سرویس جهان مشرق- یک سال پس از آن‌که برجام به فرجام رسید و ایران به تمام تعهدات خود عمل کرد، مردم کشورمان هم‌چنان در انتظار پیامدهای ملموسی هستند که قرار بود از این توافق در زندگی‌شان ببینند؛ اتفاقی که به خاطر عهدشکنی‌ها و سنگ‌اندازی‌های آمریکا هنوز محقق نشده است. البته بدعهدی آمریکایی‌ها مسئله تازه‌ای برای ایرانی‌ها (یا کشورهای دیگر جهان) نیست، اما از آن‌جایی که مذاکرات چهره‌به‌چهره و «توافق» هسته‌ای دیدگاه برخی را در داخل کشور نسبت به دشمنی آمریکایی‌ها تلطیف کرده بود، اکنون ممکن است این‌گونه به نظر برسد که شاید عده‌ای «آمریکاستیز» درون ایران دارند تلاش می‌کنند توافق هسته‌ای را به شکست بکشانند یا آمریکا را بدتر از آن‌چه که واقعاً هست، نشان دهند.
سرویس جهان مشرق قصد دارد تا طی یک سری گزارش به مخاطبان محترم نشان دهد که تنها کارشناسان ایرانی نیستند که می‌گویند آمریکا تعهدات خود تحت برجام را نقض کرده، بلکه بسیاری از کارشناسان بین‌المللی (از جمله آمریکایی) به دلایل مختلف و با روی‌کردهای متفاوت اعتراف می‌کنند که باراک اوباما و دولتش در اجرای برجام کوتاهی می‌کنند.
مشرق پیش‌تر گزارشی مقدمه‌وار منتشر کرده و در آن‌جا توضیحات مفصل‌تری درباره این سری گزارش داده است. مقدمه این سری گزارش را می‌توانید از این‌جا بخوانید. هم‌چنین قسمت دوم از این مجموعه گزارش را می‌توانید از این‌جا بخوانید.
* * *
«رابین رایت[1]» کارشناس شناخته‌شده آمریکایی با این تیتر تحریک‌کننده در مجله آمریکایی نیویورکر[2] به بررسی جنبه‌های مختلف اجرای برجام پرداخته است. رایت که عضو بیش از 10 خبرگزاری و اندیشکده مطرح بین‌المللی از جمله واشنگتن‌پست، لس‌آنجلس‌تایمز، ساندی‌تایمز (لندن)، مؤسسه بروکینگز، و موقوفه ملی صلح کارنگی بوده تا کنون جوایز آمریکایی و بین‌المللی بی‌شماری را برده که از جمله آن‌ها «جایزه ملی مجلات» آمریکا به خاطر پوشش اخبار ایران برای نیویورکر بوده است[3].
رایت که درخواست مشرق برای مصاحبه را رد کرد، در گزارش خود به مناسبت یک ساله شدن برجام توضیح می‌دهد که قرارداد بوئینگ با ایران می‌تواند بزرگ‌ترین معامله میان آمریکا با ایران از انقلاب سال 1979 تا کنون باشد. وی می‌گوید: «قرارداد بوئینگ [اگر انجام بشود] می‌تواند اولین فاز از برقراری روابط عملی و مفید (اگرچه هم‌چنان غیررسمی) با ایران بعد از آن باشد که توافق هسته‌ای یک سال پیش در همین روز به سرانجام رسید.»
این کارشناس آمریکایی البته می‌نویسد: «با این حال، سرنوشت هر دوی این طرح‌ها، یعنی هم توافق هسته‌ای و هم آغاز فاز جدید روابط، هم‌چنان در هاله‌ای از ابهام است. توافق هسته‌ای (که رسماً برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام نامیده می‌شود) در بهترین شرایط، شکننده است. مزه‌مزه‌کردن‌های دیپلماتیک طی دو سال مذاکرات پرپیچ‌وخم هم به‌رغم 9 بار دیدار میان جان کری و محمدجواد ظریف وزرای خارجه آمریکا و ایران طی یک سال گذشته، اکنون به ترشی گراییده است.»
