سرویس اقتصاد مشرق - این روزها افزایش غیرقابل کنترل میزان مصرف بنزین در کشور به یکی از موضوعات روز تبدیل شده است. بالارفتن میزان سوختن سوخت علاوه بر اینکه هزینه های اقتصادی بسیاری را بر کشور تحمیل می‌کند که از پرداخت مابه‌التفاوت قیمت جهانی بنزین تا نرخ فروش در کشور را شامل می‌شود بلکه هزینه‌های بسیاری را نیز بر محیط زیست وارد می‌آورد که نشانه های آن را می‌توان در آلودگی هوای تهران و کلانشهرها مشاهده کرد.

از سوی دیگر، این میزان صعودی مصرف بنزین، با توجه به محدودیت در میزان تولید بنزین داخلی، سبب میشود، خودکفایی کشور در تولید این محصول از بین برود و کشور وابسته به واردات این محصول برای تامین نیاز روزمره شود که با توجه به سیاست‌های دشمنان و تحریم‌هایی که ممکن است در مسیر واردات اعمال شود، عملا میتواند پاشنه آشیل جدیدی جلوی راه کشور قرار گیرد.

بیشتر بخوانید

همیشه پای «زنگنه» در میان است

لذا با توجه به حساسیت این موضوع، رهبری معظم انقلاب نیز در دیداری که اخیرا با هیئت دولت داشتند به این مسئله اشاره کرده و فرمودند:

حالا در داخل کشور هم یکی از مشکلات بزرگ ما از این به‌اصطلاح به نظر من بد استفاده کردن از ظرفیّتهای داخلی، مصرف بالای بنزین در داخل است؛ آن روز ایشان به من گفتند که روزانه ۱۰۵میلیون لیتر مصرف بنزین کشور است؛ حالا یک جای دیگر من خواندم در یک گزارشی که بیشتر است، ۱۲۰ میلیون [لیتر]. حالا، ۱۰۵ میلیون لیتر! چرا؟ چرا باید این‌قدر ما مصرف بکنیم؟ یک دوره‌ای مسئولین توانستند مصرف روزانه را برسانند به حدود ۶۵ میلیون لیتر، یعنی کمتر از ۶۵ میلیون لیتر؛ شد این کار.

* روزی چند لیتر بنزین میسوزانیم؟

طبق آخرین آماری که از میزان مصرف سوخت در کشور منتشر شده است، طی تیرماه سال جاری متوسط مصرف روزانه بنزین در کشور به ۹۱ میلیون و ۷۰۰ هزار لیتر در روز رسید که اوج مصرف نیز در روز ۳۱ تیرماه با سوختن ۱۲۱ میلیون و ۸۰۰ هزار لیتر بنزین بود.

برای درک بهتر میزان بالای بنزین مصرفی روزانه در کشور، کافیست به این نکته اشاره شود که ایرانیان در رده‌بندی کشورهای پرمصرف بنزین در دنیا در رده هفتم قرار دارد و در حال حاضر به عنوان نمونه بیش از کشوری همچون حدود با جمعیت میلیاردی بنزین مصرف می‌کنند.

از سوی دیگر، آنچه مشخص است اینکه این روند افزایشی مصرف، قصدی برای متوقف شدن هم ندارد چنانکه در سال اول روی کار آمدن دولت روحانی، میزان مصرف سالانه بنزین حدود ۶۱ میلیون لیتر بود که این رقم در تیرماه امسال به نزدیک ۹۲ میلیون لیتر در روز رسیده و همچنان هم در حال صعود است.

* روزی چند لیتر بنزین میسازیم؟

در مقابل حجم بالای مصرف بنزین در کشور، طی سالیان اخیر و مخصوصا پس از دورانی که تهدید تحریم بنزین جدی شده بود، تلاش بسیاری برای خودکفایی صورت گرفت که علی‌رغم کارشکنی برخی مسئولین دولت یازدهم و ایرادات اشتباه و بیجایی که از بنزین تولید داخل می‌گرفتند، اما کشور به مرز بی‌نیازی رسید.

اما در سمت دیگر ماجرا و با توجه به اینکه میزان مصرف افزایش قابل ملاحظه‌ای یافت، میزان تولید نهایی روزانه ۹۵.۵ میلیون لیتری موجود نیز جوابگوی حجم تقاضا نبود بنابراین واردات نیز همچنان ادامه دارد و بیشتر نیز میشود.

