گروه فرهنگ و هنر مشرق - قاچاق کتاب یکی از پدیده‌های شوم بازار نشر ایران است که در سال‌های اخیر فراگیرتر شده است. کتاب‌ها از راه‌های غیررسمی وارد بازار می‌شوند و کمر نحیف بازار نشر زیر فشار کتاب‌های قاچاق خم می‌شود. در این فرایند، هم سرمایه ناشران هدر می‌رود و هم نویسندگان و مترجمان متضرر می‌شوند. در این گزارش شکل تازه‌ای از ورود کتاب‌های غیرمجاز به شبکه توزیع کتاب را بررسی کرده‌ایم؛ ناشرانی که نیستند اما کتاب‌هایشان سال‌هاست در بازار موجود است.
کتاب‌ها را تازه روی میز تازه‌های کتاب چیده‌اند؛ از هرکدام ۵ نسخه. کتاب‌ها از سلسله کتاب‌های بنیانگذاران فرهنگ امروز است. «فردوسی» نوشته زنده‌یاد محمدامین ریاحی، «دکارت» اثر تام سورل با ترجمه حسین معصومی همدانی، «اسپینوزا» از راجر اسکروتن با ترجمه اسماعیل سعادت، «سید رضی» نوشته محمدمهدی جعفری و... . به تاریخ انتشار کتاب‌ها نگاه می‌کنم. چاپ چهارم کتاب برای سال۱۳۹۳ است اما قیمت کتاب‌ها به‌روز شده است. ناشر کتاب‌ها انتشارات «طرح نو» است. کتاب‌های دیگری هم از این انتشارات در قفسه‌ها به چشم می‌خورد ازجمله کتاب «عقل و اعتقاد دینی» با ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی و «معنای متن» از نصر حامد ابوزید و «منتقدان فرهنگ» از لزلی جانسون با ترجمه ضیاء موحد. چند سالی است که مجوز انتشارات طرح نو لغو شده، اما کتاب‌هایش همچنان در بازار موجود است.
۵۰۰ نسخه برای ۱۰سال!
نخستین‌بار یکی از مؤلفان و صاحبان آثار در گفت‌وگو با همشهری از انتشار غیرقانونی آثار خود در بازار گله کرده بود. او که مایل نبود اسمش عنوان شود، گفت: «من مشغول ویرایش تازه‌ای از کتابم بودم که پیش از آن ۳ بار منتشر شده بود. می‌خواستم چند فصل تازه به کتاب اضافه کنم و آن را به انتشارات بسپارم، اما مدیر انتشارات طرح نو گفت که سفارشی چندصدتایی برای کتاب من وجود دارد و اگر موافق باشید یک چاپ ۵۰۰ نسخه‌ای از کتاب منتشر کنیم که هم آن سفارش ۲۰۰تایی را تأمین کنیم و هم تا ویرایش تازه کتابتان را تحویل دهید ۳۰۰نسخه باقیمانده به فروش برسد. اما الان نزدیک به ۱۰سال از آن ماجرا می‌گذرد ولی هنوز چاپ چهارم کتابم در بازار موجود است و عملا امکان انتشار چاپ تازه اثرم وجود ندارد!»
کتاب‌های بسیاری هستند که معمولا یک چاپ هزارتایی از آنها در طول ۲، ۳ سال به فروش می‌رسد چراکه هم کتاب‌های جریان‌ساز و تأثیرگذار در حوزه‌های گوناگون علوم انسانی‌اند، هم منابع کارشناسی ارشد و دکتری محسوب می‌شوند و دانشجویان سراغشان می‌آیند. با این همه سال‌ها از انتشار این کتاب‌ها گذشته است اما می‌توان آنها را در همه کتابفروشی‌ها پیدا کرد.
اهل قلم ترجیح می‌دهند شکایت نکنند
چه‌کسی این کتاب‌ها را به بازار می‌فرستد؟ آیا سود حاصل از فروش این کتاب‌ها به‌حساب نویسنده یا ناشر می‌رود یا کس دیگری در این میان منتفع می‌شود؟ آیا نهادهای صنفی ناشران می‌توانند این ماجرا را پیگیری کنند؟
عباس حسینی نیک، مدیر انتشارات مجد (ناشر کتاب‌های حقوقی) و بازرس اتحادیه ناشران و کتابفروشان می‌گوید: «قانون درباره کتاب‌هایی که مجوز ندارند یا کتاب‌هایی که حق مؤلف یا مترجم را ضایع می‌کنند حساس نیست و می‌گوید باید شاکی خصوصی وجود داشته باشد تا امکان پیگیری حقوق اثر فراهم شود؛ شاکی خصوصی هم معمولا وجود ندارد. دشواری‌های شکایت آنقدر زیاد است که اهل قلم ترجیح می‌دهند در فرایند طولانی شکایت و پیگیری کارهای قضایی نیفتند.»
