به گزارش مشرق، اینکه چطور نوشتن این سوژه را شروع کردم، شاید یک اتفاق بود. در حال جست‌وجوهای اینترنتی به دنبال سوژه‌ای بودم که ناگهان به آگهی‌ای برخوردم که نوشته بود: «فروش باگاس با قیمت مناسب. باگاس الان در دنیا توانسته است جایگزین خیلی از چیزها بشود. اگر برای خوراک دام یا مصارف دیگر باگاس می‌خواهید، از ما بخرید.» کنجکاو شدم و تماس گرفتم. مرد مسنی تلفن را جواب داد و گفتم می‌خواهم بدانم، باگاس را به چه کسانی می‌فروشید؟

گفت: «خریداری؟»
دیدم نمی‌شود گفت که خبرنگارم، توضیح دادنش طول می‌کشد، برای همین خودم را جای خریدار جا زدم و گفتم: «بله خریدارم.»
گفت: «تلفنی معامله نمی‌کنم.» گفتم: «شما قیمت را بگو تا حضوری بیایم. باید بدانم باگاس را به چه قیمتی می‌فروشی.» کمی مکث کرد و بعد با هم لهجه جنوبی گفت: «ببینید، باید بدانم برای چه کاری می‌خواهی. معمولاً برای کود دامی استفاده می‌کنند که خب قیمتش به نسبت مصارف دیگر ارزان‌تر است. می‌گن برای کاغذ و چیزهای دیگه هم استفاده می‌شه. اما من معمولاً برای خوراک دام به کشاورزها می‌فروشم. شما برای همین کار می‌خواهی دیگه؟»
گفتم: «بله. فقط زیاد باید باشه. قیمتش چقدره؟»
«ببین خانم، باگاس را تنی می‌فروشیم. تنی ۳۰ تا ۴۰ هزار تومان.»
گفتم: «اگر بخوام مستقیم از خود کارخونه بگیرم، چی؟»
سریع واکنش نشان داد و گفت: «ببین معامله‌مون نمی‌شه‌ها. چرا می‌خوای اذیت کنی. منم از کارخونه می‌گیرم و به شما می‌فروشم.»
دیگر نمی‌شد سوال پرسید چون ممکن بود بفهمد. برای همین گفتم خبر می‌دهم که باگاس را می‌خواهم یا نه و بعد حضوری برای خرید می‌آییم.

باگاس چیست؟

حالا شاید خیلی‌ها ندانند که اصلاً «باگاس» چه چیزی است؟ باگاس تفاله نیشکر است که ۳۴ درصد وزن ساقه نیشکر را تشکیل می‌دهد و در جهان به‌عنوان کالایی مهم در صنعت کاغذسازی استفاده می‌شود، از این ماده می‌توان فرآورده‌هایی همچون نئوپان، MDF، خوراک دام، الکل و نیز می‌توان از باگاس به‌عنوان سوخت تولید بخار، استفاده از باگاس فشرده به‌عنوان جایگزین هیزم، تولید برق، زغال، گاز متان، گاز خانگی، متانول و خمیرکاغذ استفاده کرد. با توجه به مزارع وسیع نیشکر در استان خوزستان و کمبود چوب در کشور، باگاس مناسب‌ترین جانشین برای چوب است. حالا دیگر حتماً متوجه شدید، باگاس به چه دردی می‌خورد. الان با توجه به مشکلی که در حوزه کاغذ داریم، باگاس می‌تواند مشکلات‌مان را برطرف کند تا کارخانه‌های کاغذ سرپا بمانند و کاغذ مورد نیازشان را بدون اینکه درختی قطع شود، استخراج کنند. اما اتفافات زیادی در این میان می‌افتد و باعث می‌شود باگاس به آنچه که باید، تبدیل نشود و به مصرف کاغذی نرسد.

آتشی که به جان باگاس انداختیم

باگاسی که از تفاله نیشکر به دست می‌آید، قابل اشتعال است. برای همین تا ۱۰ سال پیش به دلیل نبود زیرساخت‌های لازم و نداشتن اطلاع از اینکه چه اتفاقی می‌تواند در فرآیند تولید باگاس در مصارف دیگر بیفتد، باگاس تولید شده در کارخانه‌های نیشکر، در بیابان‌های اطراف کارخانه‌ها آتش زده می‌شد. به‌طور مثال سه کارخانه تولید نیشکر امام خمینی (ره)، دعبل خزاعی و امیرکبیر در سال ۱۳۸۲ بیش از یک میلیون تن باگاس تولید کرد که با هزینه‌ای بالغ بر دو میلیارد تومان باگاس‌ها جمع‌آوری و در بیابان‌های اطراف کارخانه‌ها دفع شد.

