه در سالهای پس از پیروزی انقلاب و در مسئولیت های مختلف؛ مشهود و نمایان است. علاوه بر آن همت رهبر انقلاب به مطالعه و مراجعه دائم به کتاب؛ در عین مشغولیت های رومزه به شدت قابل توجه است و مطالعه تازه ترین تولیدات جامعه فکری و ادبی ایران و جهان توسط رهبر انقلاب؛ زبانبزد خاص و عام است.
علاوه بر آن تقریظ های منتشر شده از ایشان بر برخی از آثار و نیز روایت های نقل شده از ایشان در زمینه مطالعه و کتابخوانی در سالهای اخیر، راهنمای قابل توجهی برای مدیران فرهنگی کشور بوده است.
حضور مداوم رهبر معظم انقلاب در نمایشگاه های کتاب تهران؛ معمولا با اظهاراتی در متن و حاشیه این بازدید همراه بوده است.اظهاراتی که برخی از آنها رهنمودی ارشادی برای مسئولان و مدیران و فعالان عرصه نشر به شمار می رفته است و برخی را نیز می توان در حکم راهکار عملیاتی برای اصلاح امور در این حوزه مد نظر قرار داشت.
با این همه بسیاری از این راهکارهای عملیاتی در گذر زمان در پیچ و تاب بروکراسی های دولت ها به فراموشی سپرده شده است. اردیبهشت سال ۹۱، رهبر انقلاب در بازدید از بیست و پنجمین نمایشگاه کتاب، اظهاراتی مهم درباره وضعیت نشر و کتابخوانی داشتند. از آن تاریخ، ۶ سال گذشته است، دولتی جدید بر سر کار آمده است و سه مطالبه مهم رهبرانقلاب کماکان وضعیتی مبهم دارند
این بازدید تاریخی در روز هفدهم اردبهشت سال ۹۱ و در جریان بیست و پنجمین نمایشگاه کتاب اتفاق افتاد و بعد از جریان عمومی بازدید، رهبر معظم انقلاب در جمع ناشران حاضر شدند و در سخنانی کوتاه اما کلیدی درباره نمایشگاه کتاب گفتگویی داشتند. این صحبت های کوتاه حاوی سه مضمون اصلی بود.
اول: موضوع کاغذ
رهبر انقلاب در این بازدید، برطرف کردن برخی موانع تولید و نشر کتاب را یادآور شدند و تأکید کردند: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید با کمک دولت، این موانع، به‌ویژه موضوع گرانی کاغذ را برطرف کند.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تولید کاغذ در کشور را از جمله تولیدات امتداددار خواندند و خاطرنشان کردند: مهم‌ترین تولید ملی، تولید امتداددار است و با برطرف شدن مشکلات کارخانه‌های کاغذ، قطعاً راه برای کتابخوانیِ بیشتر و ارزان شدن قیمت کتاب باز می‌شود.
دوم: موضوع ترجمه معکوس
در بخشی دیگر از این بازدید ایشان با تأکید بر این که موضوع ترجمه، جاده‌ای یکطرفه نیست افزودند: دولت باید زمینه‌ای فراهم کند تا تولیدات خوب کتاب در کشور از جمله در بخش‌های مذهبی، تاریخی، ادبیات و علوم، به زبان‌های مختلف ترجمه و در معرض دید جهانیان قرار گیرند.
سوم: ایجاد فروشگاه های زنجیره ای کتاب
رهبر انقلاب اسلامی در پایان، موضوع ویراستاری و صحیح بودن متون کتاب‌ها از لحاظ دستور زبان فارسی و کتاب‌آرایی و شکل ظاهری کتاب‌ها را مهم خواندند و خاطرنشان کردند: یکی از کارهای ضروری در چرخه‌ی تولید و عرضه‌ی کتاب، ساماندهی توزیع و ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای کتاب است.
