سرویس سیاست مشرق - برنامه «سلام صبح بخیر» که از شبکه سه سیما پخش می‌شود، روز گذشته ۱۱ تیرماه ۹۸، اقدام به انتشار گزارش کوتاهی درباره موضوع دور زدن تحریم‌های نفتی آمریکا کرد. این گزارش به علت آن‌چه که برخی رسانه‌ها «افشای مسیرهای ایران برای دور زدن تحریم‌های نفتی» تلقی کردند مورد انتقاد قرار گرفت و حتی متهم به اقدام علیه امنیت ملی کشور شد. شماری از رسانه‌های یک جریان خاص به این اتهام دامن زدند و از جمله سایت «جماران» با تیتر «اقدام عجیب و سؤال‌برانگیز شبکه سه در معرفی خریداران نفت ایران [۱] » و به دنبال آن «خبرگزاری دانشجویان ایران» (ایسنا)، با تیتر «اقدام عجیب صداوسیما علیه منافع ملی [۲] » به انتقاد از صداوسیما پرداختند. کار تا جایی پیش رفت که حتی «آمدنیوز» هم با هدف سوار شدن بر این موج، در کانال تلگرامی خود این اتفاق را تلویحاً به «جاسوسان آمریکا و اسرائیل» نسبت داد [۳] . البته روابط عمومی برنامه «سلام صبح بخیر» متعاقباً با صدور بیانیه‌ای در این‌باره ادعاها درباره افشای اسرار امنیت ملی توسط این برنامه را رد کرد [۴] ، اما کلیت ماجرا چه بود؟ ابتدا گزارش مورد بحث را در فیلم زیر ببینید.

آیا این اطلاعات دست‌اول است؟

برنامه «سلام صبح بخیر» با هدف اثبات این‌که آمریکایی‌ها در هدف خود مبنی بر «صفر کردن صادرات نفت ایران» موفق نخواهند شد، اقدام به معرفی یکی از مواردی کرده است که در آن چین بنا به برخی تخمین‌ها فقط در قالب یک محموله، معادل یک میلیون بشکه نفت را به‌رغم اِعمال تحریم‌های آمریکا، در یکی از بنادر خود از ایران تحویل گرفته است. در نگاه اول به نظر می‌آید این اطلاعات می‌تواند محرمانه باشد، اما آیا اطلاعات برنامه «سلام صبح بخیر» که مجری برنامه می‌گوید توسط «گروه تحقیق برنامه با همکاری یک تیم خبری» جمع‌آوری شده، دست‌اول است؟ به عبارت دیگر، آیا خبر تحویل یک محموله نفتی به چین، ارزیابی حجم این محموله و مهم‌تر از همه، مسیری که نفتکش حامل این محموله تا بندر چین طی کرده توسط صداوسیمای ایران به دست آمده‌اند؟ اگر این‌گونه باشد، قطعاً «سلام صبح بخیر» با انتشار این اطلاعات مرتکب یک اشتباه بزرگ و چه‌بسا جرم علیه امنیت ملی کشور شده است.

گزارش فایننشال‌تایمز که به نظر می‌رسد منبع اصلی گزارش صداوسیما بوده است (+)

اما چنان‌که هم بیانیه روابط عمومی برنامه «سلام صبح بخیر» و هم یک جست‌وجوی ساده در اینترنت نشان می‌دهد، گزارش منتشرشده در برنامه صبحگاهی شبکه سه، یک «عملیات اطلاعاتی» نبوده بلکه یک «گردآوری اطلاعاتی» به سبک عادی رسانه‌ای بوده است، چراکه منبع این گزارش، به وضوح روزنامه انگلیسی «فایننشال‌تایمز» است که حدود یک هفته پیش طی گزارشی تحت عنوان «نقض تحریم‌های آمریکا توسط چین با دریافت نفت از ایران [۵] » به موضوع همین محموله نفتی پرداخته بود. این گزارش نه تنها تصویر ماهواره‌ای نفتکش در بندر چین، بلکه اطلاعات کاملی را درباره مبدأ و مقصد، تاریخ حرکت و پهلوگیری، و برخی جزئیات بیش‌تر درباره این نفتکش را منتشر کرده است که طبیعتاً هیچ‌یک از این اطلاعات مورد تأیید مشرق نیست.