چند کارخانه نیشکر داریم؟

در شرایطی که گفته می‌شود، تولید در کشور گرفتار رکود شده است، مگر چه تعداد کارخانه نیشکر در کشور فعال هستند؟ به گفته یکی از مسئولان وزارت جهاد کشاورزی، در حال حاضر ۳۵ کارخانه تولید نیشکر داریم، که حدود ۲۸ کارخانه فعال هستند و بیشترین سطح زیرکشت مزارع این محصول در استان خوزستان با ۴۰ هزار و ۵۰۰ هکتار بوده است که این نیشکر برای تبدیل به شکر به کارخانه‌های نیشکر می‌رود و بعد هم به محصولات جانبی تبدیل می‌شود. برای اینکه بدانیم چه اتفاقی در فرآیند تولید نیشکر برای باگاس می‌افتد به سراغ سه کارخانه فعال در جنوب کشور رفتیم و با کسانی که در این کارخانه‌ها فعالیت داشتند و کار می‌کردند درباره روند تولید باگاس، خریدارها و قیمت‌شان گفت‌وگویی را انجام دادیم. ببینید چه اتفاقی برای این ماده ارزشمند در کارخانه‌هایشان می‌افتد؟

شرکت کشت و صنعت نیشکر دهخدا

شرکت کشت و صنعت نیشکر دهخدا در راستای سیاست‌های کلان اقتصادی و اجتماعی کشور و به‌منظور تامین بخشی از نیازهای جامعه و خصوصاً منطقه به مواد غذایی و سایر مواد استحصالی از نیشکر و ایجاد اشتغال و تولید با سرمایه‌گذاری بانک‌های صادرات و ملی ایران راه‌اندازی شد. خالص اراضی این کشت و صنعت ۱۱ هزار و ۳۶۹ هکتار است و محصولات تولیدی اصلی و فرعی و ظرفیت اسمی تولید آنها در این کشت و صنعت عبارت است از: سالانه ۱,۰۰۰,۰۰۰ تن نیشکر و ۱۰۰,۰۰۰ تن شکر خام و ۱۷۵,۰۰۰ تن شکر سفید و ۳۵,۰۰۰ تن ملاس و ۳۴۰,۰۰۰ تن باگاس.
دکتر سعودی معاون کشاورزی این کارخانه است که در یادداشتی که برای «فرهیختگان» ارسال کرده است، در مورد این موضوع و اینکه چه اتفاقی در این کارخانه برای باگاس تولید شده می‌افتد، توضیح داده است: «محصولات جانبی نیشکر بسیارمتنوع است، محصولاتی همچون کاغذ، دستمال کاغذی، خوراک دام، الکل یاسوخت زیستی، چسب، صابون و… . در دنیا هدف از کشت نیشکر محصولات جانبی آن بوده و تولید قند هم از آن انجام می‌شود. در حال حاضر از باگاس تولیدی برای مصارف دامی هم به صورت مستقیم برای تغذیه گاومیش‌ها و هم به صورت کنسانتره و فشرده شده برای تغذیه به گاو و گوسفند، به‌عنوان مواد اولیه برای تولید کمپوست که کود آلی جهت تقویت و اصلاح خاک، به‌عنوان مواد اولیه کاغذسازی و تخته فشرده MDFو دستمال کاغذی استفاده می‌شود. حدودأ ۳۰ یا ۳۲ درصد از کل نیشکر تولیدی به باگاس تبدیل می‌شود. قیمت خرید باگاس با توجه به فاکتورهای عرضه و تقاضا متفاوت است. در حال حاضر بیشتر فروش این محصول برای خوراک دام است که روستاییان اطراف کارخانه آن را به ازای هرکیلوگرم ۱۰ تا ۱۲ تومان خریداری می‌کنند.

