سخن از تجلیل بازگشتگان از جهاد و یا پاسداشت شهدای گمنام و سرداران فاتح جهان اسلام نیست بلکه در این وجیزه مراد آن است که با مختصری از رفتار دنیای غیرمسلمان با مقوله جنگ‌های ملی آشنا شویم. در این جنگها ممکن است حتی تجلیل شوندگان کسانی باشند که مرتکب جنایت جنگی نیز شده باشند!
بناهای فتح مربوط به امروز نیست و گرد تاریخ روی خیلی از بناهایی که به یادمان سربازان گمنام و شهدای جنگ و سرداران فاتح جنگها ساخته شده نشسته است. در تمدن بین النهرین و تمدن ایلامی سنگ‌نوشته‌ها و نقش برجسته‌هایی از این دست می‌توان یافت که شرح فتوحات را مرقوم کرده اند. در تاریخ هنر معماری هم بناهایی چون تاق نصرت و ستون یادبود سپتيموس، تیتوس و تراژان مربوط به سرداران فاتح جنگ‌های امپراطوری روم هنوز هم در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود.
تراژان از قیصران مشهور امپراطوری روم است که در قائله‌ای با اشکانیان بر سر بلاد ارمنستان آنجا را فتح کرده بود و پس از آن به سمت خلیج فارس لشکر کشید و حتی شهر بزرگ شوش را فتح کرده و در بازگشت به کشورش به قدردانی وی ستون يادبود(۱) 5/37 متری در شهر رم افراشتند و شرح فتوحات امپراطوري به صورت نقش برجسته از سنگ مرمر بر آن حک شد.
ستون یادبود تراژان در شهر رم، ایتالیا
طاق نصرت تیتوس نیز مربوط به امپراطوری از روم است که توانست شرش یهودیان اورشلیم را مهار کند و فلسطین را که بارها میان ایران و روم دست به دست می‌شد و آن روزها در قلمرو امپراطوری روم بود آرام کند. به پاس این واقعه معماران رومی طاق نصرتی برایش بنا کردند که دانشجویان معماری امروز تمدن ایرانی نیز در تاریخ هنر درسش را می‌آموزند.
تاق نصرت تیتوس در شهر رم، ایتالیا- این گونه از بناها یکی از ابتکارات معماران رومی است. اگرچه تاق نصرت‌های رومی عموما دارای دو تاق کوچک در طرفین این تاق بزرگ هستند. الگویی شبیه آنچه در برج آزادی تهران می‌بینیم.
از سابقه باستانی یادبودهای فتح و جنگ که بگذریم، در همین یکصد سال اخیر جنگ‌های ویرانگری معروف به جنگ جهانی در میان کشورهای سلطه طلب و امپریالیستی جهان رخ داد که به قولی (۲) ۱۵۰ میلیون کشته روی دست بشریت گذاشت و کشورهای زیادی را درگیر خود کرد. هر کشوری هم به زعم خود به دلاوری‌های مردان جنگ و زنده کردن یاد جنگها پرداخت که غالبا بناهایی در میان شهرها که بیشتر در معرض انظار است افراشته شد تا شهرنشینانی که مشغول زندگی روزمره هستند قدر امنیت خود را دانسته و فراموش نکنند که امنیت مردم امروز مدیون جانبازی و فداکاری مردان دیروز است! بعضی از یادمان‌ها نیز در محل یک واقعه جنگی(مکان‌رخداد) ساخته شده است که در زیر به معرفی چند نمونه از آنها می‌پردازیم که مربوط به جنگ‌های جهانی اول و دوم است.
یادمان قیام ورشو
لهستانی‌ها در یک پلازای شهری طوری یک صحنه نبرد را طراحی کرده‌اند که مردم شهر را با یاد صحنه‌های نبرد علیه نازی‌ها همواره آگاه و قدرشناس شرایط امن نگاه دارند. این صحنه مربوط به لحظه‌ای در جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۴ است که با دستور فرمانده، همه سربازان(ارتش خانگی) از پناه‌گاهشان به ناگاه بیرون آمده و به رویارویی با نازی‌ها پرداختند و درحالی‌که ۹۰ درصد شهر تخریب شده بود، البته انتظارشان از حمایت شوروی برآورده نشد و اکثرشان کشته شدند! مردم همواره با گل و شمعدان‌های افروخته کنار این بنای یادمانی جمع می‌شوند.
