به گزارش مشرق، چند هزار سال تشنگی ایرانیان را بر آن داشت، به جست‌وجوی آب، زمین را حفر کنند. مقنی‌ها کفن‌پوش وصیت نوشتند و به عمق تاریکی رفتند تا آب را که روشنایی بود از دل حلقه‌های چاه بیرون بیاورند. وقتی آب جوشید از بالا و پایین، دل سیاه قنات روزنه امید شد. ایرانیان قنات ساختند و این دستاوردشان شاهکار مهندسی آب در جهان شد.
بیشتر بخوانید
در گودهای جنوب پایتخت چه می‌گذرد +عکس
چرا سیلاب‌های اخیر کنترل نشد؟
گوبلو معتقد است که قنات، ابتدا یک فن آبیاری نبوده، بلکه به طور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوری آب‌های زیرزمینی مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده است. تردیدی نیست که در گستره فرهنگی ایران، از معادن «مس» و احتمالاً «رویِ» موجود در کوه‌های زاگرس، در جریان هزاره دوم قبل از میلاد مسیح بهره‌برداری شده است.
ما در این گزارش سعی می‌کنیم باتکیه برمستندات موجود که زنگ خطر نابودی قناتها در ایران به صدا درآمده است و روز به روز تعدادی از آنها از انتفاع خارج می‌شوند. بر دلایل مشکلات قناتهای ایران، چگونگی ابداع قنات، معرفی مالکان قنات وحال روزبانکداری آب در ایران مروری داشته باشیم.
براساس تازه‌ترین آمار ارائه‌شده از سوی وزارت نیرو، درحال‌حاضر بیش از یک‌میلیون حلقه چاه آب شامل عمیق و نیمه‌عمیق در کشور وجود دارد که این چاه‌ها با دریافت مجوز قانونی حفر شده‌اند. تعداد چاه‌های عمیق حفر شده در کشور بالغ بر ٢٠٥هزار و ٥١١ حلقه است و تعداد چاه‌های نیمه‌عمیق به ٥٥٣هزار و ٨٧ حلقه می‌رسد. از سوی دیگر، با افزایش تعداد چاه‌های حفرشده در ایران، نقش و تعداد قناتها و چشمه‌ها که روزگاری تنها منبع تأمین آب ایران بودند نیز کاهش یافته است. به‌طوری که هم‌اکنون در کل کشور ٥٠هزار و ٨٣٩رشته قنات وجود دارد که البته بسیاری از آنها روبه‌نابودی هستند. تعداد چشمه‌های موجود در ایران نیز به ٢٥٤ هزار و ٥٥٤ رشته می‌رسد که به‌دلیل افت آب‌های زیرزمینی، تعداد چشمه‌ها رو به کاهش است. حال در این بین این پرسش باقی است که مدیریت منابع آب کشور در این حوزه آیا اصولی عمل کرده است یا خیر؟ چراکه براساس آمار ارائه‌شده از سوی وزارت نیرو (درخصوص چاه‌های حفرشده که تنها مربوط به چاه‌های مجاز است) درصورتی‌که چاه‌های غیرمجاز را (که تعداد آنها کم نیست) به آن اضافه کنیم، عددی به مراتب بزرگتر به‌دست می‌آید که گویای خطری است که سفره‌های زیرزمینی ایران را تهدید می‌کند.
اکنون که در ۲۰۱۴ میلادی، نماینده یونسکو ثبت قنات را تحت‌عنوان میراث مهم کشاورزی جهان، به ما تبریک می‌گوید، بسیاری از قناتهای کشور کور شده‌اند و اقدامات برای نجات سازه‌ای که در بحران خشکسالی امروز هنوز کارایی دارد ناچیز است.
بیشتر قناتهای ایران در استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، اصفهان، آذربایجان شرقی و سمنان هستند و حتی در استان پربارانی، چون گیلان هم قنات وجود دارد.
قنات قصبه یا کاریزگناباد کهن‌ترین وقدیمی‌ترین قنات جهان است که تاریخ ساخت آن به بیش از ۲۵۰۰ سال پیش و دوره هخامنشیان باز می گردد. قناتی زیبا که چون هزارتویی سحرآمیز و یا تونل زمان در دل زمین حفر شده و آدم را با خود به گذشته می برد؛ این قنات معماری زیبا و دالانهایی گنبدی و هلالی شکل دارد. این قنات هنوز زنده و فعال است و همچنان تنها منبع تامین آب گناباد هم هست. ناصرخسرو عمق این قنات را که شاهکارِ سازه های آبی جهان است، هفتصد گز و طول آن را چهار فرسنگ ذکر کرده است. این قنات دو شاخه دارد که برای جلوگیری از جمع شدن آب در صورت ریزش سقف قنات ایجاد شده است.
قنات بلده فردوس قناتی در شهر تاریخی فردوس در مشهد است و می‌گویندنظام تنظیم آب آن را شیخ بهایی اجرا کرده و بیش از ۳۷ کیلومتر طول دارد. این قنات که تکنولوژی متفاوتی از سایر قناتهای ایران دارد، تاریخ ساختش به دوران ساسانیان باز می گردد.
«فنجان» واحدی برای اندازهگیری آب قنات در ایران است. بخش زیادی از آب قنات فردوس وقفی است و این قنات که هنوز فعال است منبع آبیاری بسیاری از باغات و زمین‌های کشاورزی منطقه است و حتی کانال‌های آن ظرفیت پرورش ماهی دارد.