فایننشال‌تایمز نفتکش مذکور را «سالینا [۶] » (که در برخی موارد، به اشتباه «سارینا» هم ذکر شده) متعلق به «شرکت ملی نفتکش ایران» و دارای ظرفیت تقریبی یک میلیون بشکه معرفی می‌کند و مدعی است که این نفتکش حدوداً ۲۸ می سال جاری میلادی، یعنی چند هفته پس از لغو معافیت‌های اعطایی آمریکا به خریداران بزرگ نفت ایران از جمله چین، در بندر خارگ اقدام به بارگیری نفت کرده و سپس به عنوان اولین نفتکش ایرانی پس از بازگشت کامل تحریم‌های نفتی راهی مقصد خود یعنی بندر «جیان‌ژو» (یا «جیان‌جو» یا «جین‌ژو») شده است. این روزنامه انگلیسی همچنین ادعا می‌کند سالینا ۲۰ ژوئن در بند چینی پهلو گرفته است. به علاوه، «سمیر مدنی» یکی از بنیانگذاران پایگاه اینترنتی «تانکرترکرز» ( TankerTrackers) که رفت‌وآمد نفتکش‌ها را با استفاده از اطلاعات ماهواره‌ای رصد می‌کند، حتی درباره محموله بزرگ‌تری هم به فایننشال‌تایمز توضیح داده است که مدنی مدعی است سوار بر یک ابَرنفتکش (سوپرتانکر) ایرانی دیگر با ظرفیت ۲ میلیون بشکه شده و قرار است به زودی در بندر «تیان‌جین» چین پهلو بگیرد.

تصویری که فایننشال‌تایمز منتشر کرده و مدعی است نفتکش «سالینا» را در بندر «جیان‌ژو» ی چین نشان می‌دهد (+)

مسئله مهم‌تر: «مسیر» دور زدن تحریم‌ها

چنان‌که گفته شد، موضوع دور زدن تحریم‌ها و اعزام نفتکش‌های ایرانی به چین به‌رغم تحریم‌های آمریکا موضوعی نیست که برنامه «سلام صبح بخیر» آن را «کشف» کرده باشد. علاوه بر فایننشال‌تایمز، خبرگزاری‌های دیگر هم تا کنون روش‌هایی را برای دور زدن تحریم‌های نفتی آمریکا به ایران نسبت داده‌اند. به عنوان نمونه، سال گذشته میلادی مجله آمریکایی «فوربز» مدعی شده بود ایران صادرات نفتش را مخفی می‌کند (جزئیات بیش‌تر). یا روزنامه صهیونیستی «تایمز اسرائیل» ادعا کرده بود که ایران و روسیه به توافقی محرمانه رسیده‌اند که به موجب آن، روسیه نفت ایران را به نام نفت خودش به دنیا خواهد فروخت (جزئیات بیش‌تر). موارد دیگر از این دست نیز بی‌شمارند.

تصویری که پیش از این مجله «فوربز» مدعی شده بود نفتکش پانامایی «یوفوسان» را پیش یا پس از بار زدن محموله نفتی از ایران به صورت مخفیانه نشان می‌دهد (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› فوربز: ایران صادرات نفتش را مخفی می‌کند

›› توافق محرمانه ایران با روسیه برای صادرات نفت؟

با این حال، با توجه به این‌که «همه بی‌گناه هستند مگر آن‌که خلافش ثابت شود»، باید خبرگزاری‌های منتقد به شبکه سوم صداوسیما را دغدغه‌مند دانست و با دید خوش‌بینانه به ماجرای انتقادها از برنامه «سلام صبح بخیر» نگاه کرد. در این صورت، می‌توان حدس زد موضوع مهم‌تری که حساسیت این رسانه‌ها را برانگیخته، تصویری است که در گزارش صداوسیما مشخصاً از «مسیر» حرکت نفتکش سالینا از دریای عمان تا بندر چین ارائه شده است. تصویری که در این‌جا مدنظر است و به نظر می‌آید از وب‌سایت تانکرترکرز گرفته شده (درباره این وب‌سایت در ادامه بیش‌تر خواهید خواند) همین تصویری است که از فیلم استخراج شده و در زیر آن را مشاهده می‌کنید.

