به گزارش مشرق، با خروج دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا از برجام در سه‌شنبه شب ۱۸ اردیبهشت ماه سال جاری (۱۳۹۷) و امضای سندی برای بازگرداندن تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران بعد از دوره‌های ۹۰ و ۱۸۰ روزه و بدقولی‌ها و تعلل اروپایی‌ها از آن زمان تاکنون در راه‌اندازی سازوکار ویژه مالی موسوم به SPV ، بار دیگر بحث ادامه حضور ایران در برجام یا خروج از آن بعد از سه سال از اجرایی شدنش مطرح شده و از جمله سؤالاتی است که این روزها دوباره از مقامات مسئول پرسیده می‌شود و مقامات درگیر در این بحث هم تصمیم‌گیری در این خصوص را در حیطه اختیارات هیأت نظارت بر برجام اعلام کرده و می‌گویند که بودن یا نبودن در توافق هسته‌ای منوط به نظر این هیأت است.
محمدجواد ظریف اردیبهشت ماه ۱۳۹۷ و پیش از اعلام خروج آمریکا از برجام در گفت‌وگویی با خبرگزاری خانه ملت درباره آینده برجام گفته بود «درباره آینده برجام، ما براساس منافعمان تصمیم می‌گیریم و در صورتی که آمریکا تصمیم اشتباه پیش بینی شده را بگیرد، به نفع آمریکا نخواهد بود و حتماً ایران پیش‌بینی‌های لازم را کرده است. هم از این جهت که این تصمیم هیچ تأثیری در زندگی مردم نداشته باشد، دولت از گذشته پیش‌بینی‌های لازم را داشته است و هم در حوزه بین‌المللی این کار به انزوای آمریکا منجر می‌شود.»
وی با تأکید بر تضمین منافع ایران در برجام تصریح کرد: «باید منافع ایران دربرجام تضمین شود، اگر منافع ایران تضمین نشود و آمریکا بخواهد با روش‌های مختلف فشارهای اقتصادی ایجاد کند، حتماً ایران واکنش مناسب را نشان خواهد داد. ما انتخاب‌های گسترده‌ای داریم، یکی از انتخاب‌ها خروج از برجام است، انتخاب‌های شدیدتر و انتخاب‌های دیگری هم داریم.»
یک روز بعد از خروج ترامپ از برجام یعنی در ۱۹ اردیبهشت ماه ۱۳۹۷، «علی مطهری» نایب رئیس مجلس شورای اسلامی در نشست علنی مجلس در این باره گفت: «مسئولان ما هم اکنون تصمیم مدبرانه گرفتند، بر این اساس ما فرصت محدود به اروپا می‌دهیم اگر ضمانت مستحکم آوردند ما به این توافق پایبند می‌مانیم و در مقابل فشارها و جریمه‌های آمریکا ایستادگی می‌کنیم و همچنان در برجام می‌مانیم، ولی اگر این اتفاق نیفتد ممکن است از برجام خارج شویم یا اقدامات دیگری می‌کنیم.» (بیشتر بخوانید)
محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران همچنین مهر ماه ۱۳۹۷ در سخنانی در نیویورک بار دیگر گفت که در صورتی که سازوکار ویژه مالی اروپایی‌ها برای حفظ برجام ناکارآمد باشد، ممکن است ایران از این توافق خارج شود.
ظریف همچنین اوایل دی ماه ۱۳۹۷ در گفت‌وگویی با روزنامه همشهری (+) عنوان کرد: «ایران گزینه‌های متعددی دارد و خروج از برجام هم یک گزینه است، اما حتماً یکی از ده‌ها گزینه ماست، هم در داخل برجام اختیاراتی برای اقدام داریم هم بیرون برجام، هم در روابط دو و چندجانبه زمینه‌های مختلفی داریم که منافع مردم را پیش ببریم، منافع مردم برایمان مهم است.»
رئیس دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران بیان کرد: «ما انتخاب‌های خود را حفظ کرده‌ایم و انتخاب‌های زیادی داریم یکی از این انتخاب‌ها خروج از برجام است که کاملاً هم حقوقی است یکی دیگر از انتخاب‌ها داخل اقدامات داخل برجام است که این هم حقوقی است که همه اینها زمینه‌های حقوقی دارند که در مکاتبات‌مان تثبیت کرده‌ایم. اما اینها تنها انتخاب‌های ما نیست، انتخاب‌های متعددی داریم. براساس منافع مردم تصمیم‌گیری می‌کنیم و حتماً این تصمیم فراتر از وزارت خارجه است. وزارت خارجه مجری این تصمیمات خواهد بود، اگر هدف مذاکره باشد برای آن هدف روش‌های بهتری از خروج از برجام وجود دارد.»