باز هم نقص قوانین مرتبط با حقوق مؤلف خودش را نشان می‌دهد. قانون اغلب درباره حقوق مؤلف نقص دارد و ساکت است. بسیار پیش آمده که صاحبان آثار به‌دلیل نقص‌های قانونی از پیگیری حقوق خود منصرف شده‌اند. در این میان سودجویان هستند که از خلأهای قانونی سوءاستفاده می‌کنند و کتاب‌ها را به فروش می‌رسانند.
حسینی نیک می‌گوید: «در شرایط اینچنینی ادعا این است که ناشر به جای ۵۰۰ یا ۱۰۰۰ نسخه، ۲۰ هزار نسخه چاپ کرده است، اما اثبات این ادعا دشوار است. اینکه بگویید ناشر دیگر وجود خارجی ندارد و کسی این کتاب‌ها را منتشر می‌کند یک جرم کیفری است که پدیدآورنده می‌تواند شکایت کند و از طریق مراجع قضایی به نتیجه برسد.»
حکم پلمب گرفتیم اما ناشر پلمب را شکست
اما آیا پدیدآورندگانی که «طرح نو» ناشر آثارشان بوده تاکنون برای شکایت و پیگیری از حقوق قانونی خود اقدام کرده‌اند؟
خشایار دیهیمی که این روزها چندان حوصله مطبوعات را ندارد وقتی به پرسش‌های ما درباره طرح نو می‌رسد به سخن می‌آید، انگار که زخم کهنه‌اش سر باز کرده باشد. «من و ۱۱نفر دیگر از مؤلفان و مترجمان که به من وکالت داده بودند، علیه انتشارات طرح نو شکایت کردیم. کارشناسان تأیید کردند که چاپ‌های موجود در بازار، چاپ قدیم کتاب نیست. دادگاه علیه انتشارات طرح نو حکم داد، اما ارشاد در آن دوره اعتنایی نکرد. بعدها در دولت یازدهم مجوز انتشارات لغو شد. ما حکم پلمب انبار انتشارات را گرفتیم اما ناشر توانست پلمب را بشکند. الان کتاب‌ها دوباره به بازار آمده است. مدیر انتشارات طرح نو مدعی است که چاپ دیجیتال را فرد دیگری می‌زند. من بیشتر کارهایم را به ناشران دیگر داده‌ام اما ناشر تازه آثار من متضرر می‌شود چون کارها در بازار موجود است.»
«طرح نو» داوری ما را نپذیرفت
محمود آموزگار، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان به همشهری می‌گوید: «ماجرا مال دیروز و امروز نیست، اما مدیر انتشارات طرح نو داوری ما را به نفع مؤلفان نپذیرفت و کار از دست ما خارج شد. اتحادیه ناشران، کمیته حل اختلاف دارد و اختلافات میان مؤلفان و ناشران را در این کمیته بررسی می‌کند، اما همه اینها منوط به این است که ناشر حرف کمیته را بپذیرد. مدیر انتشارات طرح نو حرف ما را نپذیرفته است. اتحادیه ناشران نمی‌تواند مجوز انتشاراتی را لغو کند چون صادرکننده مجوز اتحادیه ناشران نبوده است.»
اما حسین پایا، مدیر انتشارات طرح نو همه ادعاها را تکذیب می‌کند و می‌گوید هیچ‌کدام از کتاب‌های موجود در بازار کار این انتشارات نیست و سودجویان آنها را به بازار فرستاده‌اند. «ما به اتحادیه ناشران شکایت کرده‌ایم اما سیستمی که قرار است جلوی پخش آثار غیرقانونی را بگیرد به سرعت سیستمی که آثار قانونی و رسمی را توزیع می‌کند، عمل نمی‌کند. کسانی هستند که کتاب‌های ما را به‌صورت دیجیتال چاپ و در بازار ارائه می‌کنند. هیچ‌کدام از این کتاب‌ها را من منتشر نکرده‌ام.»
پایا ادامه می‌دهد: پس از لغو مجوز انتشارات طرح نو تمام سرمایه من از بین رفته است. من بعضی از کتاب‌ها را به انتشارات «طرح نقد» منتقل کردم اما چون سرمایه من از بین رفته بود امکان انتشار همه کتاب‌ها در انتشارات تازه میسر نشد. حالا پیگیر فعال کردن دوباره انتشارات طرح نو هستم و مجوز فعالیت دوباره آن صادر شده است و به‌زودی با همان نام گذشته فعالیت خواهیم کرد.»
