مشرق-- هشتمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت، حضرت علی بن موسی رضا(ع) در روز آخر ماه صفر سال 203 هجری قمری به دست مأمون، پسر هارون‌الرشید خلیفه‌ی وقت عباسی به شهادت رسید.

بر طبق منابع تاریخی، مكانی كه پیكر مطهر امام رضا(ع) در آن به خاک سپرده شده است در اصل روستای كوچكی به نام «سناباد» بوده كه در حاشیه‌ی شهر «توس» قرار داشته است.

از این روستای کوچک به بركت وجود حضرت ثامن الحجج(ع)، شهری حول محور حرم امام رضا(ع) ساخته شد که امروز به مشهدالرضا معروف شده است و شهر توس در حاشیه‌ی‌ آن قرار دارد.

حرم مطهر رضوی، مهم‌ترین بنای تاریخی و مذهبی ایران اسلامی به شمار می‌رود که سالانه افزون بر 20 میلیون زائر از اقصی نقاط کشور و جهان برای زیارت آن به مشهد مقدس سفر می‌کنند.

این مجموعه‌ی فرهنگی و تاریخی، بعد از مسجد‌الحرام و مسجد‌النبی از مهم‌ترین بناهای مذهبی مسلمانان به شمار می‌رود.

حرم مطهر امام رضا(ع) بنایی تقریباً گرد است كه گنبدی درخشان و طلایی بر بالای آن قرار دارد و در مركز مجموعه‌، مضجع امام رضا(ع) قرار گرفته است.

این در حالی است که پیرامون محل دقیق دفن پیکر مطهر هشتمین پیشوای شیعیان(ع)، روایات و بحث‌های گوناگونی مطرح است.

بر اساس روایات تاریخی، حضرت رضا(ع) قبل از مرگ این شرایط را پیش‌بینی کردند.

علامه مجلسی در «عیون» و شیخ مفید در «جلاء العیون» در خصوص محل دفن امام هشتم به روایت اباصلت هروی، چنین نقل می‌کنند: «حضرت رضا(ع) به اباصلت فرمود: به قبه‌ی هارون‏الرشيد برو و از چهار سمت قبر، هر طرف يک مشت خاک بياور.
سپس امام(ع) خاک بالا و پایين و پشت سر را بویيدند و فرمودند: مأمون اراده خواهد کرد قبر پدرش را قبله‌ی‏ قبر من قرار دهد، سنگ بزرگي آشکار شود که هر چه کلنک در خراسان است اگر جمع نمايند براي کندن آن، ممکن نشود».

به گفته‌ی مورخان، مأمون خیلی دلش می‏خواست که‏ حضرت رضا(ع) را در پایین پای پدرش هارون دفن کند که طبق آنچه گفته شد و در احادیث آمده، اتفاقات خارق‌‏العاده‏ای رخ داد که مجبور شدند حضرت‏ را در بالای سر هارون دفن کنند.

آن‌هایی که به زیارت امام هشتم نایل شده‌اند، می‌دانند که جای «بالا سر» حضرت تنگ‌تر است؛ چرا که قبر امام رضا(ع) در وسط مضجع قرار نگرفته است و آنجا محل دفن هارون‌الرشید می‌باشد.

براساس روایات تاریخی، امام رضا(ع) بعد از قبول ولایتعهدی مأمون و ورود به خراسان، به مرو مركز خلافت رفت.

مقام ولایتعهدى مأمون كه با شعار «الرضا من آل محمد» صورت گرفت، به طور رسمى در ماه رمضان سال 201 هجرى قمرى اعلام شد. اما این ولایتعهدی طولی نكشید و مأمون بعد از كشتن وزیر خود در سرخس، امام رضا(ع) را به روایتی در سرخس و به روایتی در توس با انگور زهرآلود، مسموم و به شهادت رساند و دستور داد پیكر مطهر ایشان را در قریه‌ی سناباد توس در «دارلاماره حمید بن قحطبه طایی» به خاك بسپارند.

دارالاماره و یا باغ حمید بن قحطبه طایی، در دهكده‌ی سناباد، دژ نظامی بوده كه تاریخ ساخت آن به قبل از اسلام می‌رسید. با مرگ هارون و دفن وی در این محل، دارالاماره به بقعه‌ی هارونیه شهرت یافته بود.

مأمون برای تبرئه‌ی خود از اتهام به شهادت رساندن امام(ع) فرمان داد تا پیکر حضرت رضا(ع) را در بقعه‌ی هارونیه، نزدیك قبر پدرش به خاک بسپارند.

مورخین معتقدند اصل بنای داخلی تالار دارالاماره، معبد(آتشكده) بوده است كه پس از دفن هارون به دستور مأمون تخریب و به سبك معماری خراسان و به صورت چهار دیواری ساده با گنبدی کم‌خیز احداث شد.

این مكان بعد از دفن امام رضا(ع) از سوی شیعیان و علویانی كه تعداد آن‌ها در میان خراسانیان كم نبود، به مشهدالرضا تغییر نام یافت.

همین علویان بعد از به قدرت رسیدن آل بویه اقدام به ساخت مقبره‌ای برای حضرت امام رضا(ع) نمودند.

نخستین سنگ مضجع منوّر امام(ع) كه هم‌اكنون در موزه‌ی مركزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، سنگ مرمری با ابعاد30 در 40 سانتیمتر می‌باشد.

روی این سنگ که از قرن پنجم هجری بر مرقد آن حضرت قرار گرفت، عباراتی مشتمل بر آیه‌ی قرآن و اسامی پیشوایان معصوم به خط كوفی نوشته شده است.

به مرور زمان سنگ مرقد ارتفاع و حجم یافت و در دوره‌های بعدی مكعبی به شكل صندوق با حجم و ارتفاع بیشتری ساخته شد و بر فراز مرقد شریف قرار گرفت.

نخستین بنایی كه گرداگرد مرقد مطهر امام رضا(ع) ساخته شد، به دوره‌ی سامانیان و حكومت آن‌ها در خراسان بر می‌گردد.

بر اساس گفته‌ی برخی از مورخین نظیر «ابن اثیر» در الكامل، سلطان محمود غزنوی عمارت مشهد طوس را كه مرقد علی بن موسی الرضا(ع) و رشید در آن است، پس از تخریبی كه پدرش سبكتكین غزنوی در قبه به وجود آورد، از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد نهاد.

گنبد این بنا در دوره‌ی سلجوقیان نصب شد اما در اوایل قرن هفتم هجری قمری، دوران سلطنت سلطان محمد خوارزمشاه، بار دیگر حرم مطهر با كاشی‌های ممتاز، معروف به كاشی سنجری تزئین یافت.

دوران تیموریان یكی از دوره‌هایی بود كه تغییرات زیادی در حرم امام رضا(ع) به وجود آمد و تعداد زیادی از بناهای گرداگرد آن ساخته شد.

بخش مهمی از این بناها در دوران «شاهرخ» و به همت «امیر علیشیر نوایی»، وزیر وی ساخته شد.

از آثار مهم این دوره می‌توان به مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاریخی «دارالحفاظ»، «دارالسیاده» و «مدرسه پریزاد» اشاره کرد.

دوران صفویه با توجه به استقرار حكومت شیعیان و ارادتی كه شاهان این سلسله به ائمه داشتند، یكی از دوره‌‌هایی بود كه حرم مطهر رونق پیدا كرد.

شاه طهماسب صفوی در سال 932 ه.ق دستور داد تا گنبد را با طلا بپوشاندند و علاوه بر این، ایوان امیر علیشیر و گلدسته‌ی كنار گنبد را نیز طلاكاری كرد.

اما مهم‌ترین تغییری كه در حرم مطهر امام رضا(ع) روی داد، معماری شیخ بهایی است.
پس از این‌كه در سال 997 ه.ق «عبدالمؤمن خان ازبك» اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوی و طلاهای گنبد منور كرد، شاه عباس اول در سفری كه به مشهد آمد، مجدداً گنبد را طلاكاری كرد و این كار در سال 1016ه.ق پایان یافت.

علاوه بر آن، شاه سلیمان صفوی به تعمیر رواق دارالسیاده و طلاكاری مجدد گنبد كه در اثر زلزله‌ی سال 1084ه.ق آسیب دیده و فروریخته بود، اقدام كرد.

رواق‌های توحیدخانه، گنبد الله‌وردی خان و گنبد حاتم خانی نیز از آثار عهد صفویه است.

از دوره‌ی صفویه به بعد حرم امام رضا(ع) علاوه بر تزئیناتی كه سلسله‌های مختلف بر آن افزودند، گسترش یافت.

دومین ضریح در سال 1160ه.ق و به دستور شاهرخ، نوه‌ی نادر که معروف به ضریح نگین‌نشان بود، ساخته و وقف مرقد مطهر شد.

در عصر پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار به دستور وی ضریحی فولادی و ساده ساخته شده و روی ضریح دوم(ضریح نگین نشان) نصب شد که این ضریح نیز تعویض شد.

ضریح چهارم به ضریح ملمع «طلا و نقره» و ضریح «شیر و شكر» معروف بود و ضریح پنجم نیز پس از آن ساخته و نصب شد.

افزودن چند صحن به صحن‌های اصلی حرم امام رضا(ع)، راه‌اندازی و تجهیز مجهزترین كتابخانه‌ی ایران، راه‌اندازی موزه و سایر سیستم‌های رفاهی به زائران از جمله اقداماتی است که در دوره‌ی پهلوی در حرم مطهر رضوی انجام شده است.