ایرانی‌ها از توهم درباره برجام و آمریکا بیرون آمده‌اند
کارشناس نیویورکر به قول‌های انتخاباتی حسن روحانی اشاره می‌کند و می‌نویسد سه‌چهارم از ایرانی‌های شرکت‌کننده در نظرسنجی معتقدند این قول‌ها درباره بهبود شرایط اقتصادی و اشتغال پس از توافق هسته‌ای با آمریکا عملی نشده و همین میزان از شرکت‌کنندگان نیز اعتقاد دارند که واشنگتن به تعهدات خود عمل نخواهد کرد. وی تصریح می‌کند که به‌رغم برداشته شدن تحریم‌های اقتصادی، «هنوز هم شرکت‌ها و بانک‌های مهم خارجی تمایلی به سرمایه‌گذاری در ایران نشان نمی‌دهند [چراکه] آمریکا هنوز هم ایران را به خاطر حمایت از تروریسم، آزمایش‌های موشکی و نقض حقوق بشر تحریم می‌کند.»
رابین رایت در ادامه و در توضیح اظهارات ظریف، وزیر خارجه کشورمان، درباره برداشته شدن تحریم‌ها صرفاً روی کاغذ و باقی بودن ترس شرکت‌های اروپایی از نقض تحریم‌های باقی‌مانده در صورت ورود به بازار ایران، اشاره می‌کند از آن‌جایی که ایرانی‌ها نتیجه‌ای از برجام در زندگی خود ندیده‌اند، فاصله آرای روحانی با احمدی‌نژاد در انتخابات آینده ریاست‌جمهوری (در حالی که احمدی‌نژاد حتی معلوم نیست در انتخابات شرکت کند) از 27 درصد به تنها 8 درصد رسیده است.
رایت گریزی هم به گزارش دیگری می‌زند که «مرکز مطالعات امنیتی و بین‌الملل» دانشگاه مری‌لند (یکی از برگزارکنندگان نظرسنجی مذکور) به قلم «ابراهیم محسنی»، «نانسی گالاگر» و «کلی رمزی» با موضوع «افکار عمومی ایرانی‌ها یک سال بعد از توافق هسته‌ای[4]» منتشر کرده است. در این گزارش تأکید شده است: «ظاهراً ایرانی‌ها [دولت ایران] دست‌کم گرفته‌اند که تحریم‌های باقی‌مانده آمریکا در کنار تأثیر چندگانه ظن و گمان [شرکت‌های بین‌المللی] درباره سیاست‌های آینده آمریکا [در وضع تحریم‌های جدید] بر توانایی آن‌ها در دست‌رسی به پول‌های بلوکه‌شده‌شان و تعامل اقتصادی با کشورهای دیگر غیر از آمریکا تأثیر می‌گذارد. اگر عموم مردم ایران، کاهش نرخ بی‌کاری یا فواید ملموس دیگر را در نتیجه کوتاه‌آمدن‌هایشان در مسئله هسته‌ای نبینند، انتخاب مجدد روحانی ممکن است به خطر بیفتد.»
وقتی دعواهای داخلی آمریکا بر سر برجام خراب می‌شود
چنان‌که کارشناس نیویورکر توضیح می‌دهد، قطعاً توافق هسته‌ای در آمریکا نیز مخالفان خود را دارد. عده‌ای از این افراد ضمن بستن اتهامات خنده‌دار و تکراری از جمله «توسعه‌طلبی» به ایران، بیش‌تر حمله به دولت اوباما را مدنظر دارند و دولت کنونی آمریکا را به شکست دیپلماتیک مقابل ایران متهم می‌کنند. البته دعواهای داخلی در آمریکا به خودی خود اهمیتی برای ایرانی‌ها ندارند، اما مشکل این‌جاست که در نتیجه این کش‌مکش‌ها، مخالفان توافق هسته‌ای و در رأس آن‌ها کنگره آمریکا تمام تلاش خود را می‌کنند تا برجام را به شکست بکشانند.