دنبال شرکت پخش نگردید
اما چه‌کسی کتاب‌های طرح نو را در بازار توزیع می‌کند؟ در جست‌وجوی پاسخ به این پرسش بار دیگر سراغ کتابفروشی‌های کریمخان و انقلاب می‌رویم. آقای کتابفروش تا نام طرح نو را می‌شنود، می‌گوید «ما کتاب از طرح نو نداریم. چند تا کتاب هست که از قبل مانده.» همکارش را صدا می‌کند و از پخش و توزیع‌کننده کتاب‌های طرح نو می‌پرسد. «نمی‌دانم. یکی از پخشی‌ها می‌آورد. دقیقا نمی‌دانم کدام شرکت پخش.» از پوریا فروشنده یکی از کتابفروشی‌های کریمخان می‌پرسم که کتاب‌های طرح نو را کدام شرکت پخش، توزیع می‌کند؟ «به‌عنوان یک کتابفروش سال‌هاست سؤال من همین است. کتاب‌های طرح نو سال‌هاست در بازار هست و هربار هم قیمتش به‌روز می‌شود. این کتاب‌ها مشتریان زیادی دارد. زمانی اصل کتاب‌ها با قیمت روز در کتابفروشی‌ها بود. بعد نویسنده‌ها شکایت کردند. الان به شکل افست در بازار هست، ولی افست تر و تمیز؛ افستی که قیمت شناسنامه‌ای کتاب در آن تغییر کرده و شبیه افست‌های معمولی هم نیست.»
در جست‌وجوی شرکت توزیع‌کننده کتاب‌های طرح نو به پخش میعاد می‌رسیم، اما مدیریت پخش میعاد می‌گوید: «ما کتابی از انتشارات طرح نو توزیع نمی‌کنیم. زمانی ما توزیع‌کننده کتاب‌های طرح نو بودیم، اما الان کتاب‌های انتشارات طرح نقد را توزیع می‌کنیم. شاید چندتایی از کتاب‌های طرح نو در انبار مانده باشد اما این کتاب‌ها خیلی کم است.»
خشایار دیهیمی می‌گوید: که با ناشران دیگری برای انتشار کتاب‌ها حرف زده و خیلی از آنها را هم به ناشران دیگر سپرده است: «اما ناشر جدید از انتشار آثار ما متضرر می‌شود چراکه کتاب‌ها در بازار موجود است. من بارها از کتابفروشان، از توزیع‌کنندگان و از همه خواسته‌ام که این کتاب‌ها را عرضه نکنند اما کسی گوشش بدهکار نیست و کمتر کسی رعایت می‌کند.»
این مترجم و فعال حوزه نشر ادامه می‌دهد: «شما دنبال پخشی‌هایی که کتاب‌های طرح نو را توزیع می‌کنند، نگرد. نمی‌توانم بگویم کدام پخش، ولی می‌آورند.» جالب اینجاست که نه پخش کتاب، نه ناشر و نه اتحادیه ناشران هیچ‌کدام پاسخ درستی نمی‌دهند. چرخی در کتابفروشی‌اش می‌زنم. ۲نسخه «فلسفه سیاسی استوارت میل» نه به شکل افست بلکه به شکل کتاب چاپی هنوز در قفسه‌هایش موجود است. چند نسخه از «عقل و اعتقاد دینی» هم هست؛ کتاب‌هایی که انگار قرار نیست موجودی‌شان در بازار به صفر برسد و همچنان در بازار خواهند بود.
طرح و پول نو
خشایار دیهیمی یکی از مترجمانی است که آثار بسیاری را با طرح نو به بازار نشر فرستاده است. «فلسفه امروزین علوم اجتماعی» از برایان فی و «داستایفسکی؛ جدال شک و ایمان» ازجمله ترجمه‌های پرفروش دیهیمی در این انتشارات بوده‌اند. او علاوه بر ترجمه آثار بسیار در فلسفه سیاسی، در سال‌های آخر فعالیت رسمی طرح‌نو دبیر مجموعه نام‌آوران فرهنگ بوده است و کتاب‌های دیگری نیز با ویرایش دیهیمی در این انتشارات منتشر شده‌اند که ازجمله مشهورترین این کتاب‌ها «آینده آزادی» اثر فرید زکریاست؛ کتابی که با استقبال فراوان کتابخوانان ایرانی مواجه شده و به چاپ‌های متعدد رسیده است.
۲چاپ از کتاب زکریا وجود دارد که ۲ طرح جلد متفاوت دارند. جالب اینجاست که کتاب با هر دو طرح جلد در بازار موجود است. کتاب‌های مجموعه نام‌آوران فرهنگ نیز در قفسه بسیاری از کتابفروشی‌ها کنار هم ردیف شده‌اند؛ فلسفه جان‌راولز، فلسفه کامو، فلسفه عیسی و ... .