تصویری که به نظر می‌آید از وبسایت «تانکرترکرز» گرفته شده و این وبسایت مدعی است مسیر «سالینا» از ایران تا چین را نشان می‌دهد (+)

درباره این تصویر نیز دست‌کم دو نکته حائز اهمیت است. بر خلاف تصور اولیه، مهم‌ترین نکته در این تصویر، خطوطی نیست که از مسیر حرکت سالینا ترسیم شده‌اند، بلکه خط مستقیمی است که در تصویر با علامت قرمز مشخص شده است. اما این خط چیست؟ برای توضیح اهمیت این خط باید به گزارش جدید روزنامه آمریکایی نیویورک‌تایمز استناد کنیم همین چند ساعت پیش منتشر شد. اگرچه برخی رسانه‌های دیگر هم مدعی شده‌اند که نفتکش‌های حامل نفت ایران تلاش می‌کنند تا پهلوگرفتن در بنادر ایران برای بارگیری نفت را مخفی کنند (جزئیات بیش‌تر)، اما نیویورک‌تایمز در گزارشی ویژه تحت عنوان «کشتی‌ها برای دور زدن تحریم‌های ضدایرانی، در روز روشن غیب می‌شوند [۷] » مفصلاً به این موضوع پرداخته است. به ادعای این روزنامه، ماجرا از این قرار است که نفتکش‌ها برای جلوگیری از شناسایی و متهم شدن به نقض تحریم‌های آمریکا، وقتی می‌خواهند وارد بنادر ایران شوند و نفت این کشور را بارگیری کنند، اقدام به خاموش کردن فرستنده‌های خود می‌کنند تا دولت آمریکا با استفاده از اطلاعات ماهواره‌ای و موقعیتیِ فرستنده‌های آن‌ها متوجه نشود که نفت ایران را بارگیری کرده‌اند.

نیویورک تایمز با انتشار این تصویر ادعا می‌کند نفتکش «اس‌سی نپتون» با پرچم هنگ‌کنگ موقتاً فرستنده خود را در نزدیکی جزیره خارگ ایران روشن کرده و دوباره ناپدید شده است (+)

اکنون بیایید به همان خط مرموز برگردیم. این خط که با علامت قرمز مشخص است و بخشی از مسیر سالینا را نشان می‌دهد نمی‌تواند مسیر واقعی حرکت سالینا را نشان دهد، چراکه قطعاً این نفتکش از درون خشکی عبور نکرده است. با توجه به ادعای رسانه‌هایی مانند نیویورک‌تایمز به نظر می‌آید ابتدای این خط در دریای عمان، نقطه خاموش شدن فرستنده سالینا و انتهای آن در تنگه «مالاکا» در جنوب مالزی نقطه روشن شدن مجدد فرستنده این نفتکش را نشان بدهند. به عبارت دیگر، سالینا برای آن‌که در طول این مسیر به مشکلی برنخورد و ردپایی از خود به جای نگذارد، با فرستنده خاموش این مسیر را طی کرده است، اما نرم‌افزار ترسیم‌کننده مسیر حرکت سالینا که اطلاعات مربوط به مسیر دقیق حرکت این نفتکش را در اختیار نداشته، صرفاً این دو نقطه را با یک خط مستقیم به هم وصل کرده است.

کشتی‌ها و نفتکش‌ها برای جلوگیری از ردیابی توسط دولت‌هایی مانند آمریکا گاهی فرستنده‌های خود را خاموش می‌کنند (عکس تزئینی است) (+)

توضیح، این‌که سالینا یک کشتی ایرانی است و برای صادرات نفت ایران لزوماً نیازی به مخفی کردن خودش یا ردپایش ندارد، اما نیویورک‌تایمز درباره نفتکشی به نام «ساینو انرژی ۱» و «بیش از چهل نفتکش هم‌خانواده‌اش» هم توضیح می‌دهد که دست‌کم تا ماه آوریل سال ۲۰۱۹ متعلق به کمپانی «ساینوکِم» بوده‌اند؛ یک کمپانی دولتی چینی و یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان محصولات شیمیایی در دنیا. طبیعی است که این کمپانی که روابط عمیق و پیچیده‌ای با غول‌های آمریکایی مانند «بوئینگ» و «اکسان‌موبیل» دارد، مجبور است در عین واردات نفت از ایران، این مسئله را مخفی کند. به ادعای نیویورک‌تایمز، نفتکش‌های متعلق به این کمپانی از همان ترفند خاموش کردن فرستنده استفاده می‌کنند. این روزنامه آمریکایی در قالب تصاویر متحرک، مسیرهایی را نشان می‌دهد که مدعی است نفتکش‌ها در بخشی از آن‌ها دستگاه‌های فرستنده موقعیت خود را خاموش می‌کنند. جالب این‌جاست که سمیر مدنی، در همین‌باره با نیویورک‌تایمز نیز گفت‌وگو کرده است. (درباره مدنی در ادامه گزارش توضیح مختصری خواهیم داد.)

