گروه جهاد و مقاومت مشرق - در طول حدود سه دهه‌ای که از انقلاب اسلامی و دفاع مقدس می‌گذرد، هر بار که به نقش زن در پیروزی‌های به‌دست آمده در آن زمان پرداختیم به‌صورت مناسبتی و یا تکرار مکررات بوده است. شاید وقت آن رسیده باشد که به لایه های پنهان نقش زن در دفاع مقدس و انقلاب اسلامی بپردازیم.

به همین جهت میزگردی با حضور فاطمه قربان معاون سازمان نشر آثار و ارزش‌های مشارکت زنان در دفاع مقدس و معصومه رامهرمزی نویسنده، پژوهشگر و امدادگر دوران دفاع مقدس، تشکیل شد.

رامهرمزی در این نشست به ابعاد مختلف حضور زنان در دفاع مقدس، آسیب‌های زنان در جنگ و همچنین نقش زنان در درمان رزمندگان اشاره کرد. معاون سازمان نشر آثار و ارزش‌های مشارکت زنان در دفاع مقدس به‌عنوان یکی از اشخاصی که به‌صورت تخصصی در این زمینه فعالیت می‌کند به تبیین نقش زنان در دفاع مقدس، فعالیت‌های صورت گرفته در این زمینه و نقش صدا و سیما و سازمان‌های فرهنگی در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت پرداخت. در ادامه ماحصل این گفت و گو را می‌خوانید.

برای مطالعه بخش نخست مصاحبه اینجا کلیک کنید.

***

 دسترسی به اطلاعات و اسناد شهدا و عملیات‌ها برای پژوهشگران چگونه است؟

رامهرمزی: محققین مشکل دسترسی به اسناد و مدارک دارند. وقتی محققی می‌خواهد در خصوص موضوعی تحقیق کند باید کلی نامه‌نگاری کنند تا به منابع دسترسی پیدا کنند. ما باید دسترسی‌ها را آسان کنیم. بعضی مراکز خودشان را صاحب اول و آخر اسناد جنگ می‌دانند و به تصور حفظ این اسناد برای آیندگان امروز را از دست می‌دهند. ارجاع استنادی به کتابها و مدارک دلیل پویایی و کاربردی بودن آنهاست و حبس این مدارک و اسناد بیانگر فهم ناصحیح از شیوه نگهداری آنهاست.

مقصر این موضوع چه کسی است؟

رامهرمزی: ما نمی‌توانیم بگوییم مقصر کیست. نگاه سیستمی ما دچار ضعف است. اگر برنامه‌ریزی شده پیش می‌رفتیم می‌توانستیم گام‌های جدی‌تری برداریم. به نظر من سازمان نثر آثار و ارزش‌های مشارکت زنان در دفاع مقدس یکی از مهم‌ترین ماموریت‌هایش باید همین باشد که این دسترسی‌ها را آسان کند. همینطور تشکیل بانک اطلاعاتی قابل اعتنا و نسبتا جامع زنان در جنگ، می‌تواند یکی از دغدغه‌های این سازمان باشد.

فاطمه قربان: سازمان نثر آثار و ارزش‌های مشارکت زنان در دفاع مقدس تشکیل یک بانک اطلاعاتی در این زمینه را آغاز کرده است و تا به امروز حدود 15 هزار نفر به ثبت رسیده است.

بنظر شما به نقش زنان در یادمان‌ها به خوبی پرداخته می‌شود؟

رامهرمزی: ما بیمارستان‌هایی را در جنگ داشتیم که عمده پرسنل این بیمارستان‌ها زن‌ها بودند. این‌ مکان ها کمتر از یادمان‌ها نیستند.

یادمان‌ها در فضایی که وقایعی رخ داده است و ارزش معنایی و محتوایی دارد، ساخته می‌شود. این در حالی است که مکان‌‌هایی حاضر و آماده داریم که حامل این ارزشهاست اما آنها را نادیده گرفته‌ایم.

این بیمارستان‌ها جزو مکان‌های تاریخی و فرهنگی به حساب می‌آیند. بیمارستان‌ها در موضوع جنگ مکان‌های بسیار مهمی هستند. در زمان مقاومت خرمشهر این بیمارستانها پایه و اساس امداد و درمان بود اما اطلاعات مربوط به آن جمع‌آوری نشده و اسناد مهمی که در این بیمارستانها وجود داشته مثل دفاتر لیست مجروحین، شهدا، اعزام مجروحین و غیره همه یا نابود شده یا در خطر نابودی است اگر هم در جایی این اسناد حفظ شده است به همت فردی این کار صورت گرفته است.

