به گزارش مشرق، ۲۳ اردیبهشت ماه سالروز تحریم تنباکو و قیام سراسری مردم ایران برای لغو قرارداد رژی است که بین دولت وقت ایران در زمان ناصرالدین شاه و یک شرکت انگلیسی به مالکیت ماژور تالبوت بسته شده بود.
بیشتر بخوانید
قراردادی که براساس آن می‌بایست تولید و خرید و فروش توتون و تنباکو برای مدت ۵۰ سال در انحصار این شرکت قرار می‌گرفت، اما مخالفت بازرگانان، مردم و علمای دینی، به ویژه‌ی فتوای آیت‌الله میرزای شیرازی سرنوشت دیگری برای آن رقم زده و پیش از اجرای رسمی آن به قهقرای تاریخ پیوست. قیامی که بسیاری از تاریخ نگاران آن را سرآغازی برای انقلاب مشروطه دانسته اند.
اعطای امتیاز تنباکو از کجا آغاز شد؟
برای بررسی این ماجرا شاید بد نباشد که نگاهی به عقبه این ماجرا بیاندازیم. در سومین سفر ناصر الدین شاه به اروپا بود که در اثر ولخرجی‌های فراوان خزانه دولتی خالی شده و شاه قاجاری پیش از عزیمت خود از روسیه به انگلستان برای جبران هزینه‌های خود امتیازی را در زمینه کشت، توزیع و فروش توتون و تنباکو به یک تبعه انگلیسی به نام "ماژو تالبوت" واگذار کرد تا این بی پولی را درمان و خرج سفر خود را فراهم کند.
پس از آن تالبوت توانست با دادن رشوه‌هایی به درباریان از جمله امین السلطان (فرزند دوم ابراهیم‌خان امین‌السلطان، صدراعظم سه پادشاه قاجار، ناصرالدین‌شاه، مظفرالدین‌شاه و محمدعلی‌شاه) نظر موافق شاه را برای انحصار دخانیات، در مقابل دریافت ۲۵ هزار لیره انگلیسی جلب کند.
تالبوت، رئیس کمپانی رژی برای شروع کار به ایران آمد و فعالیتش را آغاز کرد چراکه طبق قرارداد یاد شده باید سالانه ۱۵ هزار لیره به صندوق دولت ایران واریز می‌کرد و در عوض کشت و فروش توتون و تنباکو را در انحصار خود می‌گرفت، سیاستی که استعمار پیر انگلستان در این گونه موارد به کار می‌برد، شخصی را رابط قرار می‌داد که آن شخص امتیاز را دریافت کند، اما در اصل امتیاز از آن دولت بریتانیا بود.
قرارداد رژی یکی از هزاران امتیازی که به بیگانگان اعطا شد
با این حال قرارداد رژی تنها امتیاز استعماری نبود که به بیگانگان اهدا شد، در دوران صدارت امین السلطان امتیازات مهمی به بیگانگان داده شد که مهم‌ترین آن‌ها شامل امتیاز انحصاری تنباکو، فرمان آزادی کشتیرانی در رود کارون به سود انگلیسی‌ها در سال ۱۳۰۶ قمری، امتیاز بانک شاهنشاهی و امتیاز لاتاری ۱۳۰۶ به روس‌ها می‌شدند.
ناصرالدین شاه از دریافت این امتیاز آنچنان خوشحال بود که به مجرد بازگشت از اروپا فرمانی به این گونه صادر کرد: «خرید و فروش و ساختن در داخل و خارج کل توتون و تنباکو را که در ممالک محروسه ایران به عمل آورده می‌شود تا انقضای مدت پنجاه سال از تاریخ امضای این انحصار به ماژور تالبوت و شرکای خودشان واگذاری می‌فرماییم.»
قراردادی که از سوی مردم بی پاسخ نماند
اما از آنجا که مردم ایران در برابر این ننگ بزرگ تاب نیاوردند، مبارزات خود را از رمضان سال ۱۳۰۸ قمری از تهران آغاز کردند، مسیری که سپس به دیگر شهرهای بزرگ ایران نیز رسید. در شیراز حاج سیدعلی اکبر فال اسیری، در تبریز جوادآقا مجتهد تبریزی، در اصفهان آقا نجفی و در تهران حاج میرزاحسن مجتهد آشتیانی رهبری قیام مردمی برضد امتیاز انحصار تنباکو را برعهده گرفتند.
در این میان آیت‌الله میرزای شیرازی که پس از وفات شیخ انصاری به سال ۱۲۸۱ به عنوان مرجع تقلید شیعیان شناخته شده بودند، فتوایی در خصوص تحریم تنباکو صادر کرد، همین امر بود که، چون فتوای این عالم دینی به تهران رسید وحشت و اضطراب درباریان شاه و امین السلطان را فراگرفت. متن فتوا چنین بود: «بسم ا… الرحمن الرحیم - الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحوکان در حکم محاربه با امام زمان، عجل الله فرجه، است «
چیزی نگذشت که حکم این عالم دینی در سراسر ایران منتشر شد و همه مسلمین از این حکم تبعیت کردند. به زودی قلیان‌ها شکسته شد. مردم در یک حرکت ملی براساس فتوای دینی جمع شدند و شور و حماسه‌ای بی نظیر را پدید آوردند. این تحریم بیش از همه انگلستان را نگران ساخت، زیرا گذشته از ضرر اقتصادی حیثیت و اعتبار آن کشور در همه جهان زیر سوال می‌رفت. کوشش شاه و درباریان برای در هم شکستن نهضت و قیامی که برضد قرارداد رژی آغاز شده بود بی نتیجه ماند و مبارزه با قرارداد حتی به حرمسرای ناصرالدین شاه هم رسید.