رایت می‌نویسد: «مجلس نمایندگان [آمریکا] به‌رغم فواید اقتصادی و الزامات [واشنگتن] تحت توافق هسته‌ای، رأی به متوقف کردن قرارداد فروش [هواپیماهای] بوئینگ [به ایران] داد[5].» توجیهی که «پیتر روسکام» نماینده جمهوری‌خواه ایالت ایلینویز و طراح لایحه مقابله با قرارداد بوئینگ برای طرح و تصویب این لایحه می‌آورد چیست؟ «دادن این نوع هواپیماها به حکومت ایران که هنوز هم بزرگ‌ترین حامی دولتی تروریسم در جهان است یعنی دادن محصولی به آن‌ها که ممکن است برای اهداف نظامی استفاده شود.»
تنها کنگره هم نیست که تلاش می‌کند تا توافق هسته‌ای با ایران را ناکام بگذارد. «رابرت آینهورن» و «ریچارد نفیو» که هر دو از اعضای سابق تیم مذاکره‌کننده میان ایران و آمریکا بوده‌اند، طی گزارش مشترکی در انتقاد از توافق هسته‌ای و ضمن بررسی نگرانی‌های دولت‌های منطقه درباره سرنوشت برجام و برنامه هسته‌ای ایران، تا جایی پیش رفته‌اند که توافق را «مقدمه گسترش تسلیحات هسته‌ای در خاورمیانه» توصیف کرده‌اند[7].
واشنگتن با یک دست بشکن می‌زند و با دست دیگر بر سر
همه این کارشکنی‌ها و اعترافات به نقض تعهدات آمریکا در حالی صورت می‌گیرد که ده‌ها و صدها گزارش مختلف اقرار دارند که ایران به تعهدات خود در برجام عمل کرده است. تهران چنان در اجرای برجام، به اصطلاح «جامعه جهانی» را به وجد آورد که یوکیا آمانو دبیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش خود نوشت: «اقداماتی در جهت شفاف‌سازی مورد توافق [تهران] قرار گرفته که از الزامات ایران تحت توافق‌های رسمی‌اش با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی فراتر است[8].»
در نتیجه این خوش‌قولی ایران، آمریکایی‌ها با یک دستشان رو به دوستان و متحدان خود بشکن می‌زنند و (وقتی از آن‌ها می‌پرسید پس تعهد شما به برجام چه می‌شود) دست دیگرشان را روی سر می‌کوبند و بهانه‌های مختلف را برای محقق نشدن وعده‌هایشان در مذاکرات ردیف می‌کنند. کم‌تر از سه ماه دیگر هم که دولت اوباما از کاخ سفید اسباب‌کشی خواهد کرد و صرف‌نظر از این‌که کلینتون یا ترامپ جای‌گزین اوباما شوند، شرایط برای عمل آمریکا به تعهداتش در برجام از الآن هم بدتر خواهد شد. چنان‌که رایت می‌نویسد: «هر دو نامزد حزب‌های اصلی در انتخابات ریاست‌جمهوری، درباره ایران سخت‌گیرانه‌تر [از اوباما] موضع گرفته‌اند.» این یعنی اگر اوباما اندکی احتمال دارد کاری برای رفع تحریم‌ها بکند، کلینتون و ترامپ قطعاً این کار را نخواهند کرد.
در حالی که حتی «موشه یعلون» وزیر جنگ سابق[9] رژیم صهیونیستی و «افرایم هالوی» رئیس سابق موساد[10] در اظهارات خود اقرار کرده‌اند که امضای توافق هسته‌ای و عمل ایران به تعهداتش به آن‌ها این اطمینان را داده که تهران دیگر تهدیدی موجودیتی علیه رژیم صهیونیستی محسوب نمی‌شود، ایرانی‌ها هنوز هم فایده‌ای از این همه کوتاه‌آمدن (تا حد دشمن‌شاد شدن) نبرده‌اند تا توافق هسته‌ای برایشان توجیه شود.
پایگاه خبری-تحلیلی «ثینک‌پروگرس[11]» وابسته به مؤسسه تحقیقاتی شناخته‌شده «مرکز پیش‌رفت آمریکا[12]» (که ارتباط نزدیکی با دولت و مقامات سیاسی آمریکا دارد) نیز در گزارش 24 تیرماه خود به مناسبت سالگرد توافق هسته‌ای، با بیان «آدرین مهسا وارکیانی» کارشناس ایرانی‌الاصل نقض‌عهدهای آمریکا پس از عمل ایران به تعهداتش در برجام را بررسی کرده است[13].