*ماندن یا نماندن در برجام
علی‌اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی نیز عصر یکشنبه ۳۰ دی ماه و در حاشیه نهمین همایش غزه نماد مقاومت در جمع خبرنگاران در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه اروپایی‌ها می‌گویند ایران از برجام خارج نخواهد شد، اظهار داشت: «تصمیم در خصوص ماندن یا نماندن در برجام توسط هیأت عالی نظارت بر برجام گرفته می‌شود و آنها مسائل و تحولات را ارزیابی و بر اساس منافع ملی و حاکمیت ملی تصمیم مقتضی را در زمان مناسب اتخاذ می‌کنند.»
شش روز قبل از آن یعنی در ۲۴ دی ماه ۱۳۹۷ بهرام قاسمی سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی در نشست هفتگی با خبرنگاران در پاسخ به سؤالی درباره احتمال خروج ایران از برجام گفت: «ما تاکنون به برجام متعهد بودیم و همه تعهدات را به خوبی و با دقت انجام دادیم و به جامعه جهانی نشان دادیم که بر تعهدات خودمان پایبند هستیم، اینکه در آینده چه اتفاقی می‌افتد و چه تصمیماتی اتخاذ می‌کنیم، به آینده و نقش و عملکرد طرف‌های مذاکره کننده ما در برجام و تعهداتی که باید انجام دهند، مربوط است.»
قاسمی بحث برجام را بحث کلان و خاصی خواند که تصمیمات درباره آن توسط هیأت عالی نظارت بر برجام اتخاذ می‌شود و افزود: «وزارت خارجه به دقت سیر تحولات و وضعیت را به طور مرتب رصد و در اختیار هیأت عالی قرار می‌دهد و هر زمان نیاز به تصمیم مشخصی باشد این هیأت و مجموعه نظام تصمیمات مقتضی را اتخاذ خواهند کرد.»
براساس این گزارش، هیأت عالی نظارت بر برجام پس از الزامات ۹ گانه رهبر معظم انقلاب شکل گرفت. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی ۲۹ مهر ماه ۱۳۹۴ در نامه‌ای به حسن روحانی رئیس‌جمهور و رئیس شورای عالی امنیت ملی دستورات مهمی را در خصوص رعایت و حفظ منافع ملی و مصالح عالیه کشور صادر و با برشمردن تأکیدات و الزامات ۹ گانه در اجرای برجام، مصوبه جلسه ۶۳۴ مورخ ۹۴/۵/۱۹ شورای عالی امنیت ملی را با رعایت این موارد و الزامات تأیید کردند.
ایشان در آخرین بند از نامه ۹ ماده‌ای به رئیس جمهور درباره الزامات اجرای برجام عنوان کردند: «وجود پیچیدگی‌ها و ابهام‌ها در متن برجام و نیز گمان نقض عهد و تخلفات و فریب‌کاری در طرف مقابل به ویژه آمریکا، ایجاب می‌کند که یک هیأت قوی و آگاه و هوشمند، برای رصد پیشرفت کارها و انجام تعهدات طرف مقابل و تحقق آنچه در هشت بند دیگر از نامه به آن تصریح شده است، تشکیل شود. ترکیب و وظایف این هیأت باید در شورای عالی امنیت ملی تعیین و تصویب شود.»
پس از آن بود که این هیأت با هشت عضو انتخاب شد و آنگونه که پیش از این عراقچی معاون وزیر خارجه گفته بود، دستور کار این هیأت با تأیید و نظر مقام معظم رهبری مشخص می‌شود.
سید عباس عراقچی معاون سیاسی وزیر خارجه ایران پیش از این درباره این هیأت گفته بود: «این هیأت به دستور رهبری تشکیل شده و وظیفه بررسی اجرای برجام و تشخیص نقض برجام چه نقض کلی و چه نقض فاحش به عهده این هیأت است. هیأت نظارت بر اجرای برجام از ساختار مناسبی برخوردار است و مصوبات این هیأت مثل مصوبات شورای عالی امنیت ملی به تأیید رهبری می‌رسد.»
علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی آبان ۱۳۹۴ در پاسخ به پرسشی درباره وظایف و اعضای هیأت نظارت بر اجرای برجام گفت: این هیأت پنج وظیفه بر عهده دارد و روشن است، اما مصوبه شورای عالی امنیت ملی آن است که فعلاً در حد تشکیل این هیأت اطلاع‌رسانی شود و تصمیم‌گیری در خصوص انتشار اطلاعات درباره اعضای هیأت نظارت بر برجام بعداً انجام خواهد شد.
*هشت عضو هیأت نظارت
«حسن روحانی» رئیس جمهور، «علی لاریجانی» رئیس مجلس، «محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه، «امیر سرتیپ امیر حاتمی» وزیر دفاع (در زمان تشکیل این هیأت وزیر دفاع وقت یعنی حسین دهقان در ترکیب هیأت حضور داشت)، «علی شمخانی» دبیر شورای عالی امنیت ملی، «علی‌اکبر صالحی» رئیس سازمان انرژی اتمی، «سعید جلیلی» نماینده مقام معظم رهبری در شورای عالی امنیت ملی و «علی‌اکبر ولایتی» مشاور مقام معظم رهبری در امور بین‌الملل اعضای این هیأت هستند و علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی، همزمان دبیر این هیأت است و وظیفه اطلاع‌رسانی و ارائه گزارش‌های مربوطه با وی و هیأت نظارت است.
عراقچی معاون وزیر خارجه چهارم آذر ماه ۱۳۹۴ در خصوص هیأت نظارت بر برجام گفته بود: اعضا مشخص شده‌اند و من در آن حضور ندارم. آئین نامه‌ای برای آن تدوین شده که شکل کار را مشخص می‌کند و رأی‌گیری انجام می‌گیرد.
سید عباس عراقچی ۲۷ تیر ماه ۱۳۹۵ در نشستی خبری در باشگاه خبرنگاران درباره هیأت نظارت بر برجام گفته بود: «بنده عضو هیأت عالی نظارت بر برجام نیستم، بلکه وزیر امور خارجه عضو آن است و تشکیل این هیأت هم به دستور مقام معظم رهبری صورت گرفته است، هیأت عالی نظارت بر برجام از هشت نفر تشکیل شده که اعضای آن با تأیید رهبری انتخاب شده‌اند و دبیر شورای عالی امنیت ملی مسئولیت دبیری هیأت عالی نظارت بر برجام را بر عهده دارد و طبیعتاً مسئولیت اطلاع‌رسانی در خصوص این رابطه با ایشان است.»
معاون وزیر امور خارجه ادامه داد: «اینکه برجام نقض شده است یا خیر و اینکه نقض صورت‌گرفته در برجام فاحش است یا جزئی، در حیطه مسئولیت و اختیارهای این شوراست. مصوبات این هیأت هم همانند مصوبات شورای عالی امنیت ملی باید به تأیید مقام معظم رهبری برسد.»
عراقچی رئیس ستاد پیگیری اجرای برجام در وزارت خارجه همچنین ۲۱ تیر ماه ۱۳۹۵ در برنامه گفت‌وگوی ویژه شبکه دوم سیما درباره الزامات ۹ گانه مقام معظم رهبری برای اجرای برجام نیز گفت: الزامات رهبری دو دسته بودند، دسته‌ای که باید اجرا می‌شدند تا برجام اجرایی شود که آنها همه انجام شده وگرنه برجام به مرحله اجرایی شدن نمی‌رسید. مثلاً انتقال سوخت به خارج از کشور بعد از بسته شدن پی‌ام‌دی باشد و.. که انجام شد. برخی مربوط به حین اجرای برجام می‌شود که آنها نیز مدنظر است، یکی از الزامات ایشان این است که هر تحریم جدید از سوی آمریکا اعمال شود ولو غیر هسته‌ای باشد از نظر ما نقض برجام است. مواردی اگر باشد ما به عنوان وزارت خارجه به هیأت نظارت بر برجام گزارش می‌دهیم. این هیأت تصمیم می‌گیرد که نقض هست یا نه و آیا نقض فاحش است یا نه. ما به عنوان وزارت خارجه و ستاد نظارت بر برجام دقیقاً رصد می‌کنیم و گزارش می‌دهیم. تصمیم‌گیری با هیأت نظارت است.