نیویورک تایمز مدعی است مسیر برخی از نفتکش‌های چینی را دنبال کرده و به این نتیجه رسیده که فرستنده‌های خود را خاموش می‌کنند (+)

نکته دیگر این‌که اطلاعات مرتبط با مسیر تردد کشتی‌ها و نفتکش‌ها در آب‌راه‌های بین‌المللی به هیچ عنوان موضوع محرمانه‌ای نیست و کمپانی‌های متعددی هستند که با استفاده از اطلاعات ارسالی توسط شناورهای مختلف، مسیر کشتی‌ها، نفتکش‌ها، و حتی قایق‌های کوچک‌تر را نیز به دقت تحت نظر دارند. تانکرترکرز، «مارین‌ترافیک» ( MarineTraffic) و «وسلزولیو» ( VesslesValue) تنها سه عدد از این پایگاه‌های اینترنتی هستند که اطلاعات باورنکردنی‌ای را درباره رفت‌وآمد کشتی‌های تجاری، تفریحی، نفتکش و غیره در اختیار شخص شما قرار می‌دهند. بخشی از این اطلاعات رایگان است، اما اگر می‌خواهید درباره موقعیت کنونی یک شناور، مسیری که طی روزها یا هفته‌های گذشته طی کرده، و حتی ظرفیت خالی احتمالی برای حمل بارِ شما به آن سوی کره زمین بیش‌تر بدانید، کافی است چند دلار پول خرج کنید و یک حساب ویژه از این سایت‌ها بخرید.

تصویری که وب‌سایت «مارین‌ترافیک» از نفتکش «سالینا» منتشر کرده است (در تصویر بزرگ‌تر نام نفتکش روی بدنه دیده می‌شود) (+)

گزارش عجیب رسانه‌های جریان خاص درباره گزارش «سالینا»

بنا بر آن‌چه که گفته شد، تحویل نفت ایران به چین یا موقعیت و مسیر حرکت نفتکش سالینا اطلاعاتی نیست که کسی برای به دست آوردن آن به زحمت بیفتد، چه برسد به دولت آمریکا که قطعاً نیازی به پرداخت پول به وب‌سایت‌های تجاری مختص جمع‌آوری چنین اطلاعاتی هم ندارد. اما آیا اقدام برنامه «سلام صبح بخیر» خالی از اشکال بود؟ برای پاسخ به این سؤال باید با شخصیت سمیر مدنی بیش‌تر آشنا شوید. مدنی یک فعال کویتی حوزه نفت و ساکن سوئد است [۸] که بنیانگذاری سایت تانکرترکرز را نتیجه علاقه شدید او به موضوع نفت و جایگاه آن در سیاست بین‌الملل می‌دانند [۹] . تانکرترکرز در حال حاضر یکی از شناخته‌شده‌ترین وب‌سایت‌های ردیابی نفتکش محسوب می‌شود و ادعای اخیر آن درباره مخفی‌کاری نفتکش سالینا تنها ادعای این کمپانی درباره «افشای رازورمزهای حمل‌ونقل دریایی نفت» نیست. این وب‌سایت سال گذشته نیز با ارائه تحلیلی دقیقاً مشابه تحلیلش درباره سالینا، مدعی شده بود که ترکیه با استفاده از همین ترفند نفت کردستان عراق را به رژیم صهیونیستی می‌فروشد [۱۰] .