قنات گوهر ریز جوپار یکی از فعال‌ترین قناتهای جوپار کرمان است که در دوره صفویه حفرشده و حدود ۷۵۰ سال قدمت دارد. قنات گوهرریز سه هزار و ۵۵۶ متر طول و ۱۲۹ حلقه چاه دارد و حدود ۳۳۰ هکتار اراضی باغ شهر جوپار را آبیاری می‌کند. در سال ۱۳۲۹ آنتونی اسمیت جهانگرد انگلیسی در جستجوی ماهی سفید کور به این قنات سر زد و وقتی سال ۱۳۸۵ دوباره به دیدن این قنات آمد خودش را درون آب این قنات انداخت و گفت: جهانگردی و ماجراجویی برایش از همین قنات شروع شده است و این قنات عشق اول اوست.
اکبرآباد و قاسم آباد بروات بم سه قنات معروف شهر بروات از شهرهای بم کرمان هستند. این سه قنات فعال هستند و هنوز زمین‌ها و باغات بروات از آب آنها تامین میشود.
قنات وزوان در شمال شهر وَزوان قرار دارد که حدود ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ سال قدمت دارد. این قنات بزرگ در گذشته دارای سه رشته بوده که از محلی بالاتر از بند قدیمی منشعب می‌شده است. در بالای بند قنات، دو شکاف زیرزمینی (در اصطلاح محلی کِر) یا تنور آبی وجود دارد و پس از بند کردن آبِ این شکافها، آب ذخیره شده در پشت سد را به مدت ۱۲۰ روز (از دهم آذر تا دهم فروردین سال بعد) به مخازن بزرگی که در زیر زمین وجود دارد هدایت می‌کند و پس ازگشایش دریچه‌های تعبیه شده در سد به تدریج آب ذخیره شده به صورت خود جوش و با کمک نیروی ثقل زمین، به چرخه مصرف باز می‌گردد.
قنات مزدآباد قناتی کهن در شاهین‌شهر و میمه است. این قنات یکی از طولانی‌ترین قناتهای منطقه و با دبی ۱۱۰ لیتر در ثانیه از پر آب‌ترین قنات‌هاست. یکی از ویژگیهای این قنات، کیفیت آب آن است. آب آن، سرد و گرم است و تاسیسات سد مانند آن که آب را ذخیره می کند، وجه تمایز این قنات است.
قنات ابراهیم آباد اراک بیش از ۹۰۰ سال قدمت دارد، این قنات ۱۱ کیلومتر طول دارد. قنات ابراهیم آباد اراک جزو قدیمی‌ترین قناتهای کشور محسوب میشود و از کوه‌های هفتاد قله سرچشمه می‌گیرد و پس از طی یازده کیلومتر در زیر زمین در نزدیکی روستای ابراهیم آباد از زمین خارج میشود. وجود تپه مربوط به دوره اشکانی و پیشینه روستاهای اطراف این قنات نشان از قدمت بالای این قنات دارد. در طول این یازده کیلومتر قنات، نزدیک به ۳۵۰ میله حفر شده است. کاربرد اصلی این میله‌ها تخلیه خاک حاصل از کندن راهرو قنات به سطح زمین است و آنها همچنین به تهویه راهرو قنات و تأمین اکسیژن بیشتر برای کارگران و مقنی‌ها کمک میکنند. طول چاه قنات ابراهیم‌آباد بیش از ۱۱۰ متر است که این طول باعث شده این قنات جزو قناتهای پیچیده ایران قرار بگیرد. این قنات به صورت دوره‌ای نزدیک به صدهکتار از زمین‌های کشاورزی روستای ابراهیم‌آباد را مشروب می‌کند.
قنات حسن آباد و آسیاب میرزا نصرالله؛ قنات هفتصدساله حسن آباد در مهریز یزد در باغ پهلوانپور قرار دارد و آسیاب میرزا نصرالله هم در کنار آب این قنات ایجاد شده است؛ این قنات از محدوده کوه‌های غربالبیز آغاز میشود و پس از گذر از شهرستان مهریز تا روستای دهنو، حسن‌آباد و مریم‌آباد یزد هم امتداد می‌یابد. یکی از ویژگیهای این قنات، آب با کیفیت آن است، در کانال‌های این قنات لایه‌های گچی و نمکی تشکیل نمی‌شود و این باعث شده تا آب قنات بدون هیچ‌گونه املاحی از جمله کلسیم، سدیم، منیزیم به آبادی‌های پایین دست انتقال یابد.
قنات زارچ طولانی‌ترین قنات جهان است؛ قناتی کهن و عمیق در شهر زارچ یزد که طول آن بیش از ۷۱ کیلومتر است و ساخت آن به بیش از ۱۳۰۰ سال پیش می‌رسد و مسیر ۷۰ پله و مقطع مربعی از ویژگیهای این قنات است. مسجد جامع یزد را در حریم این قنات ساختهاند تا آب آن برای وضوی نمازگزاران استفاده شود. ۸۰۰ خانوار از آب قنات زارچ برای آبیاری استفاده می کنند وهمچنین این قنات ۴۰ هکتار باغ را سیراب می کند.
۰۲:۱۱ - ۱۳۹۸/۰۴/۱۴
