به گزارش مشرق، 25 اردیبهشت مصادف با سالروز لغو امتیاز تنباکو به‌واسطه فشار ناشی از فتوای میرزای  شیرازی مرجع وقت شیعیان جهان است.

دولت انگلیس در پی  سفر سوم ناصرالدین شاه  به اروپا در سال 1269 هجری شمسی که به‌تشویق وزیر مختار انگلیس در ایران، سر هنری درومند ولف انجام گرفته بود، فرصت مناسب را برای کسب امتیاز انحصار توتون و تنباکو به دست آورد و ماژور جرالد تالبوت از نزدیکان و مشاوران لرد سالیسبوری (نخست‌وزیر و وزیر خارجه انگلیس) را مأمور کرد تا زمینه انعقاد قرارداد انحصاری توتون و تنباکو با ایران را آماده کند.

بیشتر بخوانید:

اولین ورود روحانیت به سیاست بعد از آشنایی ایرانیان با غرب

 ناصرالدین شاه که برای تأمین هزینه سفرهای خود به اروپا با مشکلات مالی مواجه بود، پس از مراجعت از سفر اروپا به ایران قراردادی را با طرف انگلیسی  به امضا رساند که  براساس آن امتیاز تجارت توتون و تنباکو به‌مدت 50سال به ماژور جرالد تالبوت اعطا شد. مطابق با این قرارداد، شرکت رژی متعهد شده بود که به‌ازای انحصار خرید و فروش توتون و تنباکوی ایران به‌مدت پنجاه سال، سالانه مبلغ 15هزار لیره انگلیس به‌همراه یک‌چهارم سود خالص خود را به شاه بپردازد.

در سال 1269، روزنامه فارسی‌زبان اختر که در عثمانی (ترکیه کنونی) منتشر می‌شد، طی مصاحبه‌ای با تالبوت، تفاوت فاحش امتیاز دخانیات ایران را با امتیازی که کمپانی رژی از عثمانی گرفته بود، یادآور شد و با انتقادات گسترده از دولت، تبعات و پیامدهای قرارداد را برای مردم روشن ساخت. با توجه به این مطلب که توتون و تنباکو از مهمترین اقلام تجاری و صادراتی ایران بود و حدود 200هزار تن به کشت و خرید و فروش آن اشتغال داشتند، روز  15 اسفند سال 1269 تاجران توتون و تنباکو در حرم شاه عبدالعظیم بست نشستند و طی دادخواستی اعلام کردند به هیچ عنوان با شرکت رژی کنار نخواهند آمد.

نخستین اعتراض‌ها به‌رهبری روحانیت، توسط آیت‌الله سید علی‌اکبر فال‌اسیری داماد میرزای شیرازی و از علمای برجسته شیراز آغاز شد. علی‌رغم تمام خشونت‌های حکام، مقاومت مردمی ادامه یافت و قیام مردم شیراز به تبریز، مشهد، اصفهان، تهران و دیگر نقاط ایران گسترش یافت.

در تبریز، مردم به‌رهبری آیت‌الله حاج میرزا جواد آقامجتهد تبریزی به مقابله با قرارداد برخاستند و ضمن کندن و پاره نمودن اعلامیه‌های کمپانی از روی دیوار، از پذیرفتن خارجیان نیز خودداری کردند. علمای اصفهان برای اولین بار در منطقه خود استعمال دخانیات و تنباکو را تحریم و کارکنان رژی را نجس اعلام کردند، بدین ترتیب تولیدکنندگان تنباکو، محصول خود را یا به‌آتش کشیدند یا بین فقرا تقسیم کردند و از معامله با کمپانی رژی خودداری ورزیدند.

در این ایام سید جمال‌الدین اسدآبادی نیز که به‌دعوت ناصرالدین‌شاه در تهران به‌سر می‌برد، به مخالفت علنی با امتیاز پرداخت و در پی صدور اعلامیه‌ای بر در مساجد، کاروانسراها و سفارتخانه‌ها با این مضمون که «به‌چه‌حقی خرید و فروش تنباکویی که خریدار و مصرف‌کننده آن ایرانی است به بیگانه واگذار شده است»، از ایران اخراج شد.

 آیت الله سید محمدحسن شیرازی معروف به میرزای شیرازی از همان ابتدا به‌واسطه نامه‌هایی که از علمای ایران دریافت می‌کرد و از طریق اخباری که آیت‌الله سید علی اکبر فال‌اسیری و آقامنیرالدین بروجردی اصفهانی به وی می‌رساندند، از این امتیاز مطلع شده بود، از این رو میرزا رضا، هم‌زمان با شروع ناآرامی در تبریز در 17 تیرماه 1270 هجری شمسی با ارسال تلگراف مفصلی به شاه، ضمن اشاره به مفاسد اجازه مداخله خارجی‌ها در ایران به اعطای امتیازات نیز توجه نمود و همه آن‌ها را منافی صریح قرآن، نوامیس الهیه و استقلال ایران خواند. شاه به تلگراف میرزا پاسخ نداد و برای توجیه اقدامات دولت و ذکر دلایل اعطای امتیاز و مشکلات ناشی از لغو آن، میرزا محمود خان مشیرالوزاره کارپرداز ایران در بغداد را نزد میرزای شیرازی در سامرا فرستاد.

در نهایت با مخالفت شاه با ملغی کردن امتیاز تنباکو، میرزا رضای شیرازی در فتوایی تاریخی، استعمال توتون و تنباکو را  در حکم محاربه با امام زمان علیه‌السلام اعلام کرد. "بسم‌الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال تنباکو و توتون بِأَیِ نحوٍ کان در حکم محاربه با امام زمان صلوات الله علیه است.

بلافاصله پس از صدور فتوا، مأموران حکومت موظف شدند که از انتشار این حکم و آگاهی مردم نسبت به آن ممانعت به‌عمل آورند اما این اقدام حکومت نیز فایده‌ای نداشت و مردم از همه اصناف حتی اقلیت‌های مذهبی مبارزه سیاسی علیه این قرارداد را یک وظیفه شرعی و تکلیفی الهی دانستند و قلیان‌ها را شکسته و توتون و تنباکو را به‌آتش کشیدند. حرم‌سرای شاه نیز از استعمال دخانیات پرهیز کردند. انیس‌الدوله، سوگلی ناصرالدین‌شاه دستور جمع‌آوری قلیان‌ها را صادر کرد.

سرانجام ناصرالدین شاه در 16 دی 1270 در دستخطی به امین‌السلطان لغو کامل امتیاز را اعلام کرد تا وی به آگاهی علما و مردم برساند. ولی مخالفان آرام نگرفتند و عزل امین‌السلطان که از نظر آنان حامی امتیاز بود و لغو تمام قراردادهایی را که با خارجیان منعقد شده بود خواستار شدند، بدین ترتیب درنتیجه لغو امتیاز تنباکو، حکم تحریم تنباکو نیز پس از 55 روز از سوی علما لغو شد.

بی‌تردید نهضت تنباکو پیامدهای مهمی نظیر استبدادگریزی، مقابله با استیلای بیگانه، همگانی بودن نهضت و اتحاد گروه‌ها و اصناف مختلف را در پی داشت. در واقع جنبش تنباکو اولین مقاومت همگانی مردم ایران در برابر بیگانگان و استبداد شاهی بود که نقش بسزایی در پیروزی جنبش‌های مردمی بعدی به‌ویژه نهضت مشروطه  داشت.