حال نگاهی به فرجام آخرین رهنمودها و خواسته های معظم له در مقام اجرا می اندازیم.
کاغذ در اوج ناامیدی
شش سال پس از ایراد این خواسته از مسئولان دولتی در آستانه نمایشگاه کتاب تهران، رئیس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوا با اشاره به وضعیت بد کاغذ در سال گذشته، از توقف تولید کاغذ چاپ و تحریر در کارخانه‌های داخلی کشور به دلیل اشباع بازار از واردات خبر داده است.
به گفته ابوالفضل روغنی گلپایگانی کارخانه چوب و کاغذ مازندارن، کاغذ تبریز و کارخانه پارس سه کارخانه تولیدکننده کاغذ چاپ و تحریر در کشور هستند که در سال ۹۶ تولید جدی نداشتند، زیرا تمام نیاز بازار از طریق واردات انجام شد و تولیدات این کارخانه‌ها یا دپو شد یا خمیر؛ بنابراین تولید صرفه اقتصادی نداشت.
در مقابل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز در سال جاری خبر از قرار گرفتن کاغذ در لیست کالاهای اساسی مورد حمایت دولت خبر داد و صفحه خود در یکی از شبکه های اجتماعی نوشت:کاغذ در لیست کالاهای اساسی چون مواد غذایی و دارویی قرار گرفت و از تفاوت ارزی که دولت تامین می‌کند، برخوردار خواهد بود. در همین زمینه محمدمهدی احمدی مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدیرکل حوزه وزارتی نیز عنوان داشت: بر اساس مصوبه هیات وزیران و همچنین نامه معاون اول رئیس جمهوری، مقرر شد به منظور جلوگیری از افزایش قیمت کالاهای اساسی، دارو و کاغذ، مبلغ سه هزار میلیارد تومان اعتبار برای تامین مابه التفاوت نرخ ارز تخصیص یابد.
همه اینها به این معنی است که تولید داخلی کاغذ و موانع پیش روی آن نه تنها راهی هموار پیش رو ندارد که حتی می توان گفت که به تماشای ذبح خود در پیشگاه واردکنندگان کاغذ نشسته است.
افسار گسیخته‌ی ترجمه
در موضوع ترجمه و نشر کتاب آخرین آمار رسمی قابل استناد منتشر شده را می توان در نیمه اول سال گذشته جستجو کرد. جایی که ارقام و آمار موسسه خانه کتاب خبر از پیشتازی ترجمه در بخش تولیدات کودک و نوجوان داده است و پس از آن ادبیات. این اتفاق در حالی رخ داده است که بیشترین تولیدات کشور در زمینه کتاب نیز تا آن تاریخ کتابهای کمک آموزشی و کودک و نوجوان وپس از آن ادبیات بوده است. این حجم از ترجمه به خوبی نشان از تغییر ذائقه مخاطب ایرانی برای مطالعه دارد و نیز نشان از برقراری نوعی عدم توازن در حمایت از تولید اندیشه ایرانی در مقابل ادبیات و تفکر وارداتی.
اما پیشتازی ترجمه را طرح های فصلی فروش کتاب موسسه خانه کتاب نیز روایت کرده اند آنجایی که مدتهای مدیدی پرفروش ترین آثار این طرح ها که مشمول دریافت یارانه دولتی نیز بودند به کتابهای ترجمه اختصاص داشته است.
اما وضعیت در ترجمه معکوس به چه صورتی است؟ اگر از بخش خصوصی و تلاش آن برای رونق ترجمه آثار ایرانی عبور کنیم، در ایران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از دو منظر طرح گرنت در معاونت فرهنگی این وزارت خانه و طرح تاپ در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی دست اصلی را بر آتش ترجمه معکوس داشته است.