وارکیانی گزارش خود را با نقل‌قولی از جان کری آغاز می‌کند که وزیر خارجه آمریکا در آن اعتراف می‌نماید که توافق هسته‌ای به لطف پای‌بندی ایران به آن «انتظارات را که از آن می‌رفت، برآورده کرده» و «دنیا را ایمن‌تر کرده است[14].» وی سپس می‌نویسد «[جان کری] حق دارد این را بگوید. ایران از زمانی که توافق هسته‌ای بر سر محدود کردن برنامه هسته‌ای این کشور در ازای کاهش تحریم‌ها حاصل شد و همه [از جمله نایاک[15]] آن را پیروزی دیپلماسی [اوبامایی بر جنگ‌طلبی جورج بوشی[16]] دانستند، تا امروز تهران به وعده‌های خود عمل کرده است.»
کارشناس ثینک‌پروگرس سپس به امتیازاتی اشاره می‌کند که ایران در توافق هسته‌ای داده است[17]، از جمله کاهش 98 درصدی ذخیره اورانیوم غنی‌شده‌اش، کاهش هزاران عدد از سانتریفیوژهایش، محدود کردن غنی‌سازی و تحقیق و توسعه[18]، بتن گرفتن قلب رآکتور اراک[19]، و پذیرش ناظران و دوربین‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در تأسیسات هسته‌ایش. در ازای این‌ها، قرار بود تحریم‌های هسته‌ای سازمان ملل، اتحادیه اروپا و آمریکا علیه ایران برداشته شود. این در حالی است که وارکیانی می‌نویسد: «اگرچه تحریم‌ها روی کاغذ برداشته شده، اما بعد از گذشت یک سال، ایران هنوز هم فایده‌های اقتصادی زیادی از توافق نبرده است.»
آدرین وارکیانی با نقل‌قول از نظرسنجی دانشگاه مری‌لند توضیح می‌دهد که بیش از 66 درصد از ایرانی‌ها می‌گویند آمریکا با آن‌که طبق توافق، تحریم‌های هسته‌ای را تعلیق کرده، اما هنوز هم دارد راه‌های دیگری پیدا می‌کند تا تأثیر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران را حفظ نماید. این راه‌ها از قبل هم وجود داشته و متأسفانه در برجام هم فکری برای آن‌ها نشده است. گزارش ثینک‌پروگرس توضیح می‌دهد: «چندین دلیل وجود دارد که باعث شده ایرانی‌ها هنوز فواید اقتصادی‌ای را نبینند که انتظارش را داشتند: بانک‌ها بعد از سال‌ها پرداخت جریمه‌های سنگین به خاطر نقض تحریم‌های ضدایرانی، اکنون رغبتی به برقراری رابطه با ایران ندارند[20]. هم‌چنین ایران هنوز هم به نظام مالی آمریکا [از جمله ارز دلار] دست‌رسی ندارد[21] و تحریم‌های باقی‌مانده هم‌چنان شهروندان آمریکایی را از تجارت با ایران منع می‌کنند[22] که همین مسئله اوضاع را پیچیده‌تر کرده است.»
جشن یک سالگی برجام با معرفی تحریم‌های بیش‌تر علیه ایران
وارکیانی نیز مانند رابین رایت در انتهای گزارش خود به نقش مخرب کنگره درباره توافق هسته‌ای می‌پردازد تا جایی که می‌نویسد: «به نظر می‌رسد کنگره به کل این توافق را نادیده [و امضانشده در نظر] گرفته است.» وی ادامه می‌دهد: «تحریم‌های آمریکا علیه فروش قطعات هواپیما به ایران برداشته شدند و این موجب شد تا بسیاری از افرادی که استهلاک ناوگان هوایی ایران تحت تحریم‌ها را دیده بودند، تا اندازه‌ای امیدوار شوند. [لایحه مجلس نمایندگان آمریکا مبنی بر عدم صدور مجوز برای فروش هواپیماهای بوئینگ[23] و ایرباس به ایران در حالی است که] تنها در 15 سال گذشته، ایران شاهد 28 بار سقوط هواپیماهای مسافربری خود بوده که در این حوادث 500 نفر جان خود را از دست داده‌اند[24].»