این یادمان که در فضای شهری برای توجه و تذکر بیشتر شهرنشینان احداث شده به زعم بازدیدکنندگان از حیث تاثری که به مخاطب از یک لحظه پر از احساس و غم‌انگیز نبرد می‌دهد بسیار اثربخش و تاثیرگذار است.
یادمان قیام ورشو در لهستان – جنگ جهانی دوم سال ۱۹۴۴
یادمان قیام ورشو در لهستان – جنگ جهانی دوم سال ۱۹۴۴
یادمان قیام ورشو در لهستان – جنگ جهانی دوم سال ۱۹۴۴
یادمان کشتگان نبرد ورونژ روسیه توسط آلمان نازی
نبرد در ورونژ که شهری در حدود ۵۰۰ کیلومتری مسکو در روسیه است با وجود مقاومت مردمی در سال ۱۹۴۲ حدود ۳۷۰هزار کشته روی دست روس‌ها گذاشت و این تنها بخشی از ۲۰ میلیون کشته روس در جنگ جهانی دوم است. مردم این شهر به پاس روزهای مقاومت خود در میدان اصلی شهر که از قضا میدان پیروزی نام گرفته تندیسهایی از مردمان روزهای مقاومت بنا کرده‌اند تا شهرنشینان این شهر یادشان را زنده کنند.
یادمان کشتگان نبرد ورونژ روسیه به دست آلمان نازی در سال ۱۹۴۲
یادمان سنت جولیان بلژیک به یاد کشتگان حمله شیمیایی به سربازان کانادایی
در سال ۱۹۱۵ محلی که فرانسویان را به خط مقدم انگلیسی‌ها برای نبرد با آلمان‌ها ملحق می‌کرد روستایی در بلژیک بود که سنت جولیان نام داشت. آلمانی‌ها با گاز شیمیایی به نیروهای مستقر در آنجا حمله کردند و در نتیجه ۶۰۳۵ نفر کشته شدند که این افراد همگی از میان ۱۸ هزار کانادایی‌هایی بودند که به کمک انگلیسی‌ها برای نبرد با آلمان آمده بودند. به یاد آنها در این محل مجسمه‌ای از یک سرباز کانادایی که ۱۱ متر ارتفاع دارد ساخته شد. و ماکت آن نیز در پارک ویکتوریا در کانادا به عنوان مقبره سرباز گمنام ساخته شد.
سرباز کانادایی که اسلحه‌اش را معکوس گرفته و درحال تفکر است- یادمان سرباز گمنام در بلژیک- به یاد کشتگان کانادایی حمله شیمیایی آلمانی‌ها در جنگ جهانی اول
یادبود افسران نیروی هوایی انگلیس
این بنای یادبود به یاد کشتگان نیروی هوایی انگلیس است که در عملیات هوایی جنگ‌های جهانی از زمین پرواز کردند و هرگز به پایگاه هوایی خود باز نگشتند و ممکن است در هر جایی از جهان سقوط کرده و کشته شده باشند. این بنا در سال ۱۹۵۳ در نزدیکی اگهام‌سوری انگلند توسط ملکه انگلیس افتتاح شد. نام خلبانان انگلیسی بر جداره‌های مرمری این بنا حکاکی شده است.
روی این سنگ حک شده است : نامشان برای همیشه جاویدان- یادبود افسران نیروی هوایی انگلیس
یادبود افسران نیروی هوایی انگلیس
یادمان سربازان گمنام برزیلی کشته شده در جنگ جهانی دوم
برزیل هم سهمی از ۷۰ میلیون کشتگان جنگ جهانی دوم دارد و به یاد آنها در پارک فلامنگو در اطراف ریودوژانیرو بنای یادبودی برای سربازان گمنام خود که در جنگ جهانی دوم در منطقه توسکان ایتالیا کشته شده‌اند ساخته است. ساخت این بنای یادمانی در سال ۱۹۶۰ به اتمام رسید و مجموعه ای از مجسمه‌هایی است که از بتن، فلز و گرانیت فرم گرفته‌اند. تندیسی که از سه انسان با جنس گرانیت ساخته شده، نمادی از کشتگان نیروی هوایی، نیروی زمینی و نیروی دریایی ارتش برزیل است. در زیر این مجموعه اجساد ۴۶۷ نفر از افراد اعزامی برزیلی به منطقه توسکان ایتالیا در جنگ جهانی دوم دفن شده‌اند.