هر ساله که به صورت راوی در اردوی راهیان نور شرکت می‌کنم از مسئولین اردو درخواست می‌کنم که از بیمارستان طالقانی آبادان که در بسیاری از کتاب‌ها و فیلم ها از آن نام برده است بازدید کنیم. خشت خشت این ساختمان با شما حرف می‌زند. جالب است زمانی که به این بیمارستان رفتیم، بعضی پرسنل از تاریخچه آن اطلاعی نداشتند.آنها نمی‌داستند، بیمارستانی که در آن مشغول به کار هستند چه سرگذشتی داشته است. ما حتی به خودمان زحمت ندادیم که یک تابلویی در ورودی بیمارستان نصب کنیم و خلاصه ای از نقش این مکان و پرسنل زحمت‌کش آن را در زمان جنگ بنویسیم تا افراد با خواندن آن متوجه اهمیت این مکان شوند. این یک مثال؛ یکی از ده‌ها و صدها مصداقی است که وجود دارد و ما با بی اعتنایی از آنها عبور کردیم.

** انتقال اطلاعات مربوط به جنگ تنها بر عهده کتابهای خاطره نیست و چنین برداشتی آسیب پذیر است

داشتن بانک اطلاعات و دفتر مطالعات از نیازهای جدی است. درگیر کردن پژوهشگر، هنرمند و محقق بسیار مهم است. این وظیفه تنها  بر عهده کتاب‌های خاطرات نیست.

ابزار ادبیات، تاریخ، هنر و فرهنگ باید به شکل همگام در این موضوع پیش بروند. فیلم "روزهای زندگی" وقایع روزهای آخر جنگ را به تصویر کشید و توانست نقش زنان در بیمارستان جنگی را به خوبی نشان دهد. این فیلم نتیجه همت کارگردان در مطالعه منابع وآثار جنگ، گفتگو با شاهدان عینی و سعی در امانتداری در انتقال حوادث بود. از این نمونه کارهای موفق هم داریم اما استمرار تولید آنها در دراز مدت منجر به تحول فرهنگی می‌شود .

با کتاب توانستیم به اهدافمان در خصوص بیان وقایع دوران جنگ برسیم؟

رامهرمزی: تاثیر کتاب به مراتب بیشتر از سخنرانی و تبلیغ مستقیم است اما به شرط خوانده شدن کتاب. یکی از اشتباهات ما این است که فکر می‌کنیم فقط با سخنرانی به اهدافمان می‌رسیم، این سخنان باید به محصولات فرهنگی تبدیل شود تا یک فرد همه چیز را در کنار هم ببیند و حس کند. فضای امروز زندگی هیچ شباهتی به فضای زمان جنگ ندارد. زمانی می‌توان چیزی را حس کرد که شباهت را وجود داشته باشد. از کتاب برای ترسیم این فضا کمک می‌گیریم. با خواندن یک کتاب خوب تا اندازه‌ای نه بطور کامل می‌توان سیر تحولات و تغییرات را در آن روزها دید.

در این سالها کتابهای موفق و پر مخاطبی داشته‌ایم اما به نسبت، کتابهای بی‌کیفیت هم کم نداشته‌ایم. مشکلات زیادی در حوزه نشر کتابهای دفاع مقدس وجود دارد که در اینجا حوصله بحثش نیست. با رفع این مشکلات می‌توان به تحولی مثبت و جهشی امیدوار بود.

** از بحث کردن با جوانان نترسیم

بزرگترین گروه مخاطب ما در موضوع دفاع مقدس جوانها هستند. نقش آفرینان اصلی عرصه جنگ جوانها بودند، میانگین سنی شهدای ما کمتر از بیست سال و میانگین سنی فرماندهان کمتر از سی سال بود. جوان امروز می‌تواند مسئولیت‌پذیر و تحول گرا در عرصه اجتماعی و علمی باشد.