شرکت کشت و صنعت نیشکر هفت‌تپه

این شرکت به‌منظور تسطیح اراضی و ایجاد و نگهداری راه‌های ارتباطی داخل حوزه عمل شرکت، احیای اراضی و کشت و برداشت نیشکر، توسعه و ایجاد صنایع وابسته جهت تصفیه نیشکر و تبدیل مواد زائد نیشکر به فرآورده‌های قابل مصرف در سال ۱۳۳۸ کار خود را آغاز کرد و اولین دوره بهره‌برداری در آذرماه سال ۱۳۴۰ از سطحی معادل ۲میلیون و ۲۰۰ هکتار و تولید حدود ۱۲ میلیون و ۶۰۰ تن شکر شروع شد. هم‌اکنون این شرکت در مساحتی بالغ بر ۷۲۰۰ هکتار برداشت محصول و ۳۰۹۰ هکتار کشت جدید مشغول به کار است و تولید آن در سال ۹۰-۸۹ متجاوز از ۶۰ هزار تن است. شرکت کشت و صنعت نیشکر هفت تپه قدیمی‌ترین واحد تولید شکر از نیشکر در کشور است و با توجه به قدمت آن و به‌منظور افزایش تولید و بهره‌وری نیاز به نوسازی و بازسازی در بخش‌های مختلف آن احساس می‌شد که این اتفاق صورت گرفت و نوسازی انجام شد. برای اینکه از میزان تولیدی باگاس این کارخانه بدانیم به سراغ مرادی، مسئول فروش باگاس در این کارخانه رفتیم و او درباره تولید باگاس توضیحاتی را ارائه داد: «باگاس ما معمولاً برای خوراک دام، کود کمپوست، کود دامی و کاغذ هم استفاده می‌شود. زیرمجموعه خودمان یک کارخانه کاغذ داریم و باگاس مصرفی‌شان برای تولید کاغذ را هم از ما می‌خرند. جدیداً از این مواد برای نئوپان هم استفاده می‌کنند. تولید باگاس ما بستگی به نیشکری دارد که وارد چرخه تولید می‌شود. الان خروجی ۲۰ هزار تنی شکر حدود ۹۰ هزار تن باگاس برای ما دارد. البته همه اینها به تولید و برداشت نیشکر بستگی دارد. مقداری از نیشکر به شکر و مقداری به ملات و بقیه آن هم به باگاس تبدیل می‌شود. از این ۹۰ هزار تن هم تقریباً بیش از نیمی از آن برای کارخانه کاغذ می‌رود و بقیه برای خوراک دامی استفاده می‌شود.»

شرکت کشت و صنعت کارون

شرکت کشت و صنعت کارون، طرح اولیه‌اش برای ساخت و شکل‌گیری در سال ۱۳۵۰ انجام می‌شود و درنهایت در سال ۱۳۵۲ شرکت کشت و صنعت کارون (سهامی خاص) فعالیت خود را آغاز می‌کند. سال ۱۳۵۸، شکستگی سد گتوند، آسیب‌های جدی به اراضی این کارخانه وارد کرد. در سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷، با شروع جنگ تحمیلی این کارخانه از نزدیک در معرض آثار وسیع جنگ قرار گرفت. صرف‌نظر از چند مورد بمباران، تبعات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جنگ، فعالیت شرکت را به صورت عمیق و همه‌جانبه تحت تاثیر قرار داد. در سال ۱۳۸۳، تولید حدود ۱۷۰ هزار تن شکر و ثبت رکورد تولید شکر در کشور را داشت.

مهندس اندیشه که در بخش آزمایشگاه این کارخانه فعالیت می‌کند، درباره باگاس تولید شده در این کارخانه گفت: «باگاس تولید شده بستگی به نیشکری دارد که وارد کارخانه می‌شود. در سال ۹۷ حدود ۵۴۰ هزار تن باگاس در کارون تولید شده است. البته بستگی به سطح زیر کشت‌مان دارد، هر چه بیشتر نیشکر وارد کارخانه شود، باگاس بیشتری هم تولید می‌شود. این باگاس هم برای خوراک دام هم کود دامی و هم کاغذ استفاده می‌شود. البته در نئوپان هم جدیداً از باگاس استفاده می‌کنند. برای روغن ماشین و البته الکل که فرآیندش سخت است و در ایران انجام نمی‌شود هم همین‌طور. بیشترین خرید باگاس برای کاغذ است. باگاس کیلویی ۲۰ تومان است و یک تن آن حدود ۲۰ هزار تومان می‌شود. البته شاید کمی افزایش قیمت داشته باشد.»