سمیر مدنی یک فعال حوزه نفتی است که اصالتاً کویتی و ساکن استکهلم، پایتخت سوئد است (+)

یک نکته جالب دیگر، واکنش تانکرترکرز به گزارش سایت جماران درباره برنامه «سلام صبح بخیر» است. صفحه توئیتر تانکرترکرز ساعتی قبل با اشاره به گزارش جماران نوشت: «و یک خبر متفرقه [کنایه از اهمیت بالای خبر]: تحقیقات ما درباره صادرات نفتی مخفی ایران طی ماه می سر از تلویزیون ایران درآورد. عجب اسرار محرمانه دولتی‌ای [۱۱] .» چنان‌که گفته شد، ادعاها درباره پنهانکاری ایران در فروش نفت، ادعای جدیدی در رسانه‌های غربی نیست، اما به نظر می‌آید آن‌چه موجب واکنش ذوق‌زده تانکرترکرز شده، گزارش جماران و ادعای «افشای اسرار دولتی» بوده است. به عبارت دیگر، رسانه‌های منتقد به گزارش صداوسیما با دستپاچگی گِرا به دشمن داده‌اند، نه «سلام صبح بخیر» با ارائه یک گزارش رسانه‌ای. اما کار به همین‌جا هم ختم نمی‌شود. سایت جماران متأسفانه با بازتاب پیام توئیتری تانکرترکرز، عملاً بار دیگر در بازی این وب‌سایت (که اتفاقاً خود جماران آن را «یک سایت غیرموثق» توصیف می‌کند) ایفای نقش کرده است [۱۲] .

«عجب اسرار ملی‌ای!»؛ توئیت کنایه‌آمیز تانکرترکرز با استناد به گزارش جماران (+)

در نهایت باید گفت برنامه «سلام صبح بخیر» باید به این نکته اشاره می‌کرد که آن‌چه دارد ارائه می‌شود، برگرفته از گزارش‌های رسانه‌ای است و صحت‌وسقم آن جای بررسی دارد. در کنار نیت اصلی تهیه‌کنندگان این گزارش که با توجه به توضیحات اولیه مجری (بخشی از فیلم که عمدی یا غیرعمدی در گزارش جماران حذف شده است) ظاهراً برجسته کردن واقعیت ناتوانی آمریکا در حذف نفت ایران از بازار بین‌المللی بوده، رعایت جنبه احتیاط و ارائه توضیحی نظیر این‌که این «ممکن است» یکی از روش‌های متعدد ایران برای دور زدن تحریم‌ها باشد، ضرورت داشته است.

«کار جاسوسان آمریکا و اسرائیل است»؛ ذوق‌زدگی آمدنیوز از انتقادات به صداوسیما (+)

با این حال، آن‌چه در گزارش فوق تلاش شد شفاف‌سازی شود این واقعیت بود که گزارش «سلام صبح بخیر» موضوع پنهان و اطلاعات دارای طبقه‌بندی نبوده و بلکه در رسانه‌های مختلف داخلی و خارجی منتشر شده بود، اما اقدام عجیب‌تر رسانه‌های جریان خاص در انتقاد شدید از محتوای این گزارش در نوع خود «سؤال‌برانگیز» است، به خصوص با توجه به لحن تند گزارش دوم جماران در انتقاد از صداوسیما. نوشتن اشتباه برنامه «سلام صبح بخیر» به پای تضعیف منافع ملی مانند آن است که بگوییم چون سایت جماران روزنامه فایننشال‌تایمز را یک روزنامه آمریکایی (به جای انگلیسی) معرفی کرده [۱۳] ، پس حتماً قصد فریب افکار عمومی را داشته است. مسلماً گزارش صداوسیما به عنوان یک گزارش رسانه‌ای، مصداق «اقدام علیه منافع ملی» نیست… مگر آن‌که تعریف منافع ملی در سایت‌هایی مانند جماران و ایسنا با تعریف پذیرفته‌شده از منافع ملی متفاوت باشد؛ منافعی که امید بخشیدن به مردم درباره واقعیت‌های مقاومت در برابر تحریم‌های آمریکا یکی از آن‌هاست.

البته در این میان تکلیف کانال‌های مورد حمایت سرویس های بیگانه و افراد بدنام که هویتشان با انتشار اخبار کذب گره خورده است (مانند یاشار سلطانی) نیز در داغ کردن این جریان تخریبی برضد شبکه سوم سیما و مدیریت آن نیز روشن‌تر از آن است که نیاز به تحلیل و توضیح داشته باشد.