 نمی‌توانیم با جوان امروز مجادله کنیم و بگوییم که رفتار شما اشتباه است و ما درست عمل کردیم. باید بررسی کنیم در فضای امروز جامعه چه رفتارهایی از جوانان قابل انتظار است. مگر می‌توان در زمینی جو کاشت اما منتظر به ثمر نشستن گندم بود.

واقعا مشکلات و موانع سالهای جنگ با موانع موجود قابل مقایسه نیست. تکلیف با دشمن روبرو و مستقیم روشن است اما مقابله با دشمنی که در لباس دوست خودش را نشان می‌دهد، سخت و دشوار است. با وجود فناوری‌های نوین، شبکه‌های اجتماعی، بازیهای کامپیوتری، فشارهای رسانه‌ای، تبلیغات سوء، اگر جوان بتواند خود را حفظ کند و به جامعه خدمت کند کار بزرگی انجام داده است.

با وجود این همه فشار، لازم است به شبهات جوانان درباره حوادث و تحولات هشت سال دفاع مقدس پاسخ دهیم، از اشکالها و نقدهای آنها نترسیم. حرف‌هایشان را بشنویم، اگر جایی اشتباه کردیم، از بیان آن ابا نداشته باشیم. مطمئنا در این شیوه نسل جنگ رفته هم رشد می‌کند و پویا می شود.

چرا قهرمانان داستان کتاب‌های دفاع مقدسی به دور از باور برای جامعه است؟

رامهرمزی: همیشه اینطور نیست، این موضوع بستگی به انعکاس شخصیت قهرمان در کتاب دارد اگر در صد بیشتری از ویژگیهای شخصیتی قهرمان دیده شود کتاب موفق خواهد بود. البته از یک موضوع نباید غفلت کنیم که نوع زندگی و نگاه آدم‌های جنگ با مناسبات امروزی خیلی متفاوت است. گاهی خیلی سخت است که حقیقت زندگی قهرمانهای جنگ را طوری بیان کنیم که شعاری و مبالغه به نظر نرسد چون امروزه ما به ازاء اش کمتر پیدا می‌شود.

مثلا عدم تعلق خاطر آنها به امور مادی و دنیوی در شکل ازدواجهای ساده و بی تکلف آنها به خوبی دیده می‌شود ولی باورش امروز آسان نیست. این قسمت از کار دشوار است که حال آنها به دور از شعار زدگی و بزرگنمایی بیان شود.

گاهی هم زیادی می‌خواهیم آنها را مثبت نشان دهیم، یک کتابی را خواندم که قهرمان داستانش یک بسیجی کم سن و سال، متدین و شجاع بود از اول تا آخر کتاب این قهرمان درگیر مسئولیتهای اجتماعی و کارهای بزرگ بود. کتاب که تمام شد، به این فکر ‌کردم "آیا این رزمنده جوان هیچ وقت دنبال تفریح و سرگرمی و شیطنت نبوده است؟"

در کتاب هیچ خاطره‌ای مربوط به تفریحات او نیامده بود. اسناد کتاب را که بررسی کردم در بین عکسهای یادگاری قهرمان، عکسی را دیدم که جمع او و دوستانش را در پارک نشان می‌داد. در شرح آن عکس نوشته شده بود "در دوران مدرسه با دوستانم از مدرسه فرار می‌‎کردیم و به پارک می‌رفتیم تا تفریح کنیم" من تعجب کردم که چرا این ماجرا در کتاب نیامده و اگر این عکس و گویاسازی مربوط به آن نبود چنین تصویری از این رزمنده با توجه به متن کتاب ممکن نبود.

آدم‌ها خاکستری هستند نیازی نیست که در کتابها آنها را مبراء از خطا یا اشتباه نشان بدهیم و یا بر عکس آنها را سیاه نشان دهیم تا کتاب ما متفاوت باشد. مجموعه کتاب نیمه پنهان با موضوع همسران فرماندهان شهید جنگ، با حجم کم اطلاعات مورد استقبال عموم قرار گرفت. علت اصلی اقبال عمومی به این کتابها ترکیب شخصیتی شهداست.

شهید چمران در این کتاب در دو نقش متفاوت، فرمانده جنگ و همسری عاشق دیده می‌شود و ضعفها و قوتهایشان طبیعی و باور پذیر است.

پشت کتابهای موفق و هر کار فرهنگی موفق فکر، اندیشه، اخلاق، برنامه ریزی، تلاش، همت و عرق جبین است اما شدنی است.