ایوب دهقانکار؛ مدیر اجرایی طرح گرنت ایران در مهرماه سال گذشته خبر از حمایت از ۵۰۰ اثر در زمینه ترجمه معکوس داده و اعلام داشته بود: حدودا از انتشار ۵۰۰ کتاب حمایت شده که البته برخی از آنها همچنان در مراحل تولیدند و حمایت کامل از آنها صورت نگرفته است.
در ادامه نیز معاون امور فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، تقویت گرنت را از دستور کارهای اصلی این وزارتخانه در سال ۹۷ اعلام و در قالب آن پیش بینی کرد ۲۰۰ اثر نویسندگان ایرانی به زبان های مختلف جهان، امسال ترجمه و منتشر شود.
این آمار در خوشبینانه ترین شکل حتی با نیمی از آثار ترجمه و منتشر شده در کشور همخوانی ندارد و به عبارت ساده تر نشان از انفعالی قابل توجه در حمایت از صادرات فکر و اندیشه رشد یافته در بستر انقلاب اسلامی و نیز حمایت از تولید و صادرات ادبیات ایران در مقابل اندیشه و تفکر وارداتی در مقابل حمایت از در سالهای اخیر دارد. در این زمینه انفعال نهادهای مسئول ادبیات در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در زمینه معرفی جهانی تولیدات برتر ادبیات و اندیشه ایران نیز قابل تامل و بررسی است.
فروشگاه های زنجیره ای کتاب؛ آرزویی دیرپا
در زمینه ایجاد فروشگاه های زنجیره ای کتاب اما یک اتفاق قابل توجه رخ داده است. مجموعه باغ کتاب تهران با ظرفیت عظیمی به راه افتاده است و قشر عظیمی از کتابخوانان تهرانی را راضی کرده است. اما اگر از این مورد صرف نظر کنیم تنها سه گروه از فروشگاه های زنجیره ای کتاب در کشور قابل ردیابی است. نخست فروشگاه های بخش خصوصی شامل شهرکتابها و فروشگاه های ایجاد شده توسط چند ناشر خاص در دو سال اخیر که به فراخور از رونق مطلوبی نیز برخوردار هستند. دسته دوم فروشگاه های تحت حمایت نهادهای دولتی همچون کتابشهر هاست که این کتابفروشی های به طور عمده در قالب پروتکلی به فردی برای ایجاد و اداره واگذار می شود و چندان نقش تاثیرگذاری در چرخه اقتصادی نشر ایران تاکنون ایفا نکرده است و دسته سوم نیز فروشگاه های زنجیره ای صنفی همانند ترنجستان هاست که رونق آنها نه حاصل یک مدل سیستماتیک واحد که حاصل نوع مدیریت فردی در این مجموعه هاست که منجر شده برخی از این فروشگاه ها موفق و برخی نیز در جذب مخاطب ناموفق جلوه کنند.
به عبارت دیگر فروشگاه های زنجیره ای کتاب در ایران در بخش دولتی و صنفی از نبود تفکر سیستمی برای سرمایه گذاری رنج برده و در کنار آن برنامه واحدی از سوی صاحبانش برای توسعه آنها عملیاتی نشده است در حالی که بخش خصوصی در این زمینه راهی هموار تر را طی کرده است.
جدای از این خط مشترک همه این موسسات توسعه نیافتن آنها در فضای خارج از پایتخت و در نتیجه فشل ماندگی سیستم توزیع و عرضه سراسری کتاب است. این در کنار فشار شدید اقتصادی بر واحدهای تجاری فروش کتاب در داخل و خارج از تهران یادآور نبود هیچ نظام و برنامه جامعی برای ساماندهی به توزیع کتاب در کشور است.
این بازخوای تنها مروری بود بر برخی از گره های موجود در کلاف هزارتوی نشر در ایران که از بیان و لسان رهبر معظم انقلاب اسلامی برای پیگیری قابل پیگیری بوده است و البته بسیاری دیگر از ابهامات و مشکلات در این عرصه که گویی عزمی جزم برای بهبود زخم کهنه آنها وجود ندارد.