بالا گرفتن اعتراض و رسیدن آن به اندرونی ناصرالدین شاه
با ادامه مبارزه مردم ایران با قرارداد رژی، ناصرالدین شاه و امین السلطان سرانجام تصمیم گرفتند که با تبعید میرزای آشتیانی از تهران به شورش‌ها پایان دهند، اما انتشار این خبر نه تنها از شدت اعتراضات نکاست بلکه به یک قیام عمومی منجر شد تا بدانجا که جان نایب السلطنه کامران میرزا، که در آن زمان وزیر تهران بود، به خطر افتاد. نویسنده رساله‌ی " تاریخ دخانیه " این قیام تاریخی را غوغای عظیم نامیده و نوشته است: «جمعیت مردم به حدی شد که تمامی کوچه و بازارها و میدان ارک یک وصله پیوسته زن و مرد بود.»
در نهایت با وجود تیراندازی قشون قاجار به سمت مردم در نهایت ناصرالدین شاه و درباریان مجبور شدند که در مقابل قیام مردم تسلیم و این امتیاز را لغو کنند.
تحریم تنباکو سرسلسله قیام‌های آزادی طلبانه در ایران
لغو امتیاز تنباکو را می‌توان اولین نمونه از مبارزه مدنی مردم با سلطه استبداد و استعمار عنوان کرد، قیامی که با رهبری روحانیون عنوان اولین قیام مردمی را در تاریخ ایران از آن خود کرد. مخالفت با واگذاری امتیاز تجارت تنباکو به بیگانگان، توانست بسترهای همراهی تجددخواهان و روحانیون را در کنار مردم بوجود آورد و آن‌ها را به قیام علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی ترغیب کند.
روحانیون بزرگی، چون آیت‌الله میرزای شیرازی با تکیه بر غیرت ملی و اسلامی و پیوند دادن مردم و مذهب نشان دادند که حتی باوجود حکامی نالایق که دل در گرو غرب بسته اند نیز می‌توان چشم طمع غرب را کور کرد و از سوی دیگر این قیام، روحانیت را به یک شاخص اصلی و هدایت کننده مقاومت‌های مردمی علیه استعمار و استبداد مبدل کرد.
از همین رو شاید غرب و استعمار پیر همواره از پیوند بین روحانیت ومردم ترسی عمیق و ریشه دار در جانش ریخته و پیوسته در تلاش است تا با ایجاد شکاف در بین مردم و روحانیت از ایجاد پیوند بین این دو خودداری کند، توطئه‌ای که البته تا کنون نتیجه‌ای نداشته و انشالله پس از این نیز با بیداری مردم ایران نقشه‌های شومشان نقش بر آب خوهد شد.
مرجعیت شیعه همواره مانعی در برابر سلطه انگلستان
در همین باره محمد مهدی عبد خدایی دبیرکل جمعیت فدائیان اسلام با اشاره به سالروز تحریم تنباکو توسط میرزای شیرازی گفت: مخالفت مردم به همراه روحانیان با شرکت تالبوت یکی از بهترین صحنه و حرکت‌های ملت ایران در مبارزات سیاسی بود که توانست در تاریخ سیاسی ایران آغازگر مبارزه جدی مردم بر علیه استعمار و استبداد باشد.
وی تحریم تنباکو را مقدمه‌ای بر انقلاب مشروطه دانست و تشریح کرد: مردم ایران در ابتدا فقط خواستار عدالتخانه بودند و حتی ۴ هزار نفر در تهران به سفارت انگلستان رفته و تحصن کردند تا خواسته‌شان اجابت شود، اما پس از وقوع این رخداد مساله مشروطه نیز برایشان اولویت پیدا کرد.
عبدخدایی تصریح کرد: روحانیت شیعه همواره پرچمدار مبارزه با استعمار انگلیس بوده و از همین رو ایرانی که در آن زمان حدود ۷ ملیون جمعیت داشت، هرگز تحت سلطه انگلیسی که هندوستان را با ۴۰۰ میلیون تحت سلطه قرار داده بود قرار نگرفت، موضوعی که البته کمتر مورد تحقیق اندیشمندان ما قرار گرفته است.
این فعال سیاسی در بخش دیگری از سخنان خود خاطرنشان کرد: هر زمان مرجعیت شیعه وارد مبارزه علیه انگلستان شد، غرب در برابر او صف‌آرایی کرده و حتی تلاش غرب در مشروطه و تبدیل این نهضت به استبداد رضاخانی هم به سبب سرکوب این موضوع بود، اما بازهم شاهدیم که تنها انقلاب دینی که در دنیا رخ داده انقلاب اسلامی است.
وی در پایان خاطرنشان کرد: مرجعیت و روحانیت شیعه تنها نهادی در تاریخ بوده است که مبارزه علیه استعمار را آغاز کرد و از همین جهت هم غرب در تلاش است تا مردم شیعه را از روحانیت جدا کند و آنگونه که می‌خواهد منافع خود را دنبال کند، چنانکه امروز شاهد هستیم رسانه‌های غربی نقش عظیمی را دنبال می‌کنند تا جدایی مردم از روحانیت محقق شود هرچند که با آگاهی مردم تا امروز نتوانسته‌اند به اهداف خود برسند و انشالله پس از این هم نمی‌توانند.
۲۱:۰۰ - ۱۳۹۸/۰۲/۲۴