در این زمینه می‌توان به مقایسه میزان واردات بنزین در چند سال اخیر اشاره کرد که طبق آن، از قریب به ۴.۷ میلیون لیتر واردات روزانه در سال ۹۳ به بیش از ۱۲.۶ میلیون لیتر واردات در سال ۹۶ رسیدیم که نشانگر جهش عظیمی است و ادامه این رویه مصرفی نیز آینده تاریک‌تری از واردات و نیاز به این ماده را متصور می‌کند.

* قیمت واقعی بنزین چقدر است؟

علاوه بر اینکه مصرف بالای بنزین، کشور را وابسته به خارج می‌کند و می‌تواند به ابزاری برای تهدید ایران منجر شود، هزینه بالایی را نیز بخصوص در شرایط فعلی بحران ارزی برای کشور به همراه دارد. طبق آماری که در دست است، نرخ فوب بنزین در خلیج فارس - قیمت‌ فوب خلیج فارس به این معنا است که زمان تحویل به کشتی در این منطقه به ازای هر لیتر بنزین چقدر باید پرداخت شود - در پایان بهار امسال، به‌طور میانگین، لیتری ۴۲ سنت معامله میشد. در واقع بدون درنظر گرفتن سایر هزینه‌ها نظیر حمل و نگهداری و پخش، هر لیتر بنزین ۴۲ سنت قیمت‌ داشت.

حال مسئله‌ای که مطرح میشود این است که قیمت واقعی هر لیتر بنزین چقدر است؟ برای پاسخ به این سوال باید قیمت دلار را در میزان واردات ضرب و با هزینه‌های جانبی جمع نمود تا به نرخ واقعی برسیم. در اینجا صرفا به بررسی قیمت براساس دلار می‌پردازیم و سایر هزینه‌ها را در نظر نمی‌گیریم. با توجه به این مسئله، قیمت نهایی را براساس دو نرخ برای دلار دولتی و آزاد در کشور، نتیجه هرکدام بدین صورت میشود:

1. دلار ۴۲۰۰ تومانی: اگر براساس این دلار قیمت فوب بنزین را حساب کنیم، قیمت خالص هر لیتر بنزین رقمی در حدود ۱۷۶۰ تومان میشود.
2. دلار آزاد ۱۳۵۰۰ تومانی:  براساس این نرخ دلار قیمت هر لیتر بنزین به ۵۶۷۰ تومان می‌رسد.

اما آنچه مشخص است قیمت هر لیتر بنزین در داخل کشور که سایر هزینه‌ها نظیر مالیات و حمل و نگهداری و ... نیز به آن اضافه میشود حتی از نرخ دولتی دلار نیز پایین تر است که نشانگر این است که دولت به ازای مصرف هر لیتر بنزین در کشور متحمل هزینه بالای پرداخت یارانه میشود. همین یارانه نیز سبب شده قیمت بنزین در ایران پس از ونزوئلا، ارزانترین بنزین در جهان باشد و از این جهت کشور جزو رکوردداران ارزانی قرار گیرد.

بعلاوه، اگر قیمت بنزین را با همان دلار دولتی نیز محاسبه کنیم و با توجه به هزینه‌های جانبی قیمت هر لیتر را ۲۰۰۰ تومان در نظر بگیریم، با در نظر گرفتن قیمت فروش هر لیتر هزار تومان در کشور، ‌ مشخص میشود که دولت روزانه حداقل ۹۲ میلیارد تومان و ماهانه بیش از ۲ هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان بابت یارانه مصرفی بنزین پرداخت می‌کند.

این رقم با نرخ دلار آزاد چیزی در حدود ۴۶۰ میلیارد تومان و ماهانه بیش از ۱۴ هزار میلیارد تومان میشود که رقمی حدود ۴ برابر یارانه نقدی پرداختی به صورت ماهانه به همه مردم ایران است.

* چرا قاچاق افزایش یافت؟

واضح است در شرایطی که قیمت بنزین در ایران، در بهترین حالت کمتر از نصف قیمت فوب آن است، سودجویان از فرصت استفاده کرده و به خروج قانونی و غیرقانونی این ماده ارزشمند و فروش آن در کشورهای همسایه روی می‌آورند.