این یادمان در پارک پرتردد و پربازدیدی بنا شده که بسیاری از برنامه‌های اجتماعی و ورزش‌های دسته‌جمعی در آن برگزار می‌شود. مکان یابی مناسب برای یادمان کشتگان جنگ بر همین اساس شکل گرفته است تا در یک فضای شهری پرتردد یاد کشتگان جنگ بیش از هرچیز در شهر زنده شود.
یادمان کشتگان جنگ جهانی دوم در برزیل
بازدید لئون پانتا وزیر دفاع آمریکا از یادمان کشتگان جنگ جهانی دوم در برزیل
یادمان زنان جنگ جهانی دوم در لندن انگلیس
یکی از یادواره‌های جنگ جهانی دوم که از قضا توجهش را به رنجها و فداکاری‌های زنان در جنگها معطوف کرده یادمان زنان جنگ جهانی دوم در لندن است. این درحالی است که بیشتر نمونه‌هایی که به عنوان یادمان در فضاهای شهری طراحی شده با موضوع مردان جنگی است. نکته قابل توجه در این تندیس‌واره نقش برجسته این است که با گذشت حدود هفتاد سال از جنگ جهانی دوم اما هنوز متولیان فرهنگی شهر احساس نیاز می‌کنند که فضای شهری را با ذکر روزهای جنگ از روزمرگی خارج کنند و یاد کشتگان جنگ و فداکاری‌های نسل‌های قبل را زنده و جاوید کنند. به همین خاطر ۹ سال پیش این تندیس را در فضاهای شهری به دست ملکه الیزابت دوم رونمایی کردند. ساخت مجسمه‌های جدید پس از ۶۰ سال از پایان یک واقعه جنگی نشان از تازگی نیاز به پرداختن آن در محیط شهر دارد.
طرح این تندیس‌واره شامل لباس‌ها و یونیفرم‌های مختلف مربوط به مشاغلی است که زنان انگلیسی در دوران جنگ به آن مشغول بودند و پس از پایان جنگ این لباس‌ها را کنار گذاشته و به خانه برگشتند و منتظر بازگشت شوهرانشان از جنگ شدند. به همین خاطر لباس‌ها خالی از انسان است. سخنگوی سابق مجلس عوام در مراسم رونمایی این یادمان گفته بود که امیدوارم نسل‌های بعدی که از کنار این یادمان عبور می‌کنند از خود بپرسند که این زنان چه شخصیتی داشتند؟
یادمان زنان جنگ جهانی دوم- لندن انگلیس
ملکه الیزابت دوم در مراسم رونمایی از یادمان زنان جنگ جهانی دوم- لندن انگلیس
به هر تقدیر حاکمان کشورها برای زنده نگه‌داشتن فرهنگ از خودگذشتگی تلاش می‌کنند چرا که با وجود این فرهنگ در یک ملت، قاطبه مشکلات پیش روی ملت حل شدنی است و هیچ تجاوزی بی پاسخ نمی‌ماند و همین روحیه بزرگترین بازدارندگی را درمقابل تجاوز ایجاد می‌کند.
------------------------------------
(۱) سابقه ستون‌های یادبود به پیش از امپراطوری روم باز می‌گردد و از استل پيروزي نارامسين آكادي و استلهاي پيروزي ديگري در بين النهرين و ايران مي توان نام برد، كه روي آنها نقش برجسته ها و نوشته هايي از فتوحات وجود دارد.
(۲) آمار کشتگان جنگ جهانی دوم را ۷۰ میلیون تا ۸۰ میلیون نفر عنوان کرده‌اند اما تلفات جنگ جهانی اول از ۱۰ میلیون نفر نظامی تا ۷۰ میلیون نفر آمار تلفات نظامی و غیر نظامی تخمین زده شده که زبیگنیو برژینسکی در کتاب خود خارج از کنترل تعداد مجموع جان‌باختگان جنگ اول و دوم جهانی را ۱۵۰ میلیون نفر عنوان کرده است.
ابراهیم ارجمندی