کنگره نه تنها مانع از نتیجه‌بخش بودن توافق هسته‌ای برای ایرانی‌ها می‌شود، بلکه به لطف سناتورهای جنگ‌طلبی مانند «باب کورکر»، «رابرت منندز» و «مارکو روبیو[25]»، یک سالگی برجام را با سه لایحه مجزای افزایش تحریم‌ها علیه ایران[26] و تشدید تحریم‌های ضدایرانی کنونی جشن گرفت. تمامی این سناتورها از همان لحظه اول امضای توافق هسته‌ای، از جمله مخالفان سرسخت آن در کنگره بودند.
* * *
اگرچه ممکن است تصور شود که کنگره و دولت آمریکا دو قوه کاملاً مجزا هستند که در بسیاری مواقع حتی با یک‌دیگر درگیر هم می‌شوند، اما واقعیت این است که توافق هسته‌ای میان ایران و آمریکا، توافقی میان دو دولت نبوده، بلکه توافق ایران با نظام آمریکا به عنوان یک کل بوده است؛ نشان به این نشان که نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا طی تبلیغات خود در دور اول انتخابات یکی‌درمیان از توافق انتقاد و یا حمایت می‌کردند. این یعنی کنگره به عنوان قوه‌ای باثبات‌تر در آمریکا به شدت با توافق هسته‌ای ایران مخالف است و به محض آن‌که ساکنان کاخ سفید عوض شوند، احتمال آن‌که تعهد آمریکایی‌ها به «متن و روح برجام» از امروز هم کم‌تر شود، بسیار زیاد است.
سرویس جهان مشرق طی روزهای آینده نیز گزارش‌های بیش‌تری را منتشر و طی آن‌ها مواضع دیگر کارشناسان غربی درباره نقض تعهدات آمریکا در برجام را معرفی خواهد کرد.
[1] Robin Wright Link
[2] Will the Iran Nuclear Deal Survive? Link
[3] Robin Wright (author) Link
[4] Iranian Public Opinion, One Year after the Nuclear Deal Link
[5] House passes measure to stop sale of Boeing aircraft to Iran Link
[6] Boeing CEO: If we can't sell to Iran, no aircraft maker should be allowed either Link
[7] The Iran nuclear deal: Prelude to proliferation in the Middle East? Link
[8] Statement by IAEA Director General Yukiya Amano on JCPOA Link
[9] Ya'alon pans Netanyahu as fear-monger, announces run in next election Link
[10] Former Mossad Chief: Iran Poses No Existential Threat; Israel’s Existence Assured for Next 1,000 Years (VIDEO) Link
[11] ThinkProgress Link
[12] Center for American Progress Link
[13] One Year Later, Ordinary Iranians Aren’t Seeing The Benefits Of The Iran Deal
[14] Kerry: Iran nuclear deal has 'made the world safer' Link
[15] Obama’s Real Achievement With the Iran Deal Link
[16] The Iran Deal Is a Victory for Obama Diplomacy Over Bush Warmongering Link
[17] Factbox: Lifting sanctions on Iran - how it will work Link
[18] Verification and monitoring in the Islamic Republic of Iran in light of United Nations Security Council resolution 2231 (2015) Link
[19] Iran fills heavy water nuclear reactor core with cement: Fars Link
[20] Why big European banks are reluctant to return to Iran Link
[21] Central Bank governor: Iran expects access to US financial system Link
[22] As Sanctions On Iran Are Lifted, Many U.S. Business Restrictions Remain Link
[23] US aircraft sales to Iran blocked by House, jeopardising $25bn Boeing deal Link
[24] Iran air safety profile Link
[25] Senators push tougher sanctions against Iran Link
[26] House GOP to tackle new Iran sanctions before leaving town Link