در واقع یارانه‌ای که باعث اختلاف قیمت واقعی بنزین با نرخ فروش آن درکشورهای همسایه میشود، سود بیش از ۱۰۰۰ درصدی برای قاچاقچیان به همراه دارد و در شرایطی که قیمت هر لیتر آن در ایران کمتر از ۷ سنت به فروش می رسد، بازار جذابی برای این گروه ایجاد کرده است.

به همین جهت و بخصوص پس از نوسانات ارزی اخیر، در خواست‌ها برای خرید کارت‌های سوخت در مناطق مرزی به شدت افزایش یافته خرید و فروش سوخت نیز با چندین برابر قیمت در حال انجام است. میزان مصرف نیز در برخی استان‌ها نظیر سیستان و بلوچستان تا ۳۰ درصد رشد را نشان می‌دهد.

براساس آماری که اخیرا حسن خسروجردی عضو اتحادیه صادرکنندگان نفت، گاز و پتروشیمی ایران ارائه کرد، میزان قاچاق روزانه بنزین از کشور به ۲۰ میلیون لیتر می‌رسد که به اندازه مصرف روزانه حداقل ۵ کشور نظیر پرتغال، نروژ، چک، سوئیس و ترکیه است.

* اختلاف نجومی قیمت با همسایگان

همانطور که اشاره شد، قیمت بنزین در ایران قریب به ۷ سنت است و سختگیری خاصی نیز برای مصرف آن وجود ندارد، اما در طرف مقابل در کشورهای همسایه ایران اوضاع متفاوت است و علاوه بر اینکه در این کشورها قیمت‌ها بسیار بالاتر است بلکه در مواردی نیز با معضلاتی در تامین و توزیع نیز روبرو هستند.

برای نمونه در میان کشورهایی که در همسایگی ایران قرار دارند، بالاترین نرخ برای فروش بنزین متعلق به کشور ترکیه است که هر لیتر آن ۱ دلار و ۸ سنت به فروش می‌رسد. به عبارت دیگر قیمت هر لیتر بنزین در این کشور، ۱ دلار بالاتر از ایران است که با احتساب نرخ دلار آزاد سود حداقل ۱۳۵۰۰ تومانی برای قاچاقچی به همراه دارد.

پس از ترکیه در سایر کشورهای هم‌مرز نیز قیمت‌ها چندین برابر ایران است بطوریکه نرخ فروش هر لیتر بنزین در کشور پاکستان ۷۵ سنت، افغانستان ۷۴ سنت و عراق ۶۳ سنت است که بیش از ۱۰ برای قیمت این سوخت در ایران است.

طبق اطلاعات موجود، میانگین قیمت هر لیتر بنزین در بازارهای بین‌المللی نیز حدود یک دلار و ۱۶ سنت است که نشانگر اختلاف شدید با قیمت فروش در ایران است. کارشناسان یکی از دلایل مصرف بی‌رویه و بالای بنزین را نیز همین قیمت پایین می‌دانند.

* سهمیه‌بندی چقدر موفق بود؟

۵ تیرماه سال ۸۶ اولین روزی بود که پس از سال‌ها بحث درباره سهمیه‌بندی سوخت، این اتفاق افتاد و عرضه بنزین فقط با کارت سوخت ممکن شد. گرچه در اوایل هم به لحاظ نحوه اجرا و هم جو عمومی جامعه پر مصرف هجمه‌هایی علیه این تصمیم به راه افتاده بود، اما با گذشت مدتی از اجرای آن، تاثیرات مثبت این طرح برای همگان مشهود شد.

طبق آماری که وجود دارد، در سال ۸۶ که طرح سهمیه‌بندی و کارت سوخت کلید خورد، میزان مصرف روزانه بنزین به ۷۴ میلیون در روز رسیده بود که با توجه به توان پایین کشور در تولید بنزین بخش زیادی از آن وارد می‌شد. اما پس از اجرای این طرح در مرحله اول میزان مصرف روبه‌رشد مدیریت شد که نتیجه آن کاهش ۹ میلیون لیتری بنزین و رسیدن به کمتر از ۶۵ میلیون لیتر در روز بود.

این روند کاهشی در کنار افزایش تعداد خودروها همچنان ادامه داشت تا جاییکه در سال ۹۰ علی‌رغم نیاز بیشتر نسبت به آن سال اما میزان مصرف به حدود ۶۰ میلیون لیتر کاهش یافت که نشان از موفقیت در کنترل دارد.

از سوی دیگر، همان زمان که این طرح در کشور اجرا شد و عرضه سوخت صرفا براساس کارت سوخت سهمیه‌ای ممکن بود، برخی خبرها نیز منتشر شده بود که نشان میداد پس از اجرای این طرح در برخی کشورهای همسایه با مشکل کمبود بنزین مواجه شدند که نشان از حجم بالای قاچاق داشت که پایان یافته بود.

اما متاسفانه با روی‌کارآمدن دولت تدبیر و امید و سیاسی‌کاری‌های بیژن زنگنه وزیر نفت روحانی، از ابتدا زمزمه‌هایی مبنی بر کنار گذاشتن کارت سوخت شنیده شد تا جاییکه بالاخره وزیر نفت موفق شد در سال ۹۴ سهمیه‌بندی را کنار گذاشته و سوختگیری با کارت سوخت را در عمل حذف نماید.

نگاهی آماری به میزان مصرف بنزین و واردات نیز در این بازه زمانی از آن روز تا کنون نشانگر تاثیرات مخرب این تصمیم بر کشور است بطوریکه میزان مصرف بنزین در پایان سال ۹۳ چیزی در حدود ۷۰ میلیون لیتر بود که این رقم اکنون طبق شنیده‌ها به ۱۰۵ میلیون لیتر رسیده است. واردات نیز در این مدت قریب به روزانه ۸ میلیون لیتر افزایش یافته که هزینه های بسیاری برای کشور به همراه داشته است.

* راهکارهایی برای مدیریت مصرف

برای مدیریت مصرف سوخت راهکارهای متعددی وجود دارد که می‌توان آن را در دو بخش کوتاه‌مدت و بلندمدت تقسیم بندی کرد.

در بخش کوتاه مدت، بازگشت نظام سهمیه‌بندی بنزین می‌تواند  به سرعت مانع افزایش مصرف شود. همچنین افزایش پله‌کانی قیمت سوخت نیز براساس مصرف دیگر راهی است که در بازه کوتاه مدت می‌تواند کاهش مصرف بی‌رویه را به همراه داشته باشد. علاوه بر اینکه هر دوی این راه‌ها دست دولت را برای جذب منابع جدید باز می‌کند تا نسبت به کاهش هزینه‌های طبقات فرودست اقدامات بیشتری داشته باشد، واردات را نیز قطع کرده و صادرات بنزین را افزایش می‌دهد.

از سوی دیگر برای بلندمدت نیز باید از هم‌اکنون مدیریت قوی وجود داشته باشد تا علاوه بر افزایش میزان، تعداد و کیفیت ناوگان حمل و نقل عمومی، نسبت به از رده خارج کردن خودروهای قدیمی و پرمصرف اقدام کرد. همچنین ایجاد مزیت برای استفاده از سوخت‌های جایگزین نظیر CNG و همچنین نظارت بر شرکت‌های خودروسازی برای تولید خودروهایی با استاندارد بالاتر و مصرف سوخت پایین‌تر از دیگر اقداماتی است که باید پیگیری شود.

* افزایش عدالت با کنترل مصرف

شکی نیست بخش بسیار زیادی از یارانه‌ای که دولت برای مصرف بنزین می‌دهد، در مرحله اول به جیب قاچاقچیان سوخت و در مرحله بعد به جیب افراد متمول و ثروتمندانی می‌رود که هرکدام چندین خودرو دارند می‌رود. افرادی که هرچه بیشتر مصرف کنند بیشتر یارانه می‌گیرند و در طرف مقابل پول زیادی هم از جیب مردم مستضعف برای پرداخت این یارانه برداشت میشود.

به همین جهت نیز ایجاد ساختار و سازوکاری برای مدیریت مصرف سوخت در کشور بطوریکه افراد برخوردار کمتر از این یارانه بهره‌مند شده و درعوض به سایر مردم کمک شود یکی از الزامات مدیریت کشور است چنانکه در گزارش سال گذشته مرکز پژوهش‌های مجلس نیز به آن اشاره شده و راهکار آن نیز افزایش قیمت بنزین برای پرمصرف‌ها و دادن مابه‌ازای یارانه آن به افراد کم‌مصرف تر بود.

حال که کشور نیاز شدیدی به صادرات کالاهای درآمد زا دارد باید دید آیا عزمی برای کنترل مصرف بنزین در کشور و صادرات مابقی تولیدات به کشورهای دیگر بخصوص همسایگان در میان مسئولان وجود دارد یا خیر؟