معاون وزیر خارجه ایران هفتم مرداد ۱۳۹۶ در برنامه نگاه یک گفت: هر زمانی نقض فاحش صورت بگیرد برنامه خود را آماده کردیم و مجلس دستور لازم را داده و در شورای نظارت بر اجرای برجام نیز برنامه بازگشت سریع ایران به مرحله غنی سازی پیش بینی شده است.
گفتنی است تشکیل جلسات این هیأت هم به اقتضای موضوعاتی بوده که رخ داده و تاکنون چندین جلسه آن برگزار شده است. در همین زمینه علی اکبر ولایتی، مشاور مقام معظم رهبری در امور بین‌الملل و عضو هیأت نظارت بر اجرای برجام شهریور ۱۳۹۵ از برگزاری ششمین جلسه جامع این هیأت خبر داد و این نشست ۱۷ شهریور ۱۳۹۵ با حضور همه اعضا برگزار شد.
نشست هیأت نظارت بر برجام همچنین برای بررسی تمدید قانون تحریمی ISA (قانون تحریم‌های ایران) در تاریخ ۱۷ آذر ماه ۱۳۹۵ با حضور حسن روحانی رئیس جمهور در شورای عالی امنیت ملی برگزار شد. در این نشست که ۲ ساعت و نیم به طول انجامید، به دلیل حضور ظریف در سفر به توکیو، سید عباس عراقچی معاون وقت امور حقوقی و بین‌المللی وزارت امور خارجه شرکت کرد.
حسن روحانی رئیس جمهور ۲۳ آذر ماه و در پی نقض برجام توسط آمریکا و پیرو تصمیمات شورای عالی امنیت ملی وهیأت نظارت بر برجام، دستورهای جداگانه‌ای را خطاب به وزیر امور خارجه و رئیس سازمان انرژی اتمی صادر کرد.
روحانی در نامه‌ای به ظریف نوشت: «نظر به اینکه دولت آمریکا نسبت به اجرای تعهدات خود در برجام تاکنون تعلّل و اهمال نموده و با توجه به تمدید اخیر قانون تحریم‌های ایران (آیسا) که جمهوری اسلامی ایران از پیش چنین اقدامی را بعنوان نقض برجام اعلام کرده بود، در اجرای مصوبات شورای عالی امنیت ملی و هیأت نظارت بر اجرای برجام، به وزارت امور خارجه دستور داده می‌شود نسبت به اجرای مراحل پیش‌بینی شده در «برجام» برای رسیدگی به موارد نقض، اقدام نموده و دیگر پیگیری‌های حقوقی و بین‌المللی لازم را نیز به‌طور جدّی معمول دارد. مقتضی است گزارش اقدامات را ظرف یک ماه به اینجانب ارائه نمائید.»
رئیس جمهور همچنین در نامه‌ای به علی‌اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی به وی دستور داد: «نظر به اینکه دولت آمریکا نسبت به اجرای تعهدات خود در برجام تاکنون تعلّل و اهمال نموده و با توجه به تمدید اخیر قانون تحریم‌های ایران (آیسا) که جمهوری اسلامی ایران از پیش چنین اقدامی را بعنوان نقض برجام اعلام کرده بود، در اجرای مصوبات شورای عالی امنیت ملی و هیأت نظارت بر اجرای برجام، به سازمان انرژی اتمی ایران دستور داده می‌شود در توسعه برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای کشور در چارچوب تعهدات بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران، مأموریت‌های زیر را اجرا کند:
۱. برنامه‌ریزی برای طراحی و ساخت پیشران هسته‌ای جهت بهره‌گیری در حوزه حمل‌ونقل دریایی، با همکاری مراکز علمی و تحقیقاتی.
۲. مطالعه و طراحی «تولید سوخت» مصرفی پیشران هسته‌ای، با همکاری مراکز علمی و تحقیقاتی.
۳. مقتضی است طرح و برنامه زمان‌بندی شده جهت تحقق بندهای فوق را حداکثر ظرف سه ماه به اینجانب ارائه نمائید.»
خرداد ۱۳۹۶ نیز علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی اعلام کرد که در جلسه اخیر هیأت نظارت بر اجرای برجام مصوبه مجلس سنای آمریکا به دقت بررسی و تصمیمات لازم برای انجام اقدامات و فعالیت‌های متقابل اتخاذ شد. از دیگر جلسات این هیأت که رسانه‌ای شد نشست نهم مرداد ۱۳۹۶ بود و از آن زمان مطلبی درباره برگزاری نشست‌های این هیأت در رسانه‌ها منتشر نشده است.