کارخانه‌های کاغذ از باگاس استفاده می‌کنند؟

شرکت چوب و کاغذ مازندران که در شمال کشور واقع شده است، از چوب برای تولید کاغذ استفاده می‌کند، البته این کارخانه مشهور به این بود که کاغذ روزنامه می‌زند اما به گفته مسئولان این کارخانه، حدود یک سال است که تولیدات این شرکت برای کاغذ روزنامه هم به صفر رسیده و متوقف شده است، چون کاغذ تولیدی‌شان را نمی‌توانستند به فروش برسانند.

از کارخانه کاغذ مازندران که بگذریم به کارخانه کاغذ پارس می‌رسیم که کاغذ بیشتری تولید می‌کند و در عرصه‌های مختلف فعال است. گروه صنایع کاغذ پارس سال ۱۳۴۶ در شمال خوزستان با هدف استفاده از باگاسِ تولید شده در کارخانه نیشکر هفت تپه تاسیس شد و در سال ۱۳۴۹ به بهره‌برداری رسید. این کارخانه پس از راه‌اندازی تا مدت‌ها تنها تامین‌کننده کاغذ چاپ و کاغذ تحریر داخل کشور بود اما به دلیل صدمات وارده در طی دوران دفاع مقدس و عدم نوسازی و بازسازی در زمان تصدی بخش دولتی، در معرض تعطیلی همیشگی قرار گرفت و وضعیت آن در سال‌های منتهی به ۱۳۹۱ به کمتر از ۲۰ درصد ظرفیت اسمی رسید. مهرماه سال ۱۳۹۲ فصل جدیدی در کارخانه کاغذ پارس آغاز شد. سهام این شرکت به بخش خصوصی و شخصی به اسم محمدجواد مقدم واگذار شد و سلسله اقدامات برای بازسازی و نوسازی ماشین‌آلات، فرآیندها و منابع انسانی آغاز شد و طی دو سال فعالیت شبانه‌روزی کاغذ پارس به رکورد تولید عمر خود دست یافت؛ همچنین بازارهای صادراتی را نشانه گرفت و سبد محصولات خود را متنوع کرد.

کارخانه بعدی کارخانه کاغذ کارون است که فعالیت‌هایش در حال حاضر متوقف شده و مشکلات زیادی دارد. ابتدا نام این کارخانه کاغذ کارون بود که سال ۹۲ اموال منقول و غیرمنقول آن طی یک مزایده از سوی شرکت آتیه دماوند واگذار شد و مجموعه‌ای به نام گلریز صنعت شوشتر تاسیس شد. این مجموعه بزرگ‌ترین مجموعه تولید خمیر از باگاس در ایران است که ظرفیت ۸۵ هزار تنی خمیر برای تولید کاغذ تحریر و چاپ را دارد اما تا امروز فعالیتی نداشته است چون در گیرودار مسائل حقوقی افتاده است. پس عملاً باگاس هم در این کارخانه استفاده خاصی نمی‌شود.

خمیر کاغذ صادر می‌شود!

باگاس به خودی‌خود نمی‌تواند صادر شود چون قابلیت اشتعال دارد، اما اگر به تولیدات دیگر تبدیل شود می‌توان خیلی راحت آن را صادر کرد. فکر کنید که مثلاً به خمیر کاغذ تبدیل شود و بعد به راحتی و با یک قیمت خوب آن را صادر کنند. این اتفاق هم می‌افتد. کاغذ داخلی را قبلاً به دلیل اینکه کیفیت خوبی نداشت نمی‌خریدند، برای همین کارخانه‌های کاغذ ترجیح می‌دادند که این خمیر را به جای اینکه به کاغذ تبدیل کنند به فروش برسانند و اتفاقاً خریداران خوبی در خارج از کشور هم دارد. چون الان همه دنیا به این سمت می‌روند که از باگاس استفاده کنند و همین خمیر کاغذ استخراج شده از باگاس، کلی به آنها کمک می‌کند.

ماجرای کاغذ به کجا خواهد رسید؟

آماری اوایل سال ۹۷ اعلام شد مبنی‌بر اینکه نیاز سالانه کشور به کاغذ حدود دو میلیون تن است که ۳۵۰ هزار تن کاغذ تحریر، ۱۰۰ هزار تن کاغذ روزنامه و ۷۰۰ هزار تن کاغذ بسته‌بندی مورد نیاز ماست. طبق آخرین اعلام رسمی، آمار تولید سالانه تفاله نیشکر یا همان باگاس دو و نیم میلیون تن در سال است. نسبت تولید کاغذ به باگاس هم سه به یک و در بدبینانه‌ترین حالت پنج‌به یک است؛ یعنی حداقل می‌توان ۵۰۰ هزار تن کاغذ از طریق مواد اولیه باگاس در داخل تولید کنیم. با نگاهی به این آمار می‌توان گفت کاغذ تولید شده از باگاس، می‌تواند نیاز کاغذ تحریر و کاغذ روزنامه داخل را تامین کند. اما مساله این است که چنین اتفاقی نمی‌افتد؛ چون اراده‌ای پشت آن نیست و برخی از مسئولان همه چاره مشکل کاغذ را در واردات می‌بینند.
در یک سال اخیر کمبود کاغذ، مشکلات زیادی را برای حوزه نشر و مطبوعات به وجود آورده است.

کاغذبندی ۵۲۰ هزار تومان مساله کمی نیست. شما فکر کنید که یک ناشر چقدر باید خرج کند تا کاغذ بخرد و بعد آن را به کتاب تبدیل کند، یا روزنامه‌ها تعطیل می‌شوند یا اینکه صفحات‌شان را کم می‌کنند. موضوع کاغذ، موضوع مهمی است، آنقدر مهم که مقام معظم رهبری در بازدید از نمایشگاه کتاب به وزیر ارشاد درباره حل مساله کاغذ تذکر دادند. ضمن اینکه ایشان هم درباره تولید داخل و حل مشکلات کارخانه‌های کاغذ داخلی تذکر داده بودند. با وجود حجم زیادی از تولیدات باگاس نیشکر به‌عنوان مواد اولیه تولید کاغذ و همچنین وجود کارخانه‌هایی که می‌توانند به سمت تولید کاغذ از این محصول بروند، اما باز هم شاهد این هستیم که مسئولان ترجیح می‌دهند سراغ واردات کاغذ بروند. همین گزارش و همین باگاس تولیدی در کارخانه‌های داخل نشان می‌دهد که می‌شود این کار را انجام داد کما اینکه دو کشور آمریکا و پرو از باگاس برای تولید کاغذ استفاده می‌کنند. از طرف دیگر فکرکنید که هزینه تولید یک تن خمیر کاغذ از چوب جنگلی حدوداً ۱۲۰ هزار تومان و از باگاس حدود ۱۴ هزار تومان است. همه اینها را کنار هم بگذارید و با یک حساب و کتاب ساده می‌توان فهمید که باگاس محصول ارزشمندی است که تولیدکنندگان کاغذ از آن غافل بودند. باگاس شاید اسمش سخت باشد اما هم ارزان است هم در دسترس. باگاس همین تفاله نیشکر خودمان است.

* هزینه هر تن خمیر کاغذ از تنه درختان معادل ۱۲۰ هزار تومان است و این هزینه در قبال هر تن باگاس حاصل تفاله نیشکر ۱۴ هزار تومان است. هر تن باگاس، قابل تبدیل به ۴.۵ تن خمیر کاغذ سفید است.

* آمار تولید سالانه باگاس ۲.۵ میلیون تن در سال است نسبت تولید کاغذ به باگاس هم سه به یک و در بدبینانه‌ترین حالت پنج به یک است؛ یعنی حداقل می‌توان ۵۰۰ هزار تن کاغذ از باگاس تولید کرد.

* هر بند کاغذ ۵۰۰ برگ کاغذ می‌دهد. از هر درخت، ۱۷ بند کاغذ A4 یا ۸۵۰۰ برگ کاغذ استخراج می‌شود. ۳۵۰ هزار تن کاغذ تحریر و ۱۰۰ هزار تن کاغذ روزنامه برای مصرف سالیانه احتیاج داریم.

*روزنامه